Sarita ni JUAN S.P. HIDALGO, JR.

DANDANIDA mairaepen, kinuna ni Diding bayat ti panangbuyana iti panangay-ayam ti angin kadagiti nalap-it ken nalangto a bulong dagiti bunubon a situtudo iti nakuyem a langit. Iti panagriknana, kasla isu ti ap-apirasen ti angin, kasla ti nalamuyot ken atiddog a buokna ti kulkuldingen dagiti ramay ti angin, a ti kinalap-itna ken ti kinalap-it ti bulong dagiti bunubon, maymaysa ti kaipapananda: adda kenkuana ti kinabaknang a nailubongan, a kas iti kinabaknang ken kinadam-eg ti daga. Kasla naglipias a karayan ti ragsak iti barukongna ket dina nagawidan ti kasla panagtubbog dagiti matana. Impalabasna ti maysa a dakulapna iti murdong dagiti bunubon: kasla agkatkatawa dagitoy a nangapros iti naingpis ken arindaraen a dakulapna. Nagkatawa iti nariknana.

Timmakder. Indurosna dagiti linnaaw kadagiti sabong ti lakien a papaya, kadagiti bulong dagiti saba a di pay natebba. Nagkatawa: Nangaton ti init! kinunana bayat ti panangitinnag ken panangipaayusna kadagiti linnaaw.

Nariknana ti kinalasbang iti amin a paset ti bagina, kinalasbang a mariknana no maimatanganna dagiti karusrusing ken kasansantakanna a mula, ket iti bagina, nagbansag ti ragsak ken ti agkabannuag a darana. Immisem ket sinaplidan manen ti nalamiis nga angin ti agsapa, ginuyod ken kinusukusona ti atiddog ken nalamuyot a buokna ken pinagkayabna ti gayadan ti bestidona agingga iti ngatuen ti tumengna.

Nagturong iti sirok ti balayda sa innalana ti sabut ti niog a naglaon iti bukel ti mais. Kinurkoranna dagiti manokna sa impuruakna dagiti bukel iti paraangan. Nagiinnagaw dagiti manok. Pinadas ni Diding a siputan ti kinasiglat dagiti sippit ti manok nga agpidut kadagiti bukel ti mais.

Naibalangaten ti init iti lulonan ti Bantay Balungao ket nadayasen ti tanap ti Rosales iti makabiag a raniagna: limmabas iti baet dagiti sanga ken bulong, kadagiti abut ti atep ken regkang dagiti diding, ket manipud iti barukong ti daga, inyaonna dagiti nasagepsep a tudo idi rabii: Ngem agtudonto manen, ibagak kenka. Panawenen ti nepnep. Uray pay, kunam, addaakto manen no bigat. Ngem saan nga agnanayon kunak latta kenka. Wen, ngem addaakto latta. Buybuyaenkanto latta. Nagkatawa ni Diding. Ania ngata no maawatannak? Ngem balasangakon! Maysaakon a balasang!

Pagam-ammuan ta nasiputan ni Diding ti panangipasalog ni Ese iti nuangna iti nangato a kalsada, manipud iti daya, ket iti panagkitana, adda iti uluanan ti baro ti init: makasisirap! Pinasikiganna a kinita ti baro iti bukot ti nuang: Naikaladay iti kanawan nga abagana ti inaramatna nga arado a kas man la nakawikaw laeng a tali ti panangikaladayna. Umis-isem a sumungad. Nabaneg ken nataer, ket adda kadagiti matana ti nabiag a sinamar ken darang ti init. Immisem ni Diding. Nariknana ti panagpudot ti agsumbangir a pingpingna, ti panaggiteb ti barukongna a kas idi immuna nga iniggaman ni Ese ti maysa nga imana.

Kasta unay ti panaginnagaw dagiti manok iti bukel ti mais. Insardeng ni Ese ti nuangna iti paraangan ket siraragsak a nangbuya kadagiti taraken ni Diding. Nailingeden ti baro iti init ket nagtakder ti karantiway a karmay iti nagbaetanda; makita itan ni Diding, a saanen a masisirap. Dimket ti nakalingling-et a kamiseta iti kudil ti baro.

“Ne, lumabaska latta, manong,” kinuna ni Diding idi isun ti buybuyaen ti baro. Inturturedna a pinerreng ni Ese ngem naabak.

“Bay-am latta, ading,” kinuna met ni Ese. Iti panangkita daytoy kenkuana, narikna ni Diding ti kinabalasangna, a dagiti mata ti baro ti mangipampamatmat, ket ammona a kalikaguman daytoy, dayawen daytoy ti kinalasbangna, ken raeman daytoy. “Kaay-ayok a buyaen ti panagiinnagaw dagiti manok,” innayon pay ti baro.

“Ngem nabannogkan san, manong. Dimo pakadanagan dagita. Lumabaska latta.”

Manutsutil nga isem ti insungbat ni Ese kenkuana. Naawatanna met a dagus ket nagbabawi no apay nga insawangna dagidiay. Kimmaro ti labaga ti pingpingna.

Inwaras ni Ese ti panagkitana kadagiti tawa. Ammona a sapsapulen ti baro dagiti dadakkelna. Nagsabat manen dagiti matada ket kasla nalukatan ti barukongna, kas iti daga a sisasagana a mangsagepsep, mangidulin ken mangtaginayon iti darang ti init. Dina masurotan ti panunotna. Mayat-a-madi a makipinnerreng ken ni Ese. Iti apagbiit a panagsabat dagiti matada, kasla naital-o iti kaulpan.

“Kaano ti panagparaepyo, ading?”

“’Ton Martes siguro.”

“Umayakto makiraep.”

“Umaykanto…” kinuna ni Diding ket nagkawikaw ti buokna nga inay-ayam ti angin. Impalikudna dagitoy. Nabara pay laeng dagiti pingpingna. Ngem limmamiis ken pimmigsa ti angin. Nagkayab ken nagpangato ti gayadan ti bestidona. Linapdanna ngem naladaw ket nakita ni Ese dagiti luppona. Limmabaga. Nabainan. Ngem kadagiti nakutim a bibigna, adda nailaok a ragsak a dina maawatan.

Immisem ni Ese. Nagayuyang dagiti mata daytoy kenkuana. Lumablabas pay laeng ti napigsa nga angin ket naregreg iti imatangda dagiti nagango a bulong. Pagammuan la ta nagpakadan ti baro ket kinidagna ti nuangna. Sinurot dagiti mata ni Diding. Kasla naurnong iti puraw a kamiseta ni Ese ti lawag ti init ket kadagiti takiag ken iti tengnged daytoy, nagrimat dagiti ling-et a kasla linnaaw kadagiti bulong a matupar ti init ti agsapa. Sa laeng insina ni Diding ti panagkitana ken ni Ese idi mailingeden daytoy kadagiti balbalay.

Nakita ni Diding ni nanangna a mangpakpakan kadagiti baboyda iti sirok ti lukban. Impuruakna amin a mais a natda iti sabut ti niog sa immuli iti balay. Nagkarasakas ti napigsa nga angin kadagiti bulong ti mula ken sagumaymay ti balay. Ad-adda a kimmuyem ti langit, ket nain-inut a naakas ti lawag ti init iti rabaw ti daga. Timman-aw ni Diding. Nababa ken nangisit dagiti ulep nga agpadaya, agpatalon. Pagam-ammuan ta nakangngeg iti pannakaabog ti nuang iti bit-ang iti likudan ti balayda. Nakitana ni Blas a nangipasagad iti aradona. Napuner ni Blas, adda met taerna ngem adda di mailaksid a kinakudrep ti rupana, a kas iti rungsot ken dawel, ngem natubay ti barukongna a kas iti naikitikit, ket adda makaguyugoy nga awis kadagiti bibigna. Nagsabat dagiti matada: adda gilap ken siglat kadagiti mata ti baro, ket saanna a naibturan ket pinilina a minatmatan dagiti umis-isem a bibig ti agkabannuag.

ITI malem, binuya ni Diding ti pannakapisang dagiti bulong ti saba iti saplit ti bayakabak. Kasla napuskol nga angep ti kumarasakas a tudo: pinagsilpo ti agaruyot a tudo ti sagumaymay ti balay ken dagiti murdong dagiti ruot iti baba, ket nakitana ti panaglulumba dagiti ayus ti danum a lumas-ud kadagiti lungog iti sirok ti balayda.

