Sarita ni JUAN AL. ASUNCION

NAGTENGNGAAG ta kasla adda naitubong iti lapayagna a katkatawa dagiti ubbing. Ngem ti ketdi agkiamkiam a kapanagan a kasla awan patinggana iti panagkitana ken ti nakabengbengbeng nga agal-alibungabong a tapok a nangkumot iti ania man a maar-aramid iti abagatan ti naipasabat kadagiti matana. Iti aglawlawna, kasla umas-asuk dagiti bato a kirkirogen ti dandanin agtindek nga init.

Sinuktona iti ulona ti kipisna sa impaypayna idinto a pinug-awanna ti barukongna ta kasla maluba iti panagriknana. Ti pay ketdin ngiwatna ti pagangsanna ta naingpis ti angin.

Kasano ket malaksid iti naglinonganna a rukab a damortis— a dududua dagiti dandanin maurotan iti bulong sangana a kasla mangpaypayapay iti Karayan Bagsang, awanen a pulos ti makitana a nalangto a mula. Dagiti ruot a nagtubo kadagiti puon ti alad ti mula a kawayan iti asidegna, kinesset dagiti bato nga iti panagkitana, kasla naiwaras iti karaang a pagtunuan iti tupig. Naurnos ti pannakaaray dagiti manglaylayen a mula a patubo a kawayan ket no kitaenna manipud iti yanna agingga iti pagpatinggan ti madanon dagiti matana iti daya, nakapimpintas ti panagkayangna sa in-inut a nagimus agingga a kasla duros laengen a nangsalbag kadagiti tallo a higante a kakasla krus a crane a nangdeppa iti Karayan Bagsang iti batog ti kamposanto iti bassit a turod iti Dacnir.

Damona a makita dagidiay a crane. Idi napan nagtrabaho iti Manila idi sakbay a tumapog ti 1990, awan pay dagidiay. Nalawa pay laeng idi a bangkag ti nagpuestuan itan dagiti crane a mamulmulaan idi iti mais kada mani no panagtutudo ken tarong kada kamatis sakbay ti kuaresma. Sipud panaglayasna, namnaminsan pay a naisar-ong iti karayan ta no kasta a sumangpet, nakurang met ti orasna nga agpasiar. Nalawa ken nasin-aw ti danum ti karayan idi ngem rugrugiannan a kibkiban dagiti bangkagda.

Impaypayna manen ti kipisna sa imbaw-ingna ti imatangna iti laud. Awan dumana ti langana dita iti daya. Batbato a nakapimpintas ti pannakaipinasna ngem awan man laeng ruot uray koma no maipattopattok laeng a ledda. Saan a masdaaw no apay a napalalo ti pudotna.

Makayaman ta nagtsinelas. Rantana itay ti agsakasaka a mapan idiay karayan ta il-iliwenna dagiti aramidna iti panagubingna a kas iti magna iti katapokan a nakapudpudot. Idi ubbingda, no mariknan ti dapanda ti pudot ti nabengbeng ken nalamuyot a tapok, agawaanda ti kumamang iti karaberan dagiti ruot a gagabuten. Agtakderda dita agingga a di malamiisan ti sakada sadanto ituloy ti magna. No saan, pumidutda iti nagango a takki ti nuang ket isu ti pagbatayanda. Kabaelanda met idi. Ngem iti tawennan a nasurok nga innem a pulo, ammonan a ti pudot dagiti bato iti kapanagan ita, sigurado a dinan maturdan agingga a dumanon iti karayan a nakurang a sangagasut a metro laengen ti kaadayona iti abagatan.

Awan pay alas nuebe itay iteks dagiti kakabsatna a nagennedan ken naukagandan ti rama a burakenda. Nasapada ta amangan kano no agtudo.

“Inka kanon, manong!”  kinuna itay ni Jona nga asawa ni adingenna a Guiller. Nakarubuaten nga agpakarayan. Immunan da baketna ken dagiti annakda idiay karayan. Kinadua ida ti asawa ni Kilis. Nabati ni ipagna a Jona itay ta nagluto biit iti innapuy.

Nasapa koma met a simmalog ngem kayatna itay a mapan kasarita biit ni Ben. Bareng kayat daytoy ti umay makipiknik. Kapiduana ni Ben. In-inauna daytoy iti tallo a tawen ngem isuda ti agkadangguywan nupay masansan nga agririda a kas gagangay kadagiti ubbing.

