Da DR. GENERALDO D. MAYLEM ken DR. LORNALYN C. COLOMA-MAYLEM

Dear Doc Gener & Doc Lorna,

Agtagikuaak iti pagtagilakuan iti merkado publiko iti Ilocos Norte. Kayatko laeng a a manayonan koma ti ammok maipapan iti bakuna kontra iti COVID-19. Sumagmamano a tawen metten ti napalabas manipud nagbubuteng datao iti bakuna a Dengvaxia. Ita, narugianen ti panagbakuna kontra iti COVID-19 babaen ti panagusar kadagiti nagduduma a brand  a kas iti Sinovac ken AstraZeneca. Sapay la koma ta saanen nga agbubuteng dagiti tattao nga agpabakuna. Mamatiak a masapul nga agpabakunatayo tapno daytoy baro a normal, agbalin a normal manen. Makontroltayo ti panagwaras ti bayrus, ket agbiagtayo manen a saan nga agbubuteng. Ita, lawlawagandakami koma man, Doc, maipapan iti daytoy a panagpabakuna ken no ania dagiti pagsayaatan daytoy. Ken no kompletokan iti bakuna, kayatna kadi a sawen a natalgedkan a makipulapol?--Manang Violy

Dear Manang Violy,

Umuna, dakamatentayo nga umuna (manen) ti maipapan iti COVID. Apay a COVID-19? Daytoy “CO” ket corona, “VI” ket virus, idinto a daytoy “D” ket Disease. Immuna a naam-ammo daytoy kas “2019 novel coronavirus” wenno “2019-nCoV.”

Daytoy COVID-19 virus, baro a bayrus a mainaig iti isu met laeng a pamilia dagiti bayrus a kas iti Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS) ken sumagmamano a kita ti kadawyan a panateng. 

Asino ti agpeggad iti coronavirus? Mabalin a maimpektaran amin a tattao iti daytoy COVID-19. Ad-adda ketdi a posible nga agsakit iti nakaro gapu iti daytoy a bayrus dagiti nataengan, ken dagiti addaanen kadagiti  an-annayen a kas iti obesity wenno sobra a kinalukmeg, angkit(asthma), diabetes, sakit ti puso. Ibalbalakad ti World Health Organization a salakniban koma dagiti tattao ti bukodda a bagi manipud iti bayrus babaen ti kinamanagdaldalus ken panangsurot kadagiti dadduma pay a health protocols.

Mapagpapatangan metten ti maipapan iti bakuna. Napateg a maawatan no ania daytoy tapno makapartisipartayo iti pannakaitandudo daytoy nga isyu iti salun-at ti publiko, mapengdan ti panagwaras ti sakit, ken masalakniban ti tunggal maysa kadatayo.

Maragsakankami ta makita nga interesado dagiti tattao iti programa ti panagbakuna ta iti daytoy a gundaway, daytoy panagbakuna ti wagas tapno mawayawayaantayo iti daytoy a bayrus. Ti bakuna ti simple, natalged, ken epektibo a wagas ti panangsalaknib kadagiti tattao kontra kadagiti makadangran a sakit. Usaren daytoy dagiti natural a depensa ti bagi tapno mabukel ti panagkettat kadagiti espesipiko nga impeksion ken papigsaenna ti resistensia (immune system).

Sanayen ti bakuna ti resistensia (immune system) tapno mangparnuay kadagiti antibodies (dagiti ibilang ti bagi a kas alien wenno ganggannaet a kas iti bakteria, bayrus, ken ganggannaet a substansia iti dara). Nupay kasta, gapu ta dagiti bakuna nagimet laeng kadagiti napapatay wenno napakapsut a klase ti mikrobio a kas kadagiti bayrus wenno bakteria, saan a dagitoy ti mangipaay iti sakit wenno mangipaay kenka iti komplikasion. Kaaduan a bakuna ket maipaay babaen ti indieksion, ngem adda met dagiti maipaay babaen ti ngiwat (oral) wenno mayisprey iti agong. 

Ita, ania ti pannaripato wenno agas a para iti COVID-19? Kinapudnona, awan ti maymaysa ken nasamay a pannaripato wenno agas a para iti coronavirus disease 2019 (COVID-19). Ngarud, ti pannakaagas ti COVID-19 ket supportive care (agsisinnuportar a pannaripato wenno adu a kita ti pannaripato nga agtitinnulong)a pakairamanan ti pannaripato wenno agas a pangpaksiat kadagiti sintoma, fluid therapy, pannakaipaay ti oksiheno iti marigatan nga umanges a pasienteken agas wenno ramit a mangsuportar kadagiti dadduma pay nga apektado a napateg a lalaem wenno paset ti bagi. 

