Ni RIC AGNES
NAISAPSAPA ti panagretiro ni Avelina iti pagtrabtrabahuanna a hotel gapu iti COVID-19. Iti daytoy masungad a Disiembre ti pannakadanonna iti maika-65 a kanagananna ngem inawatna ti diaya ti mangimaton iti hotel a panagretirona itay Agosto. Nakarikep ti kaaduan kadagiti hotel ditoy. Ngem uray kadagiti nakalukat, bassit laeng ti agtrabtrabaho ta bassit met ti bilang dagiti turista wenno sangsangaili nga umay ditoy Hawaii.
Ngem nupay nagretiro ni Avelina, agtultuloy latta iti maikadua a trabahona: ti agdalus kadagiti pagtaengan dagiti babaknang.
Ditoy Hawaii, adda dagiti makuna a babaknang ngem saanda a kabaelan ti mangala iti katulonganda iti balay. Gapu iti dayta, mangalada iti mangdalus iti balbalayda iti mamindua iti makalawas, kasta met ti agmula ken mangpukis kadagiti minuyonganda. No maipanggep iti panaglaba, agsainamda iti washing machine ken dryer. Kadagiti kawes a kasapulan a maplantsa, maipan dagitoy iti dry cleaner, wenno saan, mapapug-awan dagitoy iti steamer (sang-aw ti agburburek a danum) tapno maunnat dagiti karenken. Pagpiaanna, saan a maal-almidor dagiti lupot ditoy ken awan agdildillaw wenno aguyaw kadagiti saan a naplantsa a kawes.
Nabayagen a trabaho ni Avelina ti panagdalus kadagiti balbalay dagiti babaknang. Nanam-ay daytoy a trabaho, kunkunana. Nalinong ken naka-aircon.
Iti kapapayaan ken kalayaan ti nagsangpetan ni Avelina a trabaho. Adda bukod a talon a kapapayaan daydi lakayna a Cipriano. Nasurok a 15 nga acre (6 nga ektaria) ti minulaanna iti papaya, ti kangrunaan a produkto iti Hawaii.
Kadagiti mannalon iti Hawaii, nasurok a walo nga oras ti panagtrabahoda. Awan matanggad a panawen ken aldaw. Kayat a sawen daytoy nga uray makakset ti kinapudot ti init wenno umatiberret ti tudo, adda latta dagitoy mannalon a mangtamtaming kadagiti talonda, nangruna no iti aldaw ti panagburas ken panaglako.
Saan a panagtalon ti ninamnama ni Avelina a panggedan ditoy Hawaii. Nupay dimmakkel iti kataltalonan, saanna a napadasan ti nagtrabaho iti kataltalonan. Kas kadagiti dadduma a babbalasitang idiay San Roque idi 1950s, iti kanito a maragpat ti anak a babai ti tawen a 15 wenno 16, mapanen dagitoy agpaay nga alila wenno katulongan dagiti babaknang idiay Manila. Daytoy nga aramid ti kaballabag ti mapan ag-domestic helper idiay Hong Kong wenno Taiwan wenno idiay Middle East idi 1960s agingga iti agdama.
Nakurang pay a dua a tawen ni Avelina nga alila idiay Manila idi pinagawid ni Eustaquia nga inana ta mailiw kano unay. Ulila iti ama ni Avelina ken tallo dagiti kakabsatna a bin-ig a babbai. Isu ti inauna kadakuada ket dakkel ti maitulong ti 35 a pisos a tangdanna iti makabulan a mangsuportar iti pamilada.
Mailiw met ni Avelina isu a dimmawat iti makabulan a bakasion iti pagpapaayanna. Nasingpet ken nagaget ni Avelina isu a pinatgan ti amona ti kiddawna tangay nairana a bakasion dagiti annakda iti pagadalan. Saan ngamin a kayat dagiti agassawa a baknang nga agpauyo ni Avelina. Kinapudnona, tapno kapkapnekanda nga agsubli daytoy, pinabalonanda iti lima a pisos ken inkarida nga ingato ti tandanna inton agsubli. Naipabalon pay kenkuana dagiti alus a kawes dagiti aywanna nga ubbing.
Ngem saan nga iliw ti kangrunaan a rason ni Nana Eustaquia iti panagawid ni Avelina no di ket kayat daytoy nga agatendar ni Avelina iti pasala nga angayen ti maysa a Hawayano, ni Ama Marcelo.
Nabiit pay a simmangpet ni Ama Marcelo manipud Hawaii. Napan nagtrabaho iti plantasion ti unas idiay Big Island (Hawaii Grande) idi 1928 wenno sakbay ti pannakalugpi ti ekonomia iti Amerika. Ita, kalpasan ti 30 a tawen, kayatna ti mangasawa isu a napanunotna ti nagpa-Filipinas. Kaykayatna kano ti Filipina nga asawa ta napudno daytoy kas asawa. Ket tapno makitana amin a babbalasang iti awayda, nangbukel iti maysa a padaya iti aldaw ken pasala iti rabii.
Kayat ni Nana Eustaquia a mairaman ni Avelina kadagiti sirigen ni Ama Marcelo isu a kiniddawna ti panagawid daytoy. Iti parmata ni Nana Eustaquia, no ni Avelina ti mapili ti Hawayano, makalung-awdanto metten a kas kadagiti immunan a nakiasawa ti Hawayano. Manipud ngamin idi simmina daydi lakayna, nagsagabadan iti agsasamusam a rigat, banag a nakaigapu ti panagpaalila ni Avelina idiay Manila.
Iti pagsasalaan iti daydi a rabii, maitugotan ti pintas ni Avelina—naurnos ti buokna ken ti panagkawkawesna. Iti kabigatanna, nagbalinen a kangrunaan a damag iti San Roque a ni Avelina ti nakaisaltekan ti imatang ni Ama Marcelo.
Sililimed a naragsakan ni Nana Eustaquia idinto a saan a makaidna ni Avelina. Kasla dumalagudog a gurruod kadagiti lapayagna ti tunggal balikas a maidanon kenkuana nga isu ti napili ti Hawayano nga asawaen.
Kayat ni Avelina ti aglibas nga agsubli iti Manila. Ngem adu dagiti mata a mangsipsiput iti tunggal tignayna. Ket idi napan nangalualud ni Lakay Marcelo, kinunana a dina kayat ti makiasawa. "Ubingak pay," inrasonna.
Ngem nagrarangasan da Nana Eustaquia ken dagiti uulitegna nga inallukoy. "Kitaem koma ti masakbayan," kinuna ti inana. "Daytoy ti gundaway a maliktadantayo ti kinakurapay."
Nagpatnag a nagsangsangit ni Avelina. Agsasallupang dagiti sumippayot iti panunotna. Adda kanito a kaykayatnan ti matay ngem ti makiasawa iti lakay. In-inauna ni Lakay Marcelo ngem ni Nana Eustaquia nga inana.
Kalpasan daydi pasala nga inangay ni Lakay Marcelo a Hawayano, sabali ti nagay-ayuyang iti panunot ni Avelina. Saanna a maiwaksi ti nalang-abna a pay-ud ni Placido idi inallop daytoy. Bayat ti panagsalada, umayamuom manipud iti baro ti bang-i nga umarngi iti alingasaw ti daga no dapadapen ti tudo iti bulan ti Mayo.
Inyeg ti pay-ud ni Placido ti lagip ni Avelina iti panagubingna. Bayat ti panagsalada, nagparang ti langa dagiti kinelleng a nabiit pay a naarado ken agur-uray a maraepan. Ket idi intunda ni Placido iti tugawna idi agngudo ti tokar, nariknana ti apagapaman a panangpiselna iti dakulapna. Tinagtagiurayna ti panagsalada manen ngem saanen a naikkan ti baro iti gundaway. Nagiinnuna dagiti babbaro a nangallop kenkuana.
Sakbay a naturog ni Avelina iti daydi a rabii, inkeddengna nga awisennanto ni Donata a mangkuyog kenkuana a mapan dumawat iti bunga ti karamay da Placido. "Naimas nga artemen," ipambarnanto. Iti pammaliiwna, bayat ti panagsalada ken Placido, kasla adda kayat ti baro a yebkas ngem awan simngaw kadagiti bibigna nupay nagsig-am daytoy iti namindua.
Ngem naukas ti planona iti dayta nga agsapa idi inkissiim ni Donata nga isu ti napili ni Marcelo nga asawaen. "Nagasatka, Avel!" kinuna ti gayyemna. "Napintaska ngamin!"
Nagmalem a nariribukan ni Avelina. Adu ti agkuna a nagasat. "Hawayananton!" kinunkunada.
"Mayatkan, manang, tapno matulongannakaminto nga agadal," kinuna met dagiti addina.
Saan a naliklikan ni Avelina ti pannangalualod kenkuana ti Hawayano. Kagkagatenna ti bibigna ken agar-arubos ti luana idi immanamong.
Inay-ayna ti bagina ken ti napungtil nga apagrusing nga ayat nga iti napalabas la a rabii a natakuatanna. Diak kayat dayta a lakay, kinunana ken ni Donata. Ngem insungbat ti gayyemna: "Uray lakay no agatkolget ti sang-awna!"
Nabiit a naipagna ti papeles ni Avelina a mapan Hawaii. "Nagasatka, Avel," inulit ni Donata. "Gapu ken ni Ama…, este Manong Marcelo, mapadasamon ti aglugan iti eroplano. Doliarton ti laonen ti petakam!"
Iti Hawaii, natakuatan ni Avelina a sungani ti panangipapan dagiti kakailianna maipanggep iti kasasaad ti biag. Naatap met gayam ti kuarta. Saan a kasla agpidut iti bukasit iti igid ti waig. No ar-arigen, nanamnam-ay ti panagbiagda iti away a dinakkelanna. Ditoy Pahoa, ti lugar a nagpanawan ti plantasion ti unas a nanggedan ni Marcelo, kasla kamkamaten amin nga oras: masapada a mapan iti nagmulaanda iti papaya. Agmalmalemda idiay a mangtaripato kadagiti mula. Sadanto maladaw nga agawid. No dadduma, anusanda ti pako a pangrabii.
