Salaysay ni VIRGINIA A. DULDULAO, Ph.D.

NAGTEKS ti anakko a nakadestino idiay San Mateo, Isabela. Kinunana: “Itedmo kaniak dagitoy a kasapulan nga impormasion tapno mairamanka iti listaan kadagiti taga-Maligaya.” Daytoy ngamin a barangay ti Science City of Munoz  ditoy Nueva Ecija ti agdama a pagyanak.

“Apay?”

“Madaman ti panagbakuna kontra iti COVID-19. Umuna dagiti SC.” Dagiti Senior Citizen ti kayatna a sawen.

Kolum

BROADCAST MEDIA: Asino ni Shalimar?

“Sige, panunotek pay,”  ti insungbatko ngem impatulodko latta dagiti kasapulanna.

Dagiti Rason a Diak Agpabakuna

Pudno a nakabutbuteng ti COVID-19. Adda dagiti sigud a kinatrabahuak ti natay gapu iti daytoy a pandemia. Awan pay ti bakuna idi ken saanda a nagawidan ti nagatendar iti miting a naangay iti opisinada iti Quezon City nupay maiparit idin ti kastoy a panagtataripnong. Nasalun-atda ngem piman, ag-senior citizen-da koma metten iti daytoy a tawen. Kalpasanna, ti katalek ti maysa met laeng a kinatrabahuak, nagpabakuna idi addan bakuna iti ilida iti Abra. Naammuanmi laengen nga awan ti gasatna.

Ammomi nga adu ti klase ti bakuna isu a sinaludsodmi no ania ti naitudok kenkuana. Sinovac ti imbagada. Daytoy ‘tay bakuna nga aggapu’t China.

Nakarkaro manen a diak kinayat ti agpabakuna. Imbagak daytoy iti anakko.

“Inton maminsan laengen, anakko, pangur-urayak iti sabali a bakuna.”

Impakaammona daytoy a pangngeddengko kadagiti dua a kakabsatna. Agsasarunon ti mensahe. Immawag pay ketdin ti maysa.

“Dakkel dayta a proteksionmo, mommy, nangruna la ngarud ta agaaddayotayo. Panunotem no kasano a perhuisio ti mapasamak no kas pagarigan ta ma-COVID-ka. Narigaten no yawatdakanto lattan kadakami a dapo a naggapu iti orno,” kinuna ti anakko a frontliner, a gapu ti nagkatkatawaanmi. Impasingkedko lattan a panunotek pay.

“Awan ti dakes a mapasamak kenka. Bay-am lattan no produkto idiay China dayta a bakuna. Problema politikal dagiti mapaspasamak iti nagbaetan ‘toy pagiliantayo ken China, isu a saanmo nga iramraman ‘ta bagim. Bay-am a dagiti dua a pagilian ti mangrisut iti problemada,” kinunana pay ta ammona ngamin a kabusorko ti China agraman dagiti produkto nga aggapu iti daytoy a pagilian.

Innayonna: “Nakabakunakamin. Sinovac ti naibakuna ken nakapaminduan ni Babes.” Ti lakayna a padana a doktor ti kayatna a sawen ken tapnon mapasingkedanna nga awan met dakes nga epekto ti bakuna.

Idi diak sumungbat, linektiurannakon. “Ti Sinovac ket natayen wenno nakapsuten a bayrus (wenno protina) ti aramatenna a mangkulding iti resistensia ti bagi ti mabakunan. Awan risgo ti tao a mabakunaan.”

Ay, adu pay a panangilawlawag ti anakko. Agtrabtrabaho daytoy iti maysa a sanga ti siensia. Impatulodannak kadagiti mabalinko a basaen tapno maallukoynak.

Saanak pay la a naallukoy ngem idi immawag ‘tay maysa pay nga anakko, kinunana: “No Pfizer ti kayatmo a bakunam, agurayka iti dekada. Kasta ti kabayag ti proseso a panagpataud iti adu a kasapulan dagiti tattao ditoy lubong. Narikut ti panangala ti maysa a pagilian iti bakuna ken nangina isu a kasta ti kabayagna.”

Daytoy nga imbagana ti nangiduron kaniak  tapno mapanakon agpabakuna. Rabakem pay ti agsangapulo a tawen a panagurayko? Amangan no saanto payen a libre a kas iti Sinovac— ken amangan no awanakton ditoy lubong.

Kasano ti Agpabakuna?

“Komusta, Ma, dika met la natay?”  Daytoy ti immuna a saludsod ti anakko idi immawag iti kabigatanna.

“Saan met pay. Amangan no kadagiti sumarsaruno nga aldaw,” ti insungbatko.

Ngem ammok a saanen a mapasamak dayta ta nasayaat met ti riknak iti nagmalem ken kadagiti sumarsaruno nga aldaw. Natalged dagiti addang a naiwayat iti panagbakuna.

Sinapami ti napan iti naituding a pagpabakunaan a gymnasium ti Science City of Munoz. Nakikuyogak kadagiti dua a padak nga SC a taga-PhilRice. Adun ti nadanonmi nupay awan pay alas otso a naibaga a rugina. Naurnos. Apaman a makadanonkami, inikkandakam iti numero nga isu ti yawagda a batang. Naka-face mask ken naka-face shield amin nga adda iti lugar. Napagaaddayo dagiti tugaw. Adda metten ti mayor a makidindinnungso iti gemgemna kadagiti tattao. Simmaruno ti nagibunong iti danum ken makan. Ngem nakasaganaakon kadagitoy agraman ti agas a para iti nangato a presion ti dara, aruaten a nalaka a maingato ti manggasna, bukod a bolpen ken ID, face mask ken face shield (ta dagitoy ti imbaga ti anakko nga itugotko. Imbagana pay ketdi a gumatangak iti Paracetamol ta amangan no aggurigorak kalpasan ti pannakabakunak).

Adda dagiti lamisaan a napagsasagined. Ti umuna a lamisaan ti yan dagiti agsaludsod maipanggep iti kinatao. Gapu ta saanak a lumugar, adda pay dagiti sinalsaludsodda. Iti sumaruno a lamisaan ti yan dagiti ag-check iti blood pressure ken agsaludsod maipanggep iti salun-at. Ti sumaruno a lamisaan ti pagbakunaan. Adda bassit nerbiosko ta impagarupko no atiddog a dagum ti maitudok kaniak a kas kadagiti maipabpabuya ngem pagsayaatanna, kunak no di pay nalpas ngem imbaga metten ti nurse a nalpasen ket mabalinkon ti tumakder. Ti maudi a lamisaan ti pakatsekan no adda gurigor ken no ania ti presion manen ti dara. Nalpasen ti umuna a tudok wenno first shot. Insublida ti porma a nakaisuratan no kaano ti panagsublik para iti maikadua a ‘shot.’ Adda met nakadestino a doktor a nagalla-allatiw kadagiti lamisaan.

Dagiti Pay Masapul a Maammuan

Saan a nagpatingga ti panangammo dagiti annakko iti maipanggep iti panagpabakunak. Binigat a nagsalsaludsodda no ania dagiti marikriknak. Awan met ti nagbalbaliw malaksid iti panagtalekko a naaddaanak iti proteksion kontra iti COVID-19.

Nagbasaak iti ad-adu pay maipanggep iti bakuna kontra iti COVID-19. Isu dagitoy iburayko tapno inton adda gundawayyo a mabakunaan, saankayton nga agkitakit a kas kaniak idi damo. Maysa pay, idi impakaammok a nabakunaakon iti gayyemko a nagpropesor iti nalatak nga unibersidad, kinunana a saan nga agpabakuna amangan no mabalbaliwan iti DNA-na. Ti DNA ket isu ‘tay kababassitan a grupo dagiti elemento a nakaipempenan ti kinaasino ti maysa a tao. Kas pagarigan, no kayat a maammuan no asino ti pudno nga akinputot kenka, maalaan iti selula ti tao nga atapenda nga ama sa idasigda iti adda a kababalin ti anak. Kastoy pay ketdin ti kaaduan a maar-aramat a pangrisut kadagiti krimen.

Ti laeng bakuna a naikkan iti Emergency Use Authorization (EUA) ti maar-aramat ita. Ti bakuna a  naikkan iti pammalubos manipud kadagiti autoridad ti salun-at isu ti messenger (mRNA) wenno viral vector. Mangited iti mangipatuldo (genetic material) kadagiti selula ti bagi tapno mangrugida a mangted iti proteksion ti bagi kontra iti coronavirus.  Ngem ketdi, daytoy a genetic material saanna a mastrek ti katengngaan ti selula wenno nucleus a nakaidulinan ti DNA. Ngarud saan a mabalbaliwan ti DNA wenno kinaasino ti maysa a tao gapu iti bakuna.

Kalpasan a mabakunaan, agpositiboka kadi iti COVID-19 no ma-viral test-ka? Daytoy ti maysa a saludsod dagiti nabakunaan. Amangan, kunada, no maeksamenda no addaanda iti sabali a sakit, agpositiboda iti COVID.  Saan, ti sungbat dagiti espesialista. Awan kadagiti napalubosan a bakuna ti mamagpositibo iti nalpasen a nabakunaan. Ti viral test, maaramat a pangtakuat no ti tao ket addaan iti agdama nga impeksion a saan ketdi a no addaan iti COVID.

Kasano ti Pannakilaban ti Bakuna?

Adu a wagas ti ar-aramaten ti bagitayo a makilaban iti sakit wenno impeksion. Ti dara addaan iti dua a klase ti selula: nalabaga ken puraw. Ti nalabaga a selula ti pannakalugan ti oksiheno nga agturong iti amin a tisyu ken lalaem. Matay ti tao no awan ti angsenna nga oksiheno. Ti puraw a selula wenno immune cells ti makiranget kadagiti impeksion wenno sakit. Agduduma dagiti klase ti white blood cells ken addaanda met iti sabasabali nga akem a makiranget iti sakit.

Ti umuna a klase ti white blood cell a maawagan iti macrophages, tilmonen ken tunawenna dagiti natay wenno agngangabit ken natay a selula. Mangibati daytoy iti sangkabassit kadagiti tilmonenna a maawagan iti antigen. Mabigbig ti bagitayo dagitoy a makapadakes isu nga agpataud iti antibodies wenno soldado ti bagi a makiranget kadakuada.

Ti maikadua a klase ti white blood cell isu ti B-lymphocytes. Dagitoy ti selula nga agpataud kadagiti antibodies (soldado) a makiranget kadagiti nabati pay a bayrus a saan a natilmon ti macrophages. Ti sabali pay a klase ti white blood cells isu ti T-lymphocytes. Dagitoy a selula ti mangiringpas iti laban. Makirangetda kadagiti bayrus kadagiti paset ti bagi a naaddaanen iti impeksion.

Iti damo a pannakaimpektar iti bayrus, sumagmamano nga aldaw ti kasapulan ti bagi nga agaramid ken makiranget iti bayrus ngem kalpasanna, ti immune system wenno resistensia malagipnanto no kasano iti pannakirangetna idi damo. Ngamin ti bagi nangibati iti sumagmamano a T-lymphocytes a maawagan iti memory cells. No kas pagarigan ta ti tao ket maimpektaran manen iti bayrus, malagipto dagitoy a selula no kasano idi ti pinnakilabanda. Ket alistonto laeng a mapukaw ti sakit wenno impeksion.

Adda dagiti bakuna a mamindua a maitudok tapno makompleto ti proteksion a kas ti Pfizer, BioNTech, Moderna, Sinovac ken dadduma pay tapno makuna a protektadoka. Adda met dagiti maminsan laeng ngem kompleton ti bakuna ket epektibon kalpasan ti dua a lawas. 

Adda met dagiti side effects ti bakuna a kas iti nasakit ken nalabaga ti aglawlaw ti nakaitudokan ti dagum, pannakaulaw, gurigor, panagkakapsut wenno alisto a pannakabannog, sakit ti ulo ken panagbakuar. Inlawlawagda amin dagitoy a sintoma kasanguanan a pinalubosandakami iti inkam nagpabakunaan. Intedda pay ti numero nga awagan no kas pagarigan ta adda naisalsalumina nga inkam madlaw kadagiti sumarsaruno nga aldaw.

Dadduma Pay a Palagip

Adda dagiti saludsod a no kadi nabakunaanen ket protektado metten. Mabalinen ti saan nga agusar iti face mask, face shield ken mapanen kadagiti lugar nga adu ti tao a kas kadagiti pasken, miting ken dadduma pay nga awanen ti social distancing?

Saan a dagus a protektado ti nabakunaan. Agtallo a lawas tapno makapataud ti bagi kadagiti antibodies wenno soldadona a kas nailawlawagen nga immuna sa maaddaan iti proteksion. Ken uray pay no nabakunaanen itultuloy latta dagiti naipaugalin kadatayo a panagan-annad. Natalgedka ketdi ta narigatken a maakaranka iti bayrus.

Kalpasan ti maikadua a dosis,  21-28 nga aldaw, pumigpigsa met ti resistensia. Ngem uray no natudokanen iti maikadua a dosis, mabalin pay laeng a biktimaennaka ti COVID-19, ‘tay maawagan iti “breakthrough infection” isu a kasapulan latta ti panagan-annad.

Ania ngarud ti serbina nga agpabakuna no kasta nga awan met ti pamalbaliwan dagiti aramid? Basbassit ti risgo. Natalgedka nga adda mangsaluad kenka ken ‘tay pagsasaotayo a “peace of mind.”  Wen, maaddaanka iti talna ti panunot. Saanka a kanayon nga agdandanag. Ngamin, maaddaanka ken dagiti ay-ayatem iti biag iti kompiansa wenno panagtalek nga at-attiddog pay ti panawen nga inkay panaglalangen. --O

(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 1-15, 2021 a bilang.)