Sarita ni JUAN ALEGRE
“NASAYAAT no sursuruem ti agabel, anakko,” kinuna ti baket. “Laglagipem koma a maysakan a balasang.”
Saan a simmungbat ti anak. Nagkir-in laeng iti apagapaman iti nagtugawanna iti asideg ti inana ket imbaw-ingna ti panagkitana iti pagablan iti maysa a suli ti balay.
Nabayagen a saan a naaramat dayta a pagablan. Nabayagen a saan a nabantengan iti sag-ut ti nalagda a siggay; addan malasin a nagkaanan ti bukbok iti natangken a kayo a pinasileng ken rinunoten ti adu nga ima. No dadduma, masaplidan wenno mapunasan laeng iti namaga a rigis ti tapok a kumpet iti pagablan.
“Masapul, anakko… masapul a sursuruemon ti agabel,” dinagullit ni Nana Sela. “Nataengankan. Idi agtawenak iti sangapulo ket pito a kas kenka, nalaingakon nga agabel. Sigud a nagduyosak iti panagabel. Uray idi ubbingkami pay ken ni ikitmo nga Immay, agsalisalkami idi ket siak ti kanayon nga ikkan daydi nanang iti gunggona gapu ta naparpardasak nga agabel ken nasaysayaat ti ablek ngem ni ikitmo. Isut’ gapuna a sursuruem koman…”
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
“Ngem anianto ti masao dagiti pagayamko?” insungbat ni Lita iti agarup masuron a timek. “Kayatnak kadi nga agtugaw iti pagablan nga agmalmalem agingga iti agkubboak?”
“Nupay diak kayat a panunoten, anakko, dumtengto ti aldaw a maaddaanka iti asawa ken mabalin nga addanto met annakyo. Dakkel ti pagimbagan a maited kadakayo ti pannakaammom nga agabel. Saanyonton a gatangen dagiti lupotyo, makapaglakokayo pay. Apalandakanto dagiti dadduma nga inna.”
“Asawa? Annak? Diak pay mapanunot dagita a banag, nanang,” kinuna ti balasang. “Diak pay ket ngata makiasawa.”
“Ubingka pay, anakko. Ngem makiasawakanto met laeng. Ket no dimo sursuruen ti agabel ita, asinonto ngarud ti sumaruno a mangaramat iti pagablan? Laglagipem koma a tawid dayta. Ammom metten ti kaipapanan ti tawid kadatayo— kasla maysa a pagannurotan. Idi sibibiag pay daydi Dios-ti-aluadna a tatangmo, tinartarigagayanna nga agbalinkanto koma met a nalaing nga agabel . Inar-arapaapna ti pannakaidaydayawto dagiti gapuanam ken panaglatakto dagiti ablem.”
“Ngem kadaananen dayta a wagas ti panagabel. Nalaklaka ken—” Nagsakuntip ti ina ket kasla nasair a nangperreng iti anakna. Nagwingiwing. Pudno a nagbalbaliwen ti anakko, kinunana iti nakenma. Saanen nga isu daydi ubing a masansan nga agkiddaw iti pammalubos tapno agabel. Kaluksawnan ti agabel. Kasuronnan ti abel-Iloko. Sasawennan a nakersang ken nalamuyot a kas kadagiti tagilako iti tiendaan wenno ti tagilako dagiti Tagalog nga ipaspasiarda kadagiti away.
An-anuento pay ngarud ni Nana Sela ti pagablan? Baketen. Saanen a makaabel a di agaramat iti anteohos. Ket no ilakona ti tinawidna, siasino ti gumatang iti daan unayen a pagablan? Saan ngata a kagura ti kararua dagiti appona ken ti appo dagiti appoda itoy a napanunotna? Saanto ngata a ti pannakailako ti pagablan ti pakaigapuan ti pannakailunod ti ragsak ken masakbayanda, nangruna ti masakbayan ti bugbugtong nga anakna?
Iti awayda ita, mangin-inuten a maiwaksi daydi naimbag a kababalin a nasken nga ammo ti balasang ti agabel tapno mabalinnan ti makiasawa. Nabayagen a nagulimek dagiti pagablan. Sumagmamano laengen dagiti balay— no adda, kas pagarigan— a pakangngegan iti areng-eng ti pagablan. Ken nangin-inut metten daytoy nga agpukaw a kas iti panangin-inut a panagpukaw dagiti babbaket iti immuna a kaputotan.
Saan a maipalawag a naimbag ni Nana Sela no kaano ken no kasano ti panagtagikua ti kaamaanda iti pagablan. Napuotannan ti kaadda dayta iti balayda. Naammuanna a tawid kano daydi inana dayta iti maysa nga apo ti apoda a baket a naidaydayaw idi iti kinalaingna nga agabel. Nagbalin a pagannurotan iti kaamaanda ti pannakaipatawid dayta a pagablan ket impaganetget kano idi ti apo ti apoda a baket ti pannakataginayon dayta a pagtitinnawidan.
Naragsak idi ni Nana Sela, saan laeng a gapu ta isu ti napili ti inada a nangipatawidan iti pagablan a saan ketdi a ni koma manangna nga Imay, ngem gapu pay ta isu ti napili ni Doro a nagraywan. Itangtangsitna idi ni Doro, ta nupay saan met unay a nataer, nasayaat ti kababalinna ken adda ik-ikutanna a pigsa. Nalasbang pay laeng iti panunotna daydi panangpadso ni Doro iti daydi natangsit a baro a taga-poblasion iti panangibabain daytoy kenkuana iti naminsan nga itatabunoda iti kaayan-ayatna iti maysa a pagraragsakan.
“Sika ti kalaingan nga agabel nga ammok, Ading Sela… saan laeng nga iti puroktayo no di pay ket iti amin a paset ti Kailokuan a naasakko,” sasawen idi ni Doro tunggal sumarungkar iti balayda. “Agbalinto met a nalaing nga agabel ti anakmo a kas kenka. Kaay-ayok dagiti nalaing nga agabel.”
Umisem laeng idi ni Sela ket iti naminsan, inyaramidanna pay ni Doro iti maysa a kuli ken inuritan a nagtaud iti kasayaatan a kita ti sag-ut.
Ti isasangpet ni Lita iti biagda, kalpasan ti panagkallaysada, ti nangted kadakuada iti baro a rag-o. Inaldaw idi a masapa nga agawid ti asawana manipud iti pagtatalonan ket kaay-ayo daytoy ti mangbuya iti anakda a mangkudit, nupay dina met ammo ta awan pay ti nakemna idi, iti pagablan.
“Nalaingto nga agabel ni Lita, Sela,” masansan idi a kunkuna ni Doro. “Isuromto, wen?”
“Wen.”
“Kukuamto ti pagablan, Lita!”
Kaay-ayo ni Lita ti mangkudit iti pagablan idi nakadakkelen bassit, ngem daksanggasat ta pimmusay idin ti amana. No mapan aglaba idi ni Nana Sela wenno sumarungkar iti kaarruba, masansan a masangpetanna ti ubing a makumikom unay iti pagablan. Siaanus a mangtarimaan iti nakuso nga abelenna, a mamagsilpo kadagiti napugsat ken mangukas kadagiti nasigsiglot. Nupay masansan a madadael laeng idi dagiti sag-ut, siaanusto met ni Nana Sela a mangiwanwan iti ubing.
Masansan nga imtuoden idi ti ubing no kaanonto ti panagbalinna a nalaing nga agabel. Saan idi a maitured ni Nana Sela nga ibaga a masapul nga aguray pay ti anakna iti adu a tawen, inton maysan a balasang.
“Inton magaw-at dagiti sakam dagiti pagpayatan ket maibaddekmon dagitoy iti napiga,” isungbatna idi a pangay-ayo iti anakna ta dina la ngarud kayat a maupay daytoy, “isunto ti pannakabalinmo nga agabel.”
“Napintasto dagiti abelek ania, nanang?” kunanto metten ti ubing. “Umaynakto met kitaen ni Apo Baknang ket agpaabelto iti napintas a tuwalia a kas iti ar-aramidem saan kadi, nanang?”
“Wen, umayto ni Apo Baknang agraman dagiti annakna a babbalasang. Umayto pay dagiti Tagalog. Isukatdanto dagiti lakoda kadagiti ules nga abelem. Adunto ti badom, anakko, dagiti agkakapitas a bestido.”
“Ngem diak kayat daydiay pandaka a Tagalog, nanang. Kanayon a mulenglengannak no umay ditoy. Kabutengko. Sinagidna pay ti imak iti naminsan.”
Wen, naragsak idi ni Nana Sela gapu iti panangnamnamana a saanto met la a maupay ti pannakataginayon ti aramid a nagtitinnawidan ti kaamaanda. Agbalinto ti anakna a nalaing nga agabel a kas kenkuana. Dayawento dagiti babbaro iti away agraman dagiti babbaro idiay poblasion, umaydanto amin ket agrukbabdanto iti kinalaingna nga agabel… amangan no maysanto pay ketdi kadagiti nabaknang a taga-ili nga agpaabel kenkuana ti kagasatna. Maiwaragawagto ti kinalaing ti anakna ket aglatak ti kinapintas dagiti aramidna. Pagdudupudopanto dagiti tao. Ta kasta ni Nana Sela idi kalaslasbanganna, idi awanan pay iti asawa.
Ngem ita, napaneknekanna a kasla agtuloy a marpuog daytoy nga arapaapna a kas iti kasla sinulnot nga ilalasbang ti bugbugtong nga anakna, ket awan ti sabali a nangrugma iti palapala dayta nga arapaap no saan a dagiti aglaklako manipud kadagiti adayo nga ili nga agitugot kadagiti kabarbaro a kita ti abel, a napimpintas, nasilsileng, nalamlamuyot. Kas iti panagsinnukat ti kaputotan, kasla naisurot a nagbalbaliw ti pagduyosan ni Lita ket naiwaksi a namimpinsan daydi reggetna nga agbalin a nalaing ken nalatak nga agabel. Kasuronnan a kuditen ti pagablan, kaguranan dagiti kawes nga inabel dayta a pagablan…
Intungraraw ti baket ti rupana idi nadlawna ti panagkir-in ti anakna iti tugaw. Nakitana a naiturong dagiti mata ni Lita iti pagablan iti suli, ngem kas itay, kasla awan ti essemna a mangkudit, kasla marugit, umalumiim.
“Isaganak ti pagablan, anakko.” Binurak ti baket ti ulimek iti nagbaentanda iti anakna. “Uray ta adda met sag-ut isaganak ta—”
“Nanang, isuronak kadagiti sabali nga aramid ngem saan koma a ti panagabel!”natangken ti timek ti balasang. “Uray ania a banag!” Timmakder ni Lita ket agarup nadagsen dagiti danapegna nga immadayo iti inana.
Nakagat ni Nana Sela dagiti bibigna. Timmakder met ket nagtamdag iti paladpad ti tawa. Kasla saanna a nadnadlaw ngem agkurkuridemdem gayamen ti lawag iti ruar. Sinablogan ti pul-oy ti rupana ket nangngegna ti aweng dagiti nalaga a pakalatkat iti arubayan a dinalapus ti angin.
Kimmita ni Nana Sela iti adayo kadagiti kayo, iti kinawayanan. Iti kataltalonan nga inaplagan dagiti magangon a garami, ken iti narasay nga ulep iti tangatang a kasla agbirbirok iti kasinnaranay. Inamuyna, babaen ti kanawan a dakulapna, dagiti sumagmamano a linabag ti buok a naguyaoy iti agkuribetbeten a mugingna.
Naglinasin ti pannakariribukna. Ti pannakaikawa— a kas iti nakitana nga ulep nga aglaylayag.
Naggiteb ti barukong ni Nana Sela iti dayta a panagmaymaysana iti tawa. Kasla napabutngan a nakaamiris iti kasasaad. Kasla naglammin a kellaat ket nagtigerger iti apagapaman. Makasangit. Maikawa.
“Doro,” kinunana iti nakemna a kasla kasasaona ti pimmusay nga asawana. “Nagkurangak kadi kenka, asawak? Ania ngata ti pangay-ayok iti anakta tapno sursuruenna met ti agabel? Amangan ketdi no katawaannak laeng no ibagak a tangdanak iti panagsursurona nga agabel a kas iti masansan nga aramiden daydi nanang kadakami ken Manang Imay. Iwanwannak koma, Doro….”
Malagip ita ni Nana Sela ni manangna nga Imay. No adda koma ditoy dagiti kaanakanna, mabalin a maikkan ti anakna iti panaggagar nga agabel no maiwayat ti panagsasalipda kadagiti kasinsinna. Ngem nabayagen a napan idiay Mindanao ti kaamaan ti kabsatna. Saanna a maipatawid ti pagablan kadagiti kaanakanna nga annak ni Imay. Saan a naisigud dagitoy iti pagablan. Saanda a naisigud kadagiti kawes a maabel iti kasta a kita ti pagablan. Saanda a masapul ti pagablan sadiay.
Saanen a nagawidan ni Nana Sela ti panagarimayang dagiti luana.
“Doro, Doro, nagkurangak kadi kenka?” intanamitimna.
Pinunas ni Nana Sela dagiti timrem a luana iti gayadan ti kainna sa nagpusipos idi nangngegna ti arimpadek a rimuar iti siled. Naitupar iti panagkitana ti napintas a langa ti anakna; nagkawes iti nabursi ken nalanay a kawes, addaan iti maris dagiti bibigna ken naurnos ti napakulot a buokna, nga ad-adda a kasla umarngi iti langa ti nakuriteg a mula gapu iti nasayud a pannakaurnosda.
“Lita!” nayesngaw ni Nana Sela a kasla naklaat, nupay saan nga ita laeng a nakitana ti anakna iti dayta a kawes. Immisem met laeng ni Nana Sela iti pannakaamirisna a naipigsana gayam iti apagapaman ti timekna. “Papanam kadi, anakko?”
“Mapanak idiay ili, nanang… innak sakaen ti bestido a pinadaitko.”
“W-wen, a, no isu ti kunam, anakko,” nayesngaw laengen ni Nana Sela idinto nga insursururotna ti panagkitana iti anakna. Nakutimna dagiti bibigna. Inturongna dagiti matana iti pagablan a kasla agur-uray kadagiti naannad nga ima nga uray mangsagid man la koma kadagiti pasetna, iti pagablan a nabayagen a saan a nakarikna kadagiti apros dagiti nasiglat a ramay a sigud a nangbiag kenkuana.
Nagsennaay ni Nana Sela. Siiinayad, nagturong iti suli a yan ti pagablan….—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Nobiembre 19, 1956 a bilang.)