Ti makadakes, uray pay idi dakkelen ti sikog ni Avelina, ikuyog pay laeng ni Marcelo iti taltalon. "Agawaam tapno adda pangalaan iti ipaw-itmo kadagiti kakabsatmo," kunkunana.
Immuna nga innala ni Avelina ni Nana Eustaquia nga inana. Adu ti rigatna a nagurnong iti gastosen daytoy. Iti saan a nagbayag, dagiti manen kakabsatna ti inyurnonganna iti gastosen dagitoy.
Pagpiaanna, saan a napaidam ni Marcelo. "Nasayaat no makaumayda tapno adda makatulong kenka iti pannakaaywan kadagiti ubbing," kinunkunana ken ni Avelina. No labsen ti agsasao, iti kabingkolan ti nagubingan dagiti annakda.
Ngem sungani ti napasamak idi simmangpet dagiti kakabsat ni Avelina iti Hawaii. Dua kadagitoy ti nakaturpos iti kolehio. Saanda a kinayat ti nagnaed iti kataltalonan ti Pahoa. Napanda nagbirok iti panggedan iti Hilo, ti kabesera ti Hawaii Grande. "Ditoy Hilo," kinunada, "ti pakaaramatan ti tinurposmi nga adal."
Napalalo ti luksaw ni Avelina ta daydi namnamaenna a nam-ay iti sidong dagiti tinultulonganna a kakabsatna, saan a napasamak. Iti kinapudnona, sagpaminsan laeng a makapaglalangenda kadagiti kakabsatna. Uray ni Nana Eustaquia napan metten nakipagnaed iti Hilo.
Bimmassit ti paggastosan ni Avelina idi awanen pawpaw-itanna idiay Filipinas. Ngem iti saan a nagbayag, naatake ni Marcelo. Dakkel ti nagastona iti ospital iti laksid ti kaadda ti medical insurance-na. Idi rummuar, saannan a makuti ti kagudua ti bagina.
Nabaybay-an ni Avelina ti kapapayaanda. Idi agangay, agkamtuden ti pagbayadna iti banko a nakautanganna iti inggatangda iti balayda. Napan nagpakaasi a pautangan dagiti kakabsatna ngem awan naganabna. "Inka ketdi ipan ni lakaymo iti Care Home tapno saanmon a pakaringgoran a taraknen," kinuna dagitoy.
Napalalo ti sakit ti nakem ni Avelina. Awan aniamanna koma a saanda a pinautangan no la ketdi saanda koma nga imbilang ni lakayna a kas maysa a taraken. "Ay-aywanak ni lakayko, ti ama dagiti annakko," impeksana ti luksawna, "saanko a taraken!"
Malaglagip ni Avelina ti araraw dagiti kakabsatna nga aklonennan ni Ama Marcelo tapno makalung-awda iti kinapanglaw ken makaturposda iti kolehio. Immannugot iti laksid idi ti kinaubingna ken linaksidna ti bukodna nga arapaap.
Ngem ita ta isu ti makasapul iti tulong, ita ta isu ti agsagsagaba iti rigat ti biag, awanen ti makalagip kadagidi kanito nga imbukbokna amin a kabaelanna a mangilasat kadagiti kakabsatna iti kinelleng ni kinapanglaw.
Innala ti banko ti pagtaengan da Avelina idi adu unayen ti saanda a mabayadan.
Napan nangged ni Avelina iti hotel. Dagiti tallo nga annakna ti agsisinnublat a mangaywan iti amada. Ngem iti saan a nagbayag, pimmusay ni Marcelo. Naipumpon daytoy a saan a naipakpakaammo kadagiti kakabsat ni Avelina, agraman ken ni Nana Eustaquia. Ti rason ni Avelina: Saandanto met la nga agparang agsipud ta pagarupenda nga agpalimos daytoy kadakuada.
"Adda gayam kakasta a kakabsat," kinunkuna ni Avelina. "Ammoda laeng nga adda kabsatda no adda masapulda."
Nabayagen dagidi a pasamak a nailaga iti kabibiag ni Avelina. Ita ta nagretiro, kadagitoy nga awan tamtamingenna gapu iti COVID-19, iti panagmaymaysana, agsubli dagiti lagip iti napalabas. Ngem anian a kinapaidam ti kalman ta awan man laeng dagiti kanito a narimat a pasamak iti biagna a mabalinna a yarkos iti daytoy panagretirona. Ta uray pay ni Placido a nakakulding iti riknana, pannakapaay koma latta ti sinagabana.
Ta saan a nagbayag kalpasan ti ipapanawna iti barioda, nadamagna a nagkasar da Placido ken Donata a gayyemna. --O
(Naipablaak iti Bannawag, Oktubre 1-15 ken Oktubre 16-30, 2020 a bilang.)