Agpatpatang da tatangna ken sumagmamano a kakaarrubada iti pataguab. Nakaannanga dagiti dadduma, buybuyaenda ti panagtinnag ti tudo ken ti panangsaplit ti angin kadagiti kayo ken ti balay. Adda pagsasanguanda a sangaprasko a basi iti napakleb nga alsong ken saggaysada iti sudo.

Pagam-ammuan ta adda inyaon ti napigsa a tudo manipud iti kasipngetan: natayag, nakabalanggot ngem saan a nagannanga, saan nga agdardaras, magmagna iti katuduan, iti kalamiisan, nga awan aniamanna. Tinurong daytoy ti pataguab ti balay. Kinablaawan daytoy dagiti nadanonna. Sa laeng nalasin ni Diding idi ikkaten daytoy ti balanggotna sa inwagsakna iti sikiganna. Inyawatan dagiti lallaki iti basi a pagpapudotna.

“Naggapuam kadi, Blas?” dinamag ni tatang ni Diding.

“’Diay talon, tata.”

“Nangato ket ngatan ti danum ‘diay paitan?” dinamag ti maysa a lakay.

“Wen, tata. Naglupiasen. Ken dumakdakkel pay.”

“Husto! Makapagraeptayo a masapa ita.”

“Nasayaat ti itden ti bagyo, saan la ketdi a bayat ti panagluom dagiti dawa,” kinuna ni Blas.

Kasla timmingra ti ngisit dagiti mata ni Blas, kas sipnget ti nadawel a rabii iti panawen ti nepnep, ket iti panangmatmat ni Diding kadagiti makaawis ken agkabannuag a bibig ken iti napuner a pammagi daytoy, dinayawna ti kinalalaki ni Blas: ngem maysa a panagdayaw a di panangirukma iti naan-anay a rikna, no di ket kagudua laeng ti maysa a panawen ti biag, saan a mataginayon. Timmakder ni Diding idi isu ti nakaiturongan dagiti mata ni Blas, nga umis-isem iti pannakakita daytoy iti kaaddana dita, ket pinanawanna ti tawa a pagtamtamdaganna sa limmaem. Nagtuloy latta ti dawel ti panawen ngem mangmangngegna pay laeng ti timek ni Blas a maidangdanggay iti ungor ti napigsa nga angin.

Mariknana ti napagus a panagkalikagum ni Blas kenkuana. Kinapagus a nalablabes pay ngem iti kadawyan, ket kumter ti unegna no matmatan ti baro iti napaut, saanna a maanduran, alasenna gapu ta kasla saan a makaanay ti kinababaina iti kalikaguman ni Blas kenkuana.

Nalagipna ti umuna a panangpetpet ni Ese iti maysa nga imana ken ti panangipalgak daytoy a balasangen ken idianna koman dagiti inuubing a tignayna, ket nariknana lattan ti naidumduma a panagpitik ti pusona: saan a nakakuti, di nakatimek, dina ammo no agwagteng wenno agsangit wenno agpukkaw; pinerrengna ketdi ni umis-isem nga Ese a kas man la di mamati iti mapaspasamak kenkuana, ket idi laeng a mapaneknekanna ti makabiag a darang ken raniag dagiti mata ni Ese. Uray idi inibbatanen ni Ese ti imana, saan pay laeng a nagsubli ti naan-anay a riknana, ket uray idi magmagnan nga umadayo, kasla maipalpalais ti bagina ket dina ammo ti turongenna. Immisem ni Diding iti daytoy a nalagipna. Nagkidem ket inigupen ti lamiis ti rabii ti tuturoganna.

KASTA unay ti siglat dagiti imada nga agitugkel kadagiti bunubon. Iti panagrikna ni Diding, kasla ti bukodna a bagi ti pangitugtugkelanna kadagiti nalap-it ken nalamuyot a bagi ti bunubon tapno maaddaan iti baro a biag, kinalasbang ken kinaagnanayon, iti parabur ti init ken ti tudo, iti imatang ti nagtagibituen a langit, ti Namarsua ken ti sangaparsuaan. Naidanggay iti dayyeng ti angin nga aggapu iti tanap ti dayyeng ti pusona. Napno iti bang-i ken lamiis iti nagtagiarbis a bigbigat ti angin, sibibiag a kas kenkuana, naalingasaw a kas kadagiti napempen a ruot. Kasla agsalsala iti panagmulana: napnuan kaipapanan, kinabaknang a kas kinapateg dagiti kadaanan a kannawidan dagiti kayumanggi: ammona dagitoy gapu ta isuda ti mangipaay iti namnama tapno agdawanto dagitoy a raep iti dadakkel, pagbalinenda a balitok ti tanap a kas balitok iti lulonan ti Balungao iti bigbigat. Siak amin dagitoy, kinunana iti bagina, siak amin, amin, amin, amin dagitoy!

