Sarita ni DIONISIO S. BULONG
KUNAK no gagangay nga away ti mangsarabo kaniak. Kalgawen ket ad-adda a napanunotko ti langa ti away a nakayanakak iti kastoy a panawen idi agrubuatak iti siudad; kimraang a pagtatalonan ken muymuyong a nakabalan iti tapok.
Kunak pay no mangngegko ditoy ti kanta dagiti tumatayab iti bigbigat ken iti malem ken uni dagiti mangrabrabii a nabiag iti sardam. Wenno ti nasarangsang a katkatawa dagiti lallakay nga agiinnallatiw iti sardam ken iriag dagiti ubbing iti kannag.
Ngem saan. Ket akuek a daytoy ti kadakkelan a biddutko idi makasangpet ken makapaginanaak iti balay ni Mang Teban. Nakalanglangto ti San Gabriel kadagiti pagattumeng a mais a dandani nangilemmeng iti langa ti daga ti sibubukel a purok.
Diak pay ketdi ammo no rumbeng a maawagan iti purok. Kas naammuak iti umuna nga aldawko ditoy, kukua ni Mang Teban daytoy a disso. Wen, dimo mangngeg ti kanta dagiti tumatayab. Ta saan pay a nakalgak ti init, murmurayannakan ti ungor dagiti tallo a traktora iti akin-amianan a pingir ti purok. Iti laeng agmatuon ti panagsardeng ti ungor dagiti makina, ken iti naladawen a malem.
Tallo dagiti traktora. Tagaditoy met laeng dagiti mangmanmaneho. Da Mang Juan, Miniong ken Josefino. Malalaki ti panaglanglanga ni Mang Juan ken isu ti kalakayanda. Ngem ipagarupko nga adda dakkel a panagsupadi ti langana ken ti panagut-utekna. Managbabain ken pangrapisen met ni Miniong a no di gapu iti inaldaw a panagkainaran ken pannakadadangna iti bara ti makina, ipapanmo a managsakit.
Saan met nga isu ti nabaked ni Josefino isuna laeng ta nasippukel dagiti takiagna. Saan met ketdi nga isu ti kapintasan iti kudil. Agtayag iti lima a kadapan ket uppat a pulgada. Kumepkep ti panguloten a buokna, a nalabit no di koma narasay unayen ti buok ni Mang Teban, adda panagkaaspingda. Ammona ti umisem ngem adda kinatangken iti timekna uray no makirinnabak aglalo no panagsukayan iti daga ti maipalagip.
“Ammok, dikanto agbabawi iti panagbakasionmo ditoy,” kinuna ni Mang Teban itay makasangpetak iti balayna. “No inana ti sapulem tapno makaungarka, ditoy San Gabriel ti pakasarakam iti dayta.”
MANGWATWATAK, napanunotko. Nalamiisen ti malem ken addan iti pul-oy ti sayamusom dagiti pagattumeng a mais.
“Agsakayka ken ni Puraw no agpasiarka,” kinuna ni Mang Teban idi makitanak nga agrubuat. “Annadam laeng ta pasaray agloko.”
“Lawlawek a talaga ti San Gabriel ita a malem. Nabayagakon ditoy ngem diak pay immadayo iti arubayan,” kinunak idinto a kinitak ti killo a darangidong ni Mang Teban a nagsagudan ti anteohosna.
“Rumbeng unay!” Inukrad ni Mang Teban ti magasin. “Kunak a sigud nga ibilangmo a kukuam ti San Gabriel bayat ti kaaddam ditoy. Ngem dika mapmapan iti yan dagiti traktora ta natapok idiay. Amangan no makapadakes iti salun-atmo.”
Awan ti rumbeng a katawaan iti kinuna ni Mang Teban. Ngem nagdanggay ti namaga a katawak iti raed a katawana.
“Ammon, Claro, nalabit isu ti di nagbayagan ‘di bumaket ta dina pinatpati ti saok. Nagdaig,” nagwingiwing ni Mang Teban.
