Sarita ni BENJAMIN M. PASCUAL

NAGBANANG-ES ni Kabo Timot. Dua pay a kilometro ti pagnaenna sa makagteng iti balay ti teniente ti bario a pangitedanna iti surat ni Mayor Ganotisi. Agkutukoten dagiti tumengna.

Masapul ti pangpaamnