Ni REYNALDO E. ANDRES
SAAN laeng a dagiti babassit a mula kas kadagiti nateng ken legumbre ti atakaren ti sakit a managan iti crown rot, wenno daytay sakit a mamaglungtot iti murdong ken puon dagiti mula no di pay ket dagiti mula a kas iti papaya ken saba.
Maysa daytoy a klase ti buot a no dadduma, tumpuar manipud iti daga nangruna iti panawen ti tudtudo a kalabon ti danum iti aglawlaw.
Narigat a madlaw ti kaadda ti sakit a crown rot aglalo no adda pay laeng daytoy iti nasapa a tukad ti impeksion nga insangbayna iti mula. Sa laengen makita ti didigra inton mangrugin nga aglungtot ti akinngato a paset ti mula ken mangrugin a malaylay. No kastoy ti mapasamak, awanen ti maaramidan pay ni mannalon no di agwingiwing gapu iti mapattapatta a pannakalugina.
Ket gapu ta saanen a maagasan ti sakit apaman a kimpet iti mula, ti laengen wagas a pananglapped iti yaatakarna ti kasamayan a remedio tapno malikliklan daytoy.
Panangsiput iti Kaadda ti Sakit
Kas nakunan, saan a madlaw a dagus ti kaadda ti sakit iti mula. Ngem no amirisen a nalaing ti apektado a paset ti mula, makakita iti pagilasinan a namaga a kasla gaddil iti akinngato a pasetna wenno iti akimbaba a paset ti puon nga asideg iti daga. Malaksid iti daytoy a pagilasinan, awanen ti sabali pay a makita a sintoma ti sakit agingga a mangrugin a kumaro ti impeksion kadagiti nadakamat a paset ti mula.
No dadduma, ti laeng maysa a bangir ti mula ti umuna a maapektaran iti crown rot, wenno ti puon dagiti sumagmamano a babassit a sanga nga asideg iti murdong ti mula. Mapasamak daytoy sakbay nga agraira ken kumaro ti impeksion iti sapasap a murdong ken puon.
Bayat a kumarkaro ti impeksion, mangrugi metten nga agbaliw ti kolor ti bulong ken sanga ti mula manipud iti natayengteng a berde agingga nga umamarilio ken agmaris-daga. Gapu daytoy iti ipapatay dagiti selula ken tisyu iti apektado a paset ti mula. Iti kanito nga agwaras ti sakit, dayta metten ti rugi ti in-inut a pannakatay ti mula.
No dadduma, saan nga agpapada ti kolor ti apektado a bulong ti mula – adda amarilio, nakusnaw a bioleta, maris-daga ken nalabaga. No puon ti kayo ti simmangbayan ti impeksion, adda tumpuar a nangisit a paset iti pamayor a puon nga asideg iti daga. In-inut nga agwaras ti impeksion agingga iti murdongna.
Kadagiti pinuon ti papaya a biktima iti crown rot, agtuloy latta ti panagsabong ken panagbungada ngem in-inut a matay dagiti busel a kagiddan ti panaglungtot ti murdong a paset ti mula ken panaglaylay dagiti bulongda.
Panangatipa iti Impeksion
Iti kanito a madlaw ti pakpakauna a sintoma ti crown rot a kas nadakamat itay, nasken ti dagus a pannakataming ti impeksion sakbay a lumawa ti saknapenna a didigra. Kadagiti babassit a nateng a biktima ti sakit, nasaysayaat a dagdagusen a paruten laengen dagitoy sakbay nga iramanda nga impektaran dagiti nasalun-at a mula.
Dagus a dalusan ti lugar a nagmulaan ken baliwan ti komposision ti daga para iti sumaruno a panagmumula. Pagarigan, mabalin a gamporan ti narabaw a genned ti daga iti naparayapay a daga, nangruna no sobra ti kinapigketna ken awan unay ti ramenna nga organiko a ganagan. Iti kasta, alisto daytoy a maes-esan no panawen ti tudtudo.