Malagipna ita no apay nga immayda nagbakasion ditoy Dacnir. Agawidkayo man, kaka. Adda tallo a ramak, inteks ni Guiller. Dadakkel itan dagiti pupokko a karpa.

Adu ti karpa iti Karayan Bagsang. Dadakkel dagitoy ken saan a nasuprak ti lasagda. Kinapudnona, pagsidsiddaawanda ti lames ti karayan. Maiduma ti imasna kadagiti makalapan kadagiti sabsabali a karayan uray pay iti kabangibangda nga ili.

Uray apagdiklawitka. Tapno makapagiinniliwtayo met! kinuna pay ni Guiller.

Nariknana a dagus ti kinarikut ti parikut ti kabsatna.

Mabalin met ketdi a mailiwda laeng kenkuana. Agasem ti dandani duapulo a tawen a dina a panagbakasion? Manipud idi nagasawa, saanen a nagaw-awid malaksid idi pimmusay ti dakkelda a lalaki a sinaruno ti dakkelda a babai. Ngem uray iti daydi a panagawidna, nagingga laeng iti balayda. Nagsubli met laeng a dagus iti Manila ta kasapulanda iti engineering firm a pagtrabahuanna.

Naragsakan ketdi dagiti annakna idi ipakaammona nga agawidda iti Dacnir, ti nakayanakanna a lugar.

Manen, kasla nakangngeg iti ikkis dagiti ubbing ket nagtengngaag. Tinalawatawanna iti pagarupenna a naggapuan dagiti ikkis. Nagbirok dagiti matana. Ngem awan nakitana.

Wenno ikkis ngata dagiti annakna nga addan iti karayan?

Kimmita iti laud. Manipud iti sementado nga akikid a dalan, dinangan dagiti matana ti kabatuan ket limmawag iti panunotna ti dalan nga agpaabagatan nga agturong idiay karayan. Natapok iti kuaresma a kas ita ngem nakarabraber ti gagabuten, barsanga, bakbaka, dukayang, aranay ken dadduma pay a ruot a nangbeddeng iti desdes dagiti ayup ken ti dalan ti tao. No mapanda sumakdo iti inumenda iti karayan, agpapalumbada iti palpalligay kada Ben. Kawayan nga adda ligayna a kayo iti sango ti palpalligayda. Alisto nga iturong daytoy ta adda pannakamanibelana a nakabitan iti linas a naigalut iti kayo a naikamang iti ligay. Ibaklayda ti pungtona sa isab-itda iti ngatuen ti pannakamanibela dagiti galon a naglaon iti danum a sakduenda. Lumba dayta uray agmatuon ket umatipukpok ti tapok iti likudanda. Pulos a dina abaken ti kapiduana idi ta padungparan daytoy ti ligay ti palpalligayna agingga a madadael. Dayta ti gapuna nga idi agangay, dinan kayat ti makikuyog iti daytoy. Naggayyemda laeng manen idi makaalada iti tallo nga an-annak ti martines iti rukab ti dakkel nga akasia iti abay daydi bagbag a nakiliniaan dagidi nakaad-adu a sarguelas iti agpadpadaya a bangkag a balbaluanda iti unas.

Sadiay ti nakaintaranda, nakunana iti panunotna ket naglagtolagto ti panagkitana bayat ti panangbilang ti panunotna iti pinuon dagiti sarguelas a mangkurkurno iti karayan. Adu a sarguelas, dinan ammo ti bilangda ngem nakalanglangto iti panunotna ti kadakkelan a kasla agbagbagi a bassit a nuang ti puonna.

Agbungada koma itan, naitanamitimna. Ket iti Mayo, agsabongen iti ubbing. Aduda nga ubbing. Ket nupay adu ti panagbungbunga dagiti kayo, agiinnagawda pay laeng. Agbibinnatoda. Agkakatawada. Nakaragragsakda. Agingga a bugtaken ida dagiti babbaket nga aglalaba, nangruna ken ni Apo Nati a kabaketanda

Napaisem ta kasla makitkitana ita ti panagin-iniin daydi baket a sumang-at a nakaiggem iti malo. Agawaanda met ti agalus-os a bumaba ta talaga a maluen ti baket ti maabotanna. Ngem no awan makamakam ti baket kadakuada, agkakatawada ta agbannikes ti baket a mangiwitwitwit iti malona ken saan a maaw-awatan ti sasawenna ta nakaammal iti dinubla a kasla takiag ti ubing ti kadakkelna.