Maala kadi ti sakit manipud iti tao nga awanan kadagiti sintoma? Adayo ti pannakaala iti COVID-19 manipud iti tao nga awanan kadagiti sintoma. Laglagipen a maiwaras ti COVID-19 babaen ti ania man nga ipugso ti impektado a tao. Ngarud, no saan nga aguyek wenno agbaeng wenno agipugso iti droplets babaen ti ngiwat ti impektado a tao, posible a saan a makayakar. Kaaduan ketdi a naimpektaran ket nalag-an laeng dagiti sintoma a marikriknada. Husto daytoy kadagiti un-unana a paset ti sakit wenno pannakaakar. Posible ngarud ti pannakaala iti COVID-19 iti tao nga impektado a naguyek uray no ‘saan unay’ a masakit wenno awan marikriknana a madi iti bagina. 

Apay a napateg ti bakuna? Ti bakuna ket natalged ken nasamay a wagas a manglapped iti sakit ken mangisalakan iti biag—nangruna kadagitoy a tiempo. Addan dagiti bakuna a mangsalaknib iti tao kontra iti di nababbaba ngem 20 a nadumaduma a sakit a kas iti diphtheria, tetanus, pertussis, trangkaso, ken kamuras. Sangsangkamaysa dagitoy a bakuna a mangisalsalakan iti biag ti agtallo a milion a tattao iti kada tawen. No mabakunaan ti maysa a tao, saan laeng a ti bagina ti salsalaknibanna no di pay ket dagiti adda iti aglawlawna.

Adda dagiti tattao, kas kadagiti grabe ti sakitda, a maibalakad a saanda a mabakbakunaan (adda dagiti bakuna a di mayataday kadakuada), isu nga agkammatalekda ngarud kadatayo a nabakunaan ta makatulongtayo met a mangpaginad iti panagwaras ti sakit. 

Iti daytoy a tiempo ti pandemia wenno angol a COVID-19, agtultuloy ti kinapateg ti panagpabakuna. Ipagpaganetget ti WHO (World Health Organization) kadagiti amin a pagilian a siguraduenda nga agtultuloy koma ti panagbakuna ken serbisio iti salun-at iti laksid dagiti parikut nga ipapaay ti COVID-19.

Napateg a maawatan no kasano ti isasamay ti bakuna. Ikabassit ti bakuna dagiti peggad a maaddaanka iti sakit babaen ti pannakitinnulongna kadagiti natural a pannalaknib ti bagi tapno maparnuay ti proteksion wenno kalasag. No mabakunaanka, agtignay ti immune system wenno resistensiam tapno:

*Bigbigenna ti umatakar a mikrobio, kas iti bayrus wenno bakteria.

*Parnuayenna dagiti antibodies, wenno dagitiprotina a natural a pinarnuay ti immune system a manglaban iti sakit. 

*Bigbigenna ti sakit ken no kasano a labananna. 

*No bilang mayasidegka manen iti mikrobio iti masakbayan, dadaelenna a dagus sakbay nga agsakitka.

Ti bakuna ngarud ket natalged ken umno a wagas a mangparnuay iti resistensia ti bagi, a saan a mangipaay iti sakit. Nadisenio dagiti immune system-tayo a makalagip. Apaman a matudokantayo iti maysa wenno ad-adu pay a dosis ti bakuna, kadawyan nga agtalinaedtayo a protektado kontra iti sakit iti sumagmamano a tawen, dekada, wenno iti unos ti panagbiagtayo. Daytoy ti gapuna nga epektibo ti bakuna. Imbes nga agasan ti sakit kalpasan a kimpet, lapdan ti bakuna ti sakit a kumpet kadatayo.

Kasano a salakniban ti bakuna dagiti indibidual ken komunidad? Sanayen ken isagana ti bakuna dagiti natural a depensa ti bagi, kas nadakamat, ti immune system tapno bigbigen ken labananna dagiti bayrus ken bakteria. No mayasideg ti bagi kadagitoy a pathogen a mangipaay iti sakit, nakasagana ti immune system a manglaban a dagus kadagitoy ket ngarud maliklikan ti sakit.

No mabakunaan ti tao, maikabassit ngarud ti peggad (risgo) a maimpektaran daytoy iti sakit; ngarud, basbassit ti gundaway (tiansa) nga iwarasna ti sakit. No umad-adu ti mabakunaan iti komunidad, bumasbassit ti bilang dagiti agpeggad, basbassit met ti posibilidad a mapagiinnakaran ti sakit. Ngarud, iti daytoy a tiempo ti pandemia wenno angol, tunggal maysa, aramidenna ngarud ti akemna tapno makatulong a manglapped iti panagwaras ti sakit.

Natalged kadi dagiti bakuna? Natalgedti bakua ket dagiti madi nga epekto (side effects) manipud iti bakuna, kadawyan a nalag-an laeng ken temporario, kas koma iti naapges a takiag wenno pamniit (nalag-an a gurigor). Posible nga adda nadagdagsen a side effects ngem manmano a mapasamak.