Kadagiti lugar a kanayon a malaylayus, mangaramid iti babassit a kanal iti aglawlaw ti talon a pagayusan ti sobra a danum iti panawen ti tudtudo nga isu ti mangtignay iti buot nga agadu ken agraira.
Kadagiti babassit a mula kas kadagiti nateng, kontrolen ti padanum uray no saan a panawen ti tudtudo. Sakbay a padanuman ti talon, amirisen nga umuna iti akimbaba a gennedna no adda pay laeng umdas a dam-egna. No dadduma, adda dagiti kanito a namaga ti rabaw ti daga ngem adda met umdas a dam-eg iti agarup lima a pulgada a kaunegna. Nasken ti umisu a kaadu ti danum iti talon tapno di matignay ti regta dagiti buot ken tapno makainut iti bayad ti irrigasion wenno panagpadanum.
No dadduma, adda pay iti us-usaren a ramit no apay a mayallatiw ti impeksion ti crown rot aglalo no immuna a naaramat daytoy iti apektado a mula sa maaramat manen iti sabali a talon. Maibilang ditoy ti buneng a naaramat a pinagpukan ken pinagtabas iti natay a mula a biktima ti sakit sa daytoy ti inaramat a pinangraat kadagiti sanga dagiti nasalun-at a mula, ken ti karetila a pinangbunag kadagiti pinarut a mula a biktima ti impeksion.
Ngarud, nasken a madalusan a nasayaat amin dagitoy sakbay nga usaren dagitoy para iti sabali a mula. Umdasen ti danum a nalaokan iti pungisidio a mayisprey kadagiti apektado a ramit tapno natay ti kimpet a buot kadagitoy.
Sakbay a mulaan ti apektado a daga, ispreyan nga umuna iti pungisidio tapno matay ti nagumok a buot ken sakit. Umdasen ti dua a kutsara a Captan fungicide a mailaok iti sangalon a danum. Bay-an nga agtalinaed ti simmagepsep a kemikal iti daga tapno matay amin nga organismo sakbay a mulaan daytoy.
Ag-crop Rotation
Isu daytoy ‘tay panangbaliwbaliw iti klase dagiti imulmula iti talon tapno mapulsot ti siklo ti panagbiag dagiti buot ken amin nga organismo a mangmangted iti sakit dagiti mula. Adda dagiti mannalon a maymaysa laeng a klase ti imulmulada iti talonda iti las-ud ti makatawen isu nga agtultuloy latta ti panagbiag ti buot a mangmangted iti sakit a crown rot. Iti Ingles, maawagan daytoy a sistema iti monocropping.
Adda met dagitay agmula iti sabali ti klasena, ngem kapamilia met laeng daytoy ‘tay immuna nga immulada isu a saan latta nga agsardeng ti parikut nga isangbay ti sakit. No dadduma, maibasar daytoy a sistema iti nakaisigudanda a wagas ti panagtalon.
Dakkel ti maitulong ti crop rotation iti pannakapugipog ti buot a makaigapu iti sakit a crown rot agraman dagiti gagangay a peste nga umat-atake iti pagtatalonan. Kuna dagiti eksperto a nabakbaknang iti sustansia ken elemento dagiti taltalon a mabaliwbaliwan ti maimulmula kadagitoy ngem dagiti maymaysa laeng a klase ti maimulmula.
Pagarigan iti sistema ti monocropping, alisto a maugotan ti daga kadagiti ramenna a sustansia a kas iti nitroheno, phosphorus, ken potassium. Napimpintas pay ti pannakatubay dagiti ramut ti mula ken ti panagkunnotna kadagiti sustansia iti daga no kanayon a baliwbaliwan dagiti mannalon dagiti imulmulada iti talon.
Kas koma iti sistema a mais-soybean-mais, mangibati ti soybean kadagiti makatulong a bakteria iti daga a kasapulanto ti sumaruno a mais. Dagitoy nga organismo ti tumulongto tapno napintas ti pannakatubay ti ramut dagiti sumaruno a mula.
Ngem ti kapintasan nga epekto ti crop rotation, isu ti panangipaayna iti nayon a pamastrekan dagiti mannalon. --O