Napadasanna ti napagam-udan ti baket idi. Tumapuak koman idi sumangsang-aten ti baket iti teppang ngem induron ni Ben ket naisab-it ti badona iti natukkol a sanga ti sarguelas ket nabitin. Naibarukbok dagiti insabukelna a sarguelas ket naglulumbada a nagallin a nagturong kadagiti aglalaba. Iti butengna a maabotan ti baket, naggulagol ket naguy-ak ti badona. Nanabtuog iti daga. Inagawaanna ti bimmangon, ngem sakbay a nakataray, dinappatanen ti nakaak-akaba a malo ti patongna. Kinatkatawaan dagiti kaay-ayamna.

Nakarawana ti patongna ta kasla nariknana ti saniit ti namalo idi a patongna. Nagib-ibit idi. Napan nagkumkumeg iti tengnga ti inunasanda. Ngem idi adda mangbato kenkuana iti nang-osan, nagsardeng. Nakitana ni Ben a nakaburiri a mangmang-os. Mayat ti ngiit daytoy kenkuana. Inurayna a makapagsapin sa pimmurida iti sagsangapuonda nga unas sa kasla soldadoda a nagbaklay iti paltog a nagmartsa a nagsubli iti kasarguelasan. Dina kayat idi ngem impilit ni Ben ken isu kano ti makaammo. Immulida manen iti sarguelas ket sadiay nga inibusda dagiti unasda. Ngem dida nadlaw ti yaasideg ni Apo Nati.

Natangken ti uloyo nga ubbing! inyagyag ti baket. Iti kigtotda, saandan a nakataray. Nakaraman manen ngem nakarkaro ken ni Ben. Nagrungrungaab a nagawid. Ngem saanda a nagpulong ta dinto ket galpaken met ti inana wenno lapigosen ti amana. Ngem inarippuyot latta ti inana idi makita daytoy ti nagayabbang a badona.

Nakarkaro ketdi ti nakapay-an ni Ben. Inaringgawisna ti sarguelas tapno di maabotan ti baket. Idi napan nangala ti baket iti pangdurudorna, nagbitin iti sanga sa nagpallayog. Narpak ti sanga. Nanabtuog iti teppang sa immuna ti ulona a naipauyas a nagpalansad iti kabatuan nga igid ti karayan. Agririaw pay laeng idi damo ta nalamuyot ti daga ti teppang ket kasla agay-ayam nga agpagpaguyasyas. Pagdaksanna, naipatang a naibatog iti nagipasanggiran ni Apo Florin kadagiti inusarda a pasok idi binurakda ti ramada. Apagisu ti tirad ti pasok iti abaga ni Ben. Inik-ikkisan dagiti aglalaba. Ni Annabel nga anak ni Apo Florin ti immuna nga immarayat. Naimbag ta bassit ti sugatna. Ngem inagal ni Ben ti ulona. Naitupa kano iti bato. Kinayumkom ni Annabel ti atiddog a buokna ket intapalna iti muging ni Ben sa sinangguyopanna.

Nakasarsarang ken nakalaslastog ni Ben idi agawidda. Inawis daytoy iti abong-abong nga adda iti sakbay ti waig a malabsan ti mapan iti karayan.

Nakitak! kinunana idi agtutugawdan iti kawayan a tugaw iti sango ti abong-abong.

Ti ania? sinaludsodna.

Daytay kua… diak ibagbaga! Nagkiddakidday.

Naawatanna ti ibagbaga ni kapiduana a Ben.

Agpayso?

Wen, a, ket no dimket pay iti agongko!

Ania nga apalnan. Ket inyad-adda ti kapiduana ti naglastog. Imbagana a kukuananto dagiti nakitana inton dumakkelda. Agpayso ta ni Annabel ti naasawa ni Ben nupay in-inauna ni Annabel iti lima a tawen.

Nagganasen dagidi nga aldaw, nakunana iti bagina ket kasla aleng-aleng ti panangipaypayna manen iti iggemna a kipis.

Adda pagbiag iti amin a paset daytoy a kapanagan. No panagmamais, agtunoda iti sirok ti nakapuspuskol a pinuon ti bayog iti Bulala. No saan, manarubongda iti kaltienda a kamot. Dina ammo no kasano a napanaganan iti Bulala daydi a disso ta sipud puotna, isun ti pangaw-awagda. Nalabit, adda bulala sadiay idi.

Kimmita iti daya-nga-amiananenna bassit. Adda met idi dakkel a damortis dita.