Nagbaliw a dagus ti pangngeddengko idi dandani maguduakon ti dalan a manglawlaw iti minaisan. Nalagipko ti agpaamianan. Ngem binay-ak pay laeng a makadanon ti kabalio iti pasayak a nangiwa iti berde dagiti mais nga agpalaud.
Ta ania koma ti dakesna iti salun-atko, nakunak. Da Mang Juan ken Miniong ken Josefino ti ad-adda a nalagipko. Nabangbanglo manen ti berber kadagiti mais nga umamarilion iti rimat ti malem.
Pinagsardengko ti kabalio apaman a nabatogak ti nawalat a kinelleng a manarimaan a suksukayenda. Kasla mabisngay ti barukong ti daga iti panagbukual dagiti makina ket nakabangbang-i ti sang-aw dagiti dadakkel a bingkol.
Winagisak ida. Nagwagis met da Mang Juan ken Miniong. Nupay saan a simmurot ni Josefino, nasiputak ketdi a kumitkita met kaniak.
Diak ammo no talaga a kayatdak met a kapatang. Wenno padayawandak laeng. Dandani naggigiddan a naiddep dagiti motor. Dimsaagda. Dinissaagak met ti kabalio sa inyabugko iti karuotan. Nagtugawak iti tambak sa nagurayak.
“Claro ti naganmo, saan?” inabre ni Mang Juan ti sango ti badona sa pinug-awanna ti barukongna. Naipinas ti buok iti barukongna a naslep iti ling-et.
Nagtung-edak. Nasiputak a kinita ni Miniong ti bistukolko. Nalabit nalasinna a kukua ni Mang Teban. Apagapaman laeng ti yiisem ni Josefino a manglidlidlid iti darangidongna. Nakikatugaw ni Mang Juan idinto a nagtalinaed a sitatakder dagiti dua iti sangomi.
“Kastoy ti biagmi ditoy San Gabriel… maestro kadi ti yawagmi kenka?” kinuna ni Mang Juan.
“Ading, kunayo lattan, manong,” insungbatko.
“Kastoy ti biagmi,” inulitna. “Agmalmalem iti kainaran.”
“Ngem nakaaapal ti biagyo ditoy. Nakananama ti panagapityo no kastoy nga agaramatkayo iti makina. Kas ita, kalgaw, ngem agapitkayo latta. Saan a kas iti awaymi...”
“Panagapit? Apalan? Baliktad! Wen, baliktad! Ammom kadi a manipud idi dumteng dagiti a makina ditoy San Gabriel, napukaw metten dagiti sigud a panagsisinningedmi? Wen, agpayso, nanamnam-aykami itan no iti panagbukibok iti daga ngem saan iti sarusar!”
“Ta ngiwatmo, Mang Juan!” insengngat ni Miniong. Idi taliawek, nagdumog daytoy sa kimmita ken ni Josefino.
“Saan ketdin?” agarup naingar ti timek ni Mang Juan a nangkusilap ken ni Josefino. “Ngem kapin-anom kadi ni Teban?” inturongna kaniak.
“Diak kabkabagian. Nagam-ammokami laeng idiay Manila ket inawisnak nga agbakasion ditoy.”
“Iti saan a mabayag, kukuaminto manen ti San Gabriel.”
“’Ta ngiwatmo!” insengngat manen ni Miniong.
“Saanka a madanagan, Miniong. Ammok, nayanak ni Claro iti away. Saan kadi, Claro?” Ita laeng nga agtimek ni Josefino.
Diak ammo, ngem sakbay a napuotak ti bagik nakapagtung-edakon.
“Ken kasla awan ti nangngegmo kadakami, saan?” timmangken ti timek ni Josefino. Kasla mamilbilinen. Nariknak a kasla addaak iti nagbaetan ti dua a bato a dandani agtinnim-og. Adda nagparikna kaniak. Nupay kasta, nagtung-edak nga immisem.
“WEN, saanen a nasken a sumalogda amin iti taltalon tapno agaradoda pay. Umdasen dagiti traktora ken tallo a tao a mangbukibok iti purok. Ti la agitukiten ti trabahoda.”
“Kasano ngarud ti panagbibingayyo?” kinunak.
“Kukuak dagiti daga. Ania koma ti namnamaem a bingay?”
Ammokon no kasano. Kinidagko iti apagapaman ti bakrang ti nagsakayak. Pimmardas ti pannagna ti ayup. Simmurot met ni Mang Teban.
Ngem dagus a nagsardeng ti nagsakayan ni Mang Teban. Tinaliawko. Kinitak ti kitkitaenna.
“Asino daydiay?” sinaludsodko a kitkitaek pay laeng ti balasitang a nagsusuon iti labba iti minaisan. Impapanko nga agal-ala ti balasitang iti ngalog.
“Balasang ni Illo dayta. Nobia kano ni Miniong. Sayang,” inikkat ni Mang Teban ti bistukolna sa inamuyna ti narasayen a buokna. Nalagipko ti buok ni Josefino. Ngem inisemannak ni Mang Teban sa kinunana: “Napintas, ania?”
“Nagasat ni Miniong!” inkanunongko.
“Sige, umunakan. Innak kasarita dagiti katalonak ta isaganadan dagiti karison a pagbunagto iti apit.”
NAPATPATEN dagiti mais. Dandanin maisang-at dagiti bunga iti kamarin iti dayaen ti balay ni Mang Teban. Ngem diak pay la nalipatan ti napasamak ken ni Emma, ti balasang ni Mang Illo. Nagpukaw iti maysa a malem. Ket idi masakaranda, maysan a bangkay: lamolamo, nakurapanget a kasla mangyik-ikkis iti lunod kadagiti mula a saksi ti napasamakna.
“Asino ngata ti nangidadanes kenkuana?” kinunak.
Pinagpaid ni Mang Teban ti pagiwarnak nga inggapuna iti kabesera itay bigat sa pinerrengnak. Sumungbat ngata koma ngem isu met a mangngegmi ti yanasyas ti tsinelas a rummuar iti siled iti makanawanmi. Nagadiwara ti makarurusok a pay-ud ti kasla nagmaskara a babai a nagaruat iti nakipet a jeans a naasmangan iti sabongan a blusa a nasiglot iti siket. Nagtarusanna a rinakep ti tengnged ni Mang Teban.
“Ni Alma,” kinuna ni Mang Teban. “Nagam-ammokami idiay kabesera ket inawisko ditoy iti sumagmamano nga aldaw.”
Kasla dinagaangak. Napanak iti tawa a mangtan-aw iti kamarin. Nakitak da Josefino ken Mang Juan nga agidisdiskarga iti mais iti traktora. Linasatko ti salas, tinimbengko ti immanges ta kasla makiwar ti tianko iti pay-ud ni Alma a sinakloten ni Mang Teban.
“Ni Miniong ngay?” dinamagko kada Josefino ken Mang Juan.
“Adda dita pagburburasan. Agsangsangit. Kakaasi met,” ni Mang Juan ti simmungbat.
“Gapu ken ni Emma,” innayon ni Josefino a nangtangad iti dakkel a balay. Kinemkemna ti sangina. “Kaano kadi ti panawyo ditoy San Gabriel?”
“Inton bigat, no ipalubos ni Apo Dios.”
“Uray ket nakitamon ti San Gabriel. Nalabit dimonto malipatan dagiti nakitam ditoy. Ken kkanayonto a malaglagipmi ti nasayaat a pannakilangenmo kadakami.”
“Ta ania ti naipakitak kadakayo a naimbag?” namaga ti katawak. Kinapudnona, kasla karugitko pay ketdin ti bagik. Nangngegko ti garikgik ni Alma iti ngato.
Ngem naburak ti panagsasaritami idi pagammuan lattan ta agik-ikkis ni Miniong a dimmarup iti yanmi. Kasla agballa a nangiwasawas iti dumardarang a nareppet nga ukis ti mais. Iti apagdarikmat insunelna iti muntuon iti kamarin.