Ania man a lisensiado a bakuna, naiget a naamiris iti no mano nga agpang ti panangipadas (trial) sakbay a maaprobaran tapno mausar, ken regular a maarisit apaman a mayam-ammo iti publiko. Kankanayon met a sipsiputan (monmonitoren) dagiti sientista dagiti sumagmamano a pagbasaran para iti ania man a pagilasinan (senial) a ti bakuna ket mangipaay iti nakaro a risgo iti salun-at.

Kasanot’ kabayag ti urayen (kalpasan ti pannakabakuna) sa maibilang a protektado ti nabakunaan? Kadagiti kaaduan a bakuna, 2-4 a lawas ti maibilang a natalged a maibaga a protektadon ti maysa a nabakunaan. Adda imiunidad a mangrugi a mapataud 2 lawas kalpasan ti pannakabakuna. Ngem yuraymo agingga iti 4 a lawas ta ditoy a maibaga a talaga a protektadokan. Adda dagiti bakuna a kas iti Sinovac ti masapul pay ti maikadua a dosis tapno naan-anayen a protektado.

No natudokankan iti kompleto a bakuna, natalged kadi ti makiummong manen? Segun kadagiti eksperto, adda sumagmamano a bambanag a laglagipen sakbay a makiummong manen:

*Natalged ti dua katao nga agpada a nabakunaanen ti agummong iti uneg ti balay weno pasdek, nupay nasken latta ti panagannad, kas koma pananglimitar iti panawen nga agkadua ken siguraduen a ti angin, makaruar-makastrek iti balay/pasdek. 

*Dagiti nabakunaanen, masapul latta nga agaramat iti face mask ken surotenda latta ti umisu a kaadayo iti tunggal maysa (physical distancing).

*Saan a maibalakad nga agkadua ti dua nga indibidual nga uray no nabakunaanen, agpada nga addaan iti an-annayen (a saan a Covid-19).

*Mabalin a bisitaen ti tao a nabakunaanen ti gayyem daytoy a saan pay a nabakunaan basta daytoy ket low risk (wenno nasalun-at a narigat a kapten ti sakit) manipud iti ania man a kita ti COVID-19.

Apay a masapul nga agaramatka latta iti face mask ken ipakat ti physical distancing iti publiko? Segun itiCDC (Centers for Disease Control and Prevention), aginggaa saan a nabakunaan ti kaaduan a paset ti populasion, uray no nabakunaankan, masapul latta nga agtungpalka kadagiti pagalagadan iti salun-at a para iti publiko, agraman ti physical distancing, panagaramat iti face mask, ken panangipaugali iti kinamanagdaldalus kadagiti ima (babaen ti panagbuggo iti sabon ken panagalkohol).

Saan pay unay a maawatan no ti bakuna, pengdanna ti nabakunaanen a makaurnong iti umdas a bayrus kadagiti agong ken ngiwatna a mabalin a mayakarna iti sabali.  Agingga a saantayo a makasigurado iti daytoy nga aspekto, masapul nga ibilangtayo a posible a dagiti nabakunaanen, mabalin a mayakarda latta ti bayrus nga adda kadakuada.

Kasta pay nga uray no kompleton ti bakuna ti maysa a tao, panunotem nga adda latta posibilidadna a maalam ti bayrus ken agsakitka. Numona ta adda dagiti baro ken narungrungsot a variant (kita/klase) a lumtuad iti agduduma a paset ti lubong. Adda sumagmamano a rekord a mangiparparipirip a kabaelan dagiti bakuna ti mangprotektar kontra kadagitoy a baro a kita, ngem mabalin a saan kas iti kinaepektiboda iti immun-una a klase ti bayrus. Masapul ti ad-adu pay a panagadal tapno nalawlawag a maawatan no kasano ti kinaepektibo dagiti bakuna a manglaban kadagiti baro a bariant.

No nabakunaanakon, masapulko kadi pay laeng ti COVID test no addanak kadagiti sintoma? Wen, a. Masapul latta ti COVID test agingga nga agraraira ti bayrus iti sadino man a paset ti lubong. Nupay napipintas dagiti resulta maipapan kadagiti bakuna a mangprotektar kadagiti tattap manipud iti grabe a sakit wenno ipapatay, saan dagitoy a makaipaay iti siento porsiento (100%) a pannalaknib wenno proteksion.

Sapay koma ta nakaibinglaykami iti sumagmamano a napateg nga impormasion maipapan iti bakuna iti COVID. Sapay koma ta mabakunaankayo metten iti kabiitan a panawen.--Doc Gener & Doc Lorna

(Naipablaak iti Bannawag, Abril 16-30, 2021 agingga iti Hunio 16-30, 2021 a bilang iti kolum a "Dear Doc.")