Ngem awanen ti damortis a kas met laeng ti sangarimmuong a kawayan iti abagatanna. Kinnan kanon ti karayan.

Nakallalagip kenkuana daydi a kawayan ta isu kano ti nangimula. Panaggagabut kano iti mani idi. Nasurok laeng nga uppat ti tawenna. Nangiwalawal kano ti amana iti linongna a sanga ti madrid. Bayat ti panagpurosda kada amangna ken dagiti iikitna iti mani, naglaga met iti kuribot ti apona a lakay. Pasalsali kano idi iti lakay ken awan la ti dina madamag, pakairamanan ditan ti pakausaran ti kawayan.

Aramiden a balay, kuna kano ti apongna a lakay. Isu nga agawaam ti dumakkel ta inton dumakkelka, mangimulakanto tapno addanto aramidem a balaymo.

Idi malpasda ti trabahoda ket ginabut ni amangna ti madrid tapno saan nga agtubo, ginuyodna kano ti akimpuon a nagputedan ti apongna a lakay iti inaramidna a kuribot sa impisokna iti abut.

Aramidekto a balayko, kunana kano. Kasla man makitkitana ita ti isem daydi amana idi istoriaen daytoy ti napasamak.

Agbiag kad’ met, kuna kano ti amana.

Bay-am ta no agbiag, addanto sarsarungkaranna, kinuna kano met ti apona a lakay.

Nupay nakurang ti pammati ti amana nga agbiag ti kawayan, pinalpalisianda latta no agaradoda. Ket nagbiag. Kakasla luppo ti kadadakkel no matangkenan. Naraber ta nagaget nga agrabong ken saan a bawen ta nadalus gapu ta masadiaanda idi a raatan. Dayta ti gapuna a dandani awan tunged.

Adda iti limbang a dumna iti beddeng ti puon ti kawayan. Idi dumakkel— addan puotna idi— rabongen ti amana dagiti rumusing iti laud a trabtrabahuen ti ama ni kapiduana a Ben tapno iti daya ti pagramaramanna. Ngem idi makita kano ti ama ni Ben a nabaludbod ti kawayan, imbagana a bay-anda lattan dagiti rabong tapno adda met pangawayananda. Uray ta komon met dagiti agabay a bangkagda.

Ngem napukawda daydi a kawayan. Idi natay ti dakkelna a lalaki, rinugianen ni Ben a tagikuaen. Isu kano ti akinmula. Banag a di met sinupiat ti ama daytoy—a kakaisuna a nabati kadagiti pangamaenda. Isu a no mangawayanda idi, masapul nga ipakadada nga umuna ta naidakdakkel ti kapiduana ti lastogna. Agriri dagiti kakabsatna idi. Ngem pinatigmaananna ida. Awan met timtimek dagiti dadduma a kakasinsinda ta babbaida met ken naasawaandan ket kadakuada, gagangay a saanen a maikkan iti bingay ti babai ta agdepende iti asawa daytoy.

Kabutengmo no maymaysana nga inanak. Nakarit ni Kilis nga adingen ni Guiller. Kayat daytoy a dilpogan ti kinawayanan.

Ipalubosmo ketdin a madadael ti panagkakabagiantayo gapu laeng iti kawayan, inrasonna. Naimbag ta dimngeg dagiti kakabsatna.

Napudotda ta manipud natay ti amada, saanen a nasayaat ti pampamay-an ni Ben kadagiti dagada. Napan nagpatakder ni Ben iti dakkel a balay ken pagtaraknan iti baboy iti pungto dagiti bangkagda a di pay nabingbingay. Balay kano ti balasangna a bugbugtong met laeng.

Kinapudnona, naipadaga kano kadagiti dadakkelna ti nagdissuan ti balay ni Ben. Adda sabali a daga a para ken ni Ben. Ngem saanna a kayat ti mapan agdisso idiay ta pangadaywen iti ligason dagiti balbalayda nga agkakabagian. Impalubos daydi amana nga agdisso iti loteda ta awan met sabsabali kadakuada. Ken bassit laeng met ti sakupenna ngem inaladan metten ni Ben ti nairanta a pagbalayan koma dagiti dadduma a kakabsatna.

Kinasarita daydi amada ti ama ni Ben. Isubliminto inton masapulyo, inkarida. Ammona dayta ta kas inaunaan, inkuyog ti amana idi mapan makisarita. Malasda laeng ta pimmusay met ti amada sakbay a nagsimpa dagiti addina. Saanen nga inted ni Ben ti lote. Kinasaritana ngem nakarit.