Dinarup ni Josefino ni Miniong idinto a siniglatan met ni Mang Juan a linagto ti darang. Naiparusisi ni Miniong iti nagsasaruno a disnog ni Josefino iti pangalna. Nagtalinaedak a di nakakuti iti nagtakderak. Ginuyod manen ni Josefino ni Miniong sa inyadayona.
“Ammom,” kinuna ni Mang Juan idi duduakamin, “nasayaat met no agawidkan. Agpakpakaasiak kenka. Amangan no kunaen ni Teban a…”
“Ngem apay a kasdiay ni Miniong?” kinunak ketdi.
Immanges ni Mang Juan iti nauneg. Tinangadna ti balay. Aggargarikrik pay laeng ni Alma. Ammok, dida nadlaw ti napasamak iti yanmi.
“Ammomi a ni Teban ti nangidadanes ken ni Emma. Agpayso, pinsarmi a rippuogen ni Teban. Kinapudnona, immasugkam’ idin idiay kabesera ngem awan ti binanagmi, iggemna ida. Ngem… ngem saan a paset ti addangmi ti ita ni Miniong.”
Naamirisko a nagbiddutak iti panangipagarupko a nakuneng ni Mang Juan.
“Saan a ti pagimbaganmi ti mangidurduron ken ni Miniong. Bukodna a parikut dayta a tignayna. Ket ammomon, ti isusupiat a patauden dagiti bukod a parikut iti kaano man dinto makisabat iti panggep ken parikut ti kaaduan.”
Nagwingiwing ni Mang Juan. “Agingga iti adda dagita,” intudona ti traktora a naikurna iti karison, “agtalinaedkami a kastoy.”
“Ket ni Josefino?”
Nagwingiwing manen ni Mang Juan. “Diak ammo. Uray isu, naglak-am metten iti kas iti napasamak ni Miniong. Nakarkaro pay. Diak koma ibaga, ngem isu daytoy ti pudno. Nagbekkel ti inana gapu met laeng kadagita a ramit. Napasma ti amana a sigud a mangiturturong iti manmanehuen ni Josefino, iti nalabes a pannakaigugorna. Ulilan a demmang ni Josefino.”
“AGTULOYAKON.” Piniselko ti abaga ni Mang Teban. “Diakto malipatan ti panagbakasionko ditoy San Gabriel. Diak met masupapakan iti kaano man ti panangsangailim kaniak.”
Saan a simmungbat. Nagtalinaed ketdi a situturong ti imatangna iti baba ti tawa— a dimmapo iti napalabas a rabii. Nalasanglasang metten dagiti traktora. Awanen ti pinturada a nalabaga ta saan met a pinakawan ti gilay-ab. No asino ti nangpuor awan ti makaibaga. Ketdi, ammok a dinton agsubli ti kinabileg dagita a makina. Aglatidanton, tallo nga aldaw manipud ita. Awan met ti maitudo ni Mang Teban. Immarayat amin dagiti kalugaranna, idi dandanin malamut ti apuy ti kamarin.
“Steve,” adda nagtimek iti likudanmi.
Nagatibuor manen ti makasael a pay-ud iti salas. Rimmakep ni Alma iti bukot ti Mang Teban. Ngem inwadagna daytoy.
“Innakon,” kinunak manen. Binitbitko ti maletak a lalat. Isu pay laeng ti panangpisel met ni Mang Teban iti takiagko.
Nalabsakon ti akindaya a pungto ti San Gabriel. Tinaliawko ti purok. Palasio pay laeng ti langa ti balay ni Mang Teban no idilig kadagiti pinan-aw ken nagtaginipa a balay dagiti katalonanna. Idi isublatko a kitaen ti sirok dagiti niog iti daya, nakitak nga adda sumagmamano a tao dita. Kapkapnekak nga adda met da Mang Juan, Miniong ken Josefino. Ket nupay diak mabasan ti rikna kadagiti rupada, patiek a sipsiputanda ti in-inut a yaadayok iti San Gabriel.—O
(Naipablaak iti Mayo 15, 1967 a bilang.)