Pagammuan la ta adda intudo ti kaabayna a balasang manipud iti naitenneb iti pitak a makanigid a gurongna, adda nalabaga nga agwarwara iti nalibeg a danum, agbalin a rosas a kas iti arindaraen a dakulapna. Nagmulagat. Sinaludsod ti balasang no nasugatan ti gurongna. Limmabbasit dagiti pingpingna, nagwingiwing ket tinaliawna dagiti babbaro iti sikiganna. Nagsabat ti panagkitada ken Ese: Ammona, ammona,inyarasaas ti unegna, ket naglaok ti bain ken di maawatan a ragsak, ngem adda mailinglinged nga isem iti suli dagiti bibigna, mariknana manen ti panagdayyeng ti imnas a rikna iti unegna, a kas idi immuna a pinetpetan ni Ese ti maysa nga imana. Limmagto dagiti matana iti pagtaktakderan ni Blas: mannakabalin ken naulpan dagiti matana: Maawatanna ngata? Wen! Wen!

Timmakdang iti tambak ket tinurongnan ti bassit a kalapaw iti asideg a yan ni nanangna a mangisagsagana kadagiti kanen ken inumenda. Ngimmato dagiti kiday ni nanangna idi makitana ti dara. Ngem saan a nagun-uni.

Nagtugaw iti datar ti papag idi masukatanna ti pantalonna sa binuybuyana dagiti agraraep.

Manipud iti tugawna, nakitana ti panagsardeng dagiti agraraep ket naiturong ti imatangda kada Ese ken Blas nga agsangsango ken kasla makapungtotda nga agpadpada. Nasdaaw ni Diding. Rimmuar. Kasta unay ti panagwagwagis ni Blas. Nakatibtibker met ti panagtakder ni Ese iti yanna.

Natinnag ti arimukamok, ngem nagtuloy latta ti panaglawag ti init. Kasla pirak ti raniag dagiti tudo a salputen ti lawag ti init. Naglaok ti bang-i ti talon ken ti lamiis nga inyeg ti arimukamok.

Nakitana a dinuklos ni Blas ni Ese. Nagtibbayo. Inawaganna ni nanangna ket nagtarayda nga immasideg kadagiti agraraep.

Pinasabtan ni Ese iti danog ni Blas ket natuang iti kapitakan. Nangasut ni Blas. Nagbuteng dagiti lallaki a manganawa kenkuana. Nagsansanud met ni Ese ket inwarasna ti panagkitana iti aglawlawna. Adda sangaputed a kayo a naitugkel iti tambak. Tinarayna. Kasta unay ti ikkis ni Diding a mangatipa kadagiti dua.

Napasamaken ti inur-urayna kadagitoy dua nga agkabannuag! Idi makaasideg, nadaleben ni Blas iti tambak, awan puotna, bimtak ti ulona a nagdissuan ti natangken a kayo nga inaramat ni Ese, ket tintinaen ti dara daytoy ti nalibeg a danum. Ngem linabasanna ni Blas, napanna inarakup ni Ese a mangap-apput iti kanigid a bakrangna nga agdardara. Saan a napuotan ni Diding ti nagsangit ket inirutanna ti nangisubsob iti rupana iti barukong ti baro a kas man la kanibusananen ti amin kenkuana. Nalipatanna aminen nga adda iti aglawlawna, dagiti laeng nakapsut ken putedputed a balikas ni Ese ti mangngegna, ti mangpakpakired kenkuana.

“Ni met ngamin Blas,” pagam-ammuan ta kinuna ti lalaki iti asideg.

“Apay, ‘ya, ania kad’ ti sinaona?”

“Mabalin kanon…” insengngat ti maysa a baro.

Nagmulagat ni Ese ket kinitana ni Diding. Inyir-irut ni Diding ti arakupna.—O

(Naipablaak iti Bannawag iti Agosto 7, 1961 a bilang.)