Iti suronna, nagpa-Manilan. Dina kayat a makita ti kapiduana. Dina met ngarud kayat a rugian ta no saan, leppasen dagiti kakabsatna. Nadamagna laengen a nagbalin a kagawad ti barangay ti amang ni Ben. Sinukatan ni Ben. Agingga a nagbalin a kapitan. Maikaduan a terminona daytoy.

Itay laeng nabiit, naammuanna kadagiti kakabsatna a natakuatanda nga adun ti naipatitulo ni Ben kadagiti di pay nabingay a daga ti kaamaanda. Dagidi ngamin appoda a lallakay ta idi no agipatawidda iti daga, awan kukua ti babai, ken itudoda lattan ti yan ti kukua ti tunggal maysa ken maymaysa ti agiggem iti uha. Agkikinnaawatanda.

Dagiti talon kada daga a kunada a komon ta sukayen ti ad-adda nga agkasapulan, dandanin naipatitulo amin ni Ben iti naganna. Mairaman ditan ti sanganayon a bangkag a yan idi ti damortis a rukab ken ti kinawayanan. Alisto laeng a naaramidna ta isu met ti akin-iggem iti uha. Isu payen ti kapitan.

Dayawenna ketdi ta kinabaelan ti kapiduana idinto a di pay a nakalpas iti hayskul. Agsensennaay a timmaliaw iti laud nga amianan. Sadiay nakitana ti kirkirogen ti init a nakadakdakkel a balay ni kapiduana a Ben ken ti nalawa a pagtaraknan daytoy iti baboy.

Sadiay koma ti papananna itay ngem nagbabawi. Kapudotna, amangan no adda dakes a mapasamak kadakuada nga agkapidua.

Impaypayna iti namitlo ti kipisna sa timmakder. Tinalawatawanna pay naminsan ti disso daydi kinawayanan. Nalawa a bangkag ta agabay a dua nayon a sagduduapulo nga aray. Ngem nupay daga ti makitana, ammona a batbato ti adda iti uneg. Nasao dagiti kakabsatna ti kasasaadna itay nagpapatangda bayat ti pagkapkapeda sakbay a nagpakarayanda. Tineppang ti karayan idi. Ngem iti naminsan a nagbagyo nga isasalpa manen ti danum ti karayan, limmasag ti dadduma a pasetna. Idi agsardeng ti tudtudo, isun ti nagigaburan dagiti agbumbunag kadagiti bato a maurnong iti yan dagiti tallo a crane iti surong.

Nagasattayo ta ditoy ti nagigaburanda, kuna kano ni Ben. Masangga ti danum no agdinakkel ti karayan  ket di maibus dagiti bengkagtayo.

Naragsakan dagiti bumarangay, kasta met dagiti adda iti surong iti daya ken iti laud. Ngem nagbalawda idi agangay ta uray dagiti dati a mabangbangkag a saan met inteppang ti karayan, ginaburanda iti bisil ken batbato—nagibellenganda kadagiti naggasagasanda, ta ti met laeng nangisit a darat ti al-alaenda.

Kas makitana, nalawa ti ginaburanda. Nasurok sa a dua a kilometro manipud iti amianan agingga iti karayan iti abagatan. Dagiti kawayan a makitana, impamula kano dagiti naggabur. Adda met panunot ti nakapanunot, naisipna. Nabengbeng ti panagramramut ti kawayan ken kasla pay tabukol nga aggiginnayyet ket nasamay a mangigawid iti daga. Nasao ti amana kenkuana idi a dayta ti gapuna a dandanmi kawayan amin nga agsumbangir a bibig ti waig a pinuttotda iti amianan. Ti Zanjera iti barangayda ti mangimatmaton iti dam.

Tinangdananda kano dagiti nagmula iti kawayan. Pati dagiti napusgan nga agbantay, susuelduanda. Ngem napan nagreklamo ni adingna a Guiller iti Zanjera. Iti panagriknana kano, saanen nga isuda ti akinkukua kadagiti dati a bangkagda ta apay a pabantayanda pay? Saan a nagustuan ti kapiduana dayta nga inaramid ni Guiller. Uray idi ginaburanda ti dadduma a kabatuan iti daga tapno mamulaanda, agbubusor latta ti kapiduana.

Impakadam koma kaniak! kinuna kano daytoy.

Umanamong iti kapiduana. Kas kapitan, rinespeto koma ti kabsatna. Nagpakaammo koma.

Ngem agkakaduada, kaka! inrason met ni Guiller.

Dayta ti kangrunaan a makaigapu no apay a pinagawid ti kabsatna. Kayat daytoy a kasaritada ni Ben.

Punasendan dagiti bangkag! bumambanang-es itay ibagana.

Agpayso ti ibagbaga ti kabsatna.

Napasennaay ta mariknana manen ti karamut a nangkarais iti barukongna itay. Mabain iti bagina. Ammonan no apay a nagpa-Manila idi. Takrot. Kabutengna ti kapiduana. Ket ti pay adina a saan a nakaadal ti nangiparupa kenkuana iti dayta—uray di ibalikas daytoy.

Impalawlawna manen ti panagkitana. Nakabengbengbeng ken nakalawlawa ti gabur. Kabaelan pay ngata a kurukoren ti karayan? Ngem no awan ti dalanna iti abagatan, papananna a di dumupir iti amianan? Nagsardeng dagiti matana iti balay ti kapiduana. Asidegen iti pagkinnugtaran ti waig ken karayan.

Kellaat, rimmayok ti ikkis a nakapigpigsa ngata no as-asideg laeng iti karayan. Naaladan san ‘tay paminian, nakunana iti panunotna.

Inkallugongna ti kipisna ket nagturongen iti karayan. Magagaran a mangkita iti naalada. Iti panunotna, karpa ngata ketdi a dua dakulapan ken dandani sangametro ti agatiddog. Kasdiay ti riawda idi no makaalada iti dakkel. Maysamaysada mangibaklay ken mangbisong.

Adu ti lames ti karayan idi. Adda naminsan a natumponganda a rinamaan ti umok dagiti karpa. Nasurok a tallo sako ti maalada. Sabali laeng dagiti kappi, udang, bukto, birut, ken tilapia.

Nagbannikes idi makadanon iti ngarab ti teppang. Apagisu nga ingato dagiti agburburak ti tinay-ogda a rineppet. Nangngegna pay ti parasapas ti nakitana nga agkulkulipagpag iti uneg ti kinuriapetda nga eskrin a pagbilagan iti irik. Nakapigpigsa ti riawda idi makitada.

Nakiinnuna dagiti dua a babbarona a nagtiliw kadagiti naalada— nga iti panagkunana, saan a taltallo no ibasarna iti pannakabugsong daytoy.

“Dimo samsammimitan, a, ket no agkulipagpag ta guy-akenna ‘ta dakulapmo! Nalukneng met ngarud,” kinuna ni Guiller. Tinulongan daytoy ti barona nga nangiggem iti karpa nga iti karkulona, sumagsangakilo ket gudua ngata. “Lengngesem a kastoy, ney… Dika man agkapuykapuy. Awan, dinaka man sinuruan ni amamon.”

Napawingiwing. Ammona ti kayat a sawen ni Guiller.

Timmapog. Dinan inuksob ti badona. Nagpawpaw bassit iti igid sa siniripna ti sako a pagikkanda iti maalada. Dandani magduan.

“Adu pay met laeng gayam ti lames,” kinunana.

“Nalames no adda.”

Dina naibagasan ti insungbat ni Guiller ngem saanan nga inunton ta kayatna a paginanaen ti panunotna.

“Inno ‘tay panayon…” kinunana ketdi. Padasenna man no dina pay nalipatan ti pumana.

Tinurong ni Kilis, maysa pay kadagiti adingna, ti akin-igid a pasok ti iket a pinanggennedda iti rama. Kinarawana ti naitudok iti abay ti pasok a pana nga agarup sangagpa ti kaatiddogna agraman dawana sa inuksotna ti anteohosna iti ulona. Inyawat ti kabsatna kenkuana.

Impaturongna ti pana iti baba sa imbiatna. Insuotna ti anteohos kalpasanna. Apagtanebna iti ulona, kellaat a dimmuklos ti maysa a nakasilsileng ken nakurang a dua dangan a lames. Nagdakkelen a lapes!

Idi ubing pay, adda pay begsang kada barukongan a maala iti karayan. Ngem idi sakbay nga agpa-Manila, narasayen dagitoy. Nakakaskasdaaw ta addadan sa manen.

Ad-adda manen ti siddaawna idi agpatengnga bassit. Taw-ang. Limmung-aw.

“Adalem gayam!” kinunana. Nasurok a pagattao ti kaunegna. Isu met laeng nga adu ti lamesna.

“Adalem ditoy ta ditoy ti tinupar ti ayus,” insungbat ni Guiller a nangipuruak iti takdang iti rineppet a kasangsangatda. Nadlawnan itay adda iti ngarab ti teppang nga iti yanda ti nagbuksitan ti ayus. “Pagatpalaypalay idiay.” Intudo ti adina ti abagatanen dagiti sarpaw nga ammona lattan a linong dagiti aglaba iti di unay adayo iti babaenda. “No yakarda ti ayus, uray ditoy yantayo bassit ti danumna.”

“Inabbedda ti ayus ti karayan idiay surong, kaka,” inlawlawag ni Kilis. Nadlaw ngata daytoy a dina maawatan ti ibagbaga ni Guiller. “Inaramidda a dalan dagiti trak nga agbunag iti darat ‘diay intambakda. No iturongda idiay amianan ti ayus, maatianan pay dagiti bubonmi.”

Saan a nakauni. Isu met nga agriaw ti barona nga itay pay a mangtartaraigid a mangkukurimes iti raked ti iket a pinangkubongda iti rama. Nakaala iti dakkel a karpa. Kasta unay ayat dagiti kakabsat daytoy a babbalasang a napan nangiggem iti lames. Aglagtolagtoda pay. Naibbatanda la ket ngarud.

“Ay, sayang!” kinuna ti maysa.

Limmag-an ti riknana iti pannakakitana iti kinaragsak dagiti annakna. Saanda ngamin a napadpadasan ti kastoy. Kurangna ta dina imbakbakasion ida.

Bimmatok. Siniripna dagiti rineppet a di pay nasangat. Adu pay lamesna. Ngem saanen a nasdaaw ta maamirisna ita nga iti yanda ti nagpulosan dagiti lames ta isu ti nauneg. Idi lumung-aw maysan a bangbangolan a tilapia ti inubon ti dawa ti panana.

Nupay alisto a maangsanen, naganasanna ti nagpana. Idi kumter, nangpili kadagiti babassit a lagdaw sa nangala iti maysa a panakkelen a karpa. Mapaus man nga agkilaw ken agtuno. Imbatona lattan ti karpa iti naglutuan dagiti ipagna iti sidaenda a lames. Nangala iti kamatis sa pinettakna. Inasinanna sa inlaokna dagiti lagdaw. Inadawna metten ti karpa nga impuruakna iti beggang.

“Kasarsardengna a nagkulipagpag, manong,” kinuna ni Jona.

“Isu ti kaimasan!” kinunana. Nagnamnam pay ta kasla ar-arapaapenna ti sam-it ti lasag ti karpa.

Timmakdang metten ti Kilis idi agangay. “Mangantayon,” kinunana, “ket amangan no kellaat nga itupakna ti tudo.”

Kimmita iti daya. Nasin-aw met. Ken napalalo ti pudotna. Imposible nga agtudo.

Saanen a ginao ti ipagna ti innapuy. Impasangona lattan ti kardero ken dagiti kaserola ken banga a naglutuanda iti sidaen.

Naragsakan ta dagiti annakna, a napalalo ti kusimna, ti immuna a nakaala ti pingganda. Nakiinnagawda pay kadagiti kakasinsinda.

Adu met laeng ti nakanna ta naimas ti diniguan da ipagna nga aglalaok a bukto, tilapia, ken lapes.

Tumapog koma manen dagiti kakabsatna a mangpana kadagiti nabatbati a nakubong a lames ngem dimteng ni Ben.

“Addaka met, Santos?” kinuna daytoy. Nagtarusanna ti kimmapet iti maysa kadagiti palatang ti niog a sarpaw ti palapala a linongda a nangan.

“Wen, kapidua,” kinunana. “Umayka kumamakam!”

“Naim-imas koma ngamin ti pangan no inyawisyo met!”

Nadlawna a dagus ti pannakapasugki ni Guiller isu nga inunaannan. “’Mayka ketdin, kapidua, mayat dayta diniguanda,” kinunana.

“Adu ti naalayo?” Sinalbag ti panagkita ni Ben dagiti sako a nagikkanda iti binurakanda. Siuuper pay laeng dagitoy tapno di malaes dagiti lames. No pagtiponenda ti nagyan dagitoy, dua nga apagkatlo ngata ti sako.

“Adu,” kinunana.

