Ni ESTELA A. BISQUERA-GUERRERO
“SABALI nga ili, sabali nga ugali.”
Masansan a mangmangngegko daytoy iti daydi apongmi a baket idi ubingak pay. Aglalo no adda dina kayat nga ugali ti naikamang kadakami. Aglalo la ngaruden no dina matarusan ti sao ti naikamang.
Umisemak laeng idi ta ania koma ti bibiangko no dida agkatarusan. Iti unegko, uray di agkatarusan da Apong Baket ken ti baket ni uliteg, awan diperensiana. Ti napateg, agkatarusan da uliteg ken baketna.
Ngem idi siak ti maikamang, nariknak a saan gayam a kas karina lattan a katinnarusam ti nakaikamangam uray pay kunaen nga agpadakayo iti sao. Ta adda ket adda latta gayam paggidiatan ti nabangonan a sao iti lugar a dimmakkelan iti lugar a nakaikamangan.
Wen, sabali nga ili, sabali nga ugali! Pudno, ket iti panagsabali dagitoy, mairaman met ti sao, ti dila, a nakairuaman.
Tuboak ti Pangasinan (iti ili a Laoac) nga Ilokano ti pagsasaomi iti balay. Nayanak ken dimmakkel met ni lakayko iti Siudad ti Baguio. Ditoy Baguio, Ilokano ti maysa kadagiti kangrunaan a pagsasao.
Kankanaey da katugangak. Dimmakkel ti katugangak a babai idiay Bauko, Mountain Province idinto nga idiay met Tadian (Mountain Province met laeng) ti katugangak a lalaki. Ngarud, Ilokano a nalaokan iti Kankanaey ti sao a nakairuamanda.
Ket gapu ta Baguio City met ti dimmakkelan ni lakay, saan a nakaddidillaw no aglaok nga Ilokano ken English ti saona. Banag a pakaray-awak no dadduma. Adu dagiti terminoda a diak matarusan. Ket no dadduma, diak mapupuotan ti umisem uray serioso ti tungtongan gapu iti panangyablatda iti Ilokanoda. Masdaawkayo no kasano?
“Ay, sobra ti KIBTOTko itay idiay MARKET, adda nagkikinnamat!” KIBTOT, Kankanaey daytoy a kayatna sawen KIGTOT ngem masansan a KIBTOT, kunada. Naglaok ngarud nga Ilokano ken Kankanaey. MARKET, ammotayo amin nga English daytoy ngem ditoy yanko a bantay (Itogon, Benguet), kasla naadaptaren daytoy nga Ilokano a balikas a para iti tiendaan. Ngarud, saan laeng nga Ilokano nga adda Kankanaeyna, adda pay English-na ti sao ditoy.
“Ay, dikan ag-apos, sika, ta igatangankanto met iti toys-mo a kasdiay!” APOS/APUS, Kankanaey, kayatna sawen gumura. TOYS, English, ay-ayam.
“Madinak mapan idiay, agbongot ni mama!” BONGOT, Kankanaey, kayatna sawen, agunget. Dayta “madinak” ket pudno a maus-usar ditoy yanko a bantay. Makaisemak idi damo a mangngegko daytoy ta ti nakairuamak ket, “Saanko a kayat ti…” Wenno “Diak kayat ti…” Ngem ditoy, gagangay dayta “Madinak…”
Iti naminsan, idi kakaskasarmi ken lakay, naginnistoriakami ken ni katugangak a lalaki. Mayat pay met ti taray ti saritaanmi agingga a kinunana, “Naando man ti kaaduan a Guerrero!” Diak natarusan ngem impagarupko a ti kayatna a sawen ket “naguapo” ta diak met bagkaten ti bangkito ni lakayko, nataer met iti imatangko. Isu a kunak, “A, wen, isu ngarud a kinayatko ni Jun!” Ngem nakigtotak idi kuna ni katugangak, “Aysi, agpadakayo ken mamayo, a, ngarud, kaykayatyo ti bassit!”
Gapu iti daytoy, impagarupko a ti kayatna sawen ti NAANDO ket bassit. Isu nga iti naminsan nga addada bimmisita a babbai a kakasinsin ni lakay ket adda agarup uppat a kadapan ket lima a pulgada la a katayag ‘diay maysa, sinallabayko sa kinunak, “Naandoka man!” Nagpapaggaak dagiti kakaduana. Idi laeng a naammuak a ti kayat a sawen ti NAANDO ket natayag, nawasnay wenno atiddog.
ANDO, Kankanaey. Inangawnak gayam ni katugangak. --O