“Agyamanka kaniak, Santos. Siak ti gapuna nga inturongda ti danum ditoy. Siak koma pay ketdi ti nangkalap kadagita.”

Namulenglenganna ti kapiduana. “Ania ti kayatmo a sawen?”

“Batogko ti rinamaan dagiti kakabsatmo.” Batog ti bangkagna ti kayat a sawen ti kapiduana. Adda idi paglintegan ti purokda a saanda a mabalin ti asino man ti agrama iti saanda a batog. No awan dagam iti asideg ti karayan, iti tengnga ti panagramaam.

Kellat a kasla nasilian ti lapayagna. Daytoy a daga ti maysa kadagiti pinatituluan ti kapiduana ngem di impalubos dagiti kakabsatna nga alaen daytoy. Bay-am nga agdarum, kunada idi. Nariknan sa daytoy ti pudot dagiti kakabsatna isu nga idi agangay, kukuayo man laengen, kunana kano.

“Di met kunam idi a kukuamin?” kinunana.

“Idi, a, kapidua. Ita, saanen ta kinnanen ti danum daydi dagatayo. Saan a basta limmasag dagiti bangkag. Pinagaburak iti daga. Nalawag met ngata itan a siak ti akinkukua.”

Ad-addan a bimmara ti lapayagna, ngem nagparbeng iti nakitana nga idiar dagiti kakabsatna. Kasla ur-urayenda laeng a rugianna. No dimo mapan kasarita, kuna ni Guiller itay, dakamin ti mapan. Mapasamak ti mapasamak.

“O, ket apay a kasta ti panangkitam kaniak?” Kasla bimmaba ti tono ni Ben. “Adda kadi ibagam? Nakitaka ket itay umayka koma idiay balay… Dika met nagtuloy...”

Pinerrengna ti kapiduana ket limmawag iti panunotna ti panagdinnanoganda idi ubbingda pay. Walo ti tawenna idin. Sangapulo ket maysa met ni Ben. Paginnagawanda ti naraber a ruot iti baet dagiti mulada a balinghoy. Di kayat daytoy a pangruoten uray pay kukuada ti balinghoy. Nangruot latta. Kinarit daytoy. Maiparit ti dumanog iti rupa. Dina kayat ta di met mannakiapa. Ngem dinanogen a dagus daytoy. Kapilitan a simmubbot. Nadudog ti abagana iti panangdandanog ti kapiduana ta dina ammo ti dumanog. Rinakepnan sa kinagatna ti tengnged daytoy. Nakaung-ungtanna iti apo a lakay ni Ben. Tebteben kano daytoy ti ngipenna no ulitenna.

“Sige, no adda reklamoyo, umaykayo latta idiay balay….” kinuna ni Ben ket pimmanawen.

“Nagganas ketdin nga irebreb,” inngayemngem ni Guiller.

Inisemanna iti nabagas ti kabsatna.

“Apay a dadaelem ti masakbayan dagiti annakmo iti awan kaes-eskanna a tao?” kinunana. “Ti kunayo, diak kabaelan nga irebreb daydiay iti karayan? Ngem nagimas ti agsida iti karpa, apay nga aramidek dayta?”

“Panuynoyam latta ngarud a mangilupitlupit kadatayo?”

Immisem manen. “Ammoyo, adda panawen ti panagtaul ken ikakagat. Adda  met wagas ti panawen a mangagas iti sugatna. Sika met laeng ti nangibaga a limmasag idi daydiay bangkag a naiteppang.” Dina napengdan ti timmaliaw iti yan ti balay ti kapiduana a namsek met ti gabur iti abagatanenna. “Ken ammuem pay nga ammo met ti nakaparsuaan ti bumales.”

Naperreng da Kilis ken Guiller.

“Engineer ni papa,” kinuna ti barona nga inauna, “ammona ti sasawenna.”

Nalawlawan ti isemna. Immala kenkuana ti barona.

Saan a nakauni dagiti kakabsatna.

“Akasentayon dayta genned ta agawidtayon ket agtudon,” kinunan ni Kilis. “Kaasi dagiti ubbing no makutoranda.”

Agpayso a sabali ti paniempona itan. Nakapudpudot itay. Ita, mangrugin a ngumisit ti tangatang.

Tinalawatawanna iti abagatan ti karayan. Kasla makitkitana dagiti narnuoyan iti bunga a sarguelas.—O

(Naipablaak iti Agosto 1-15, 2020 a bilang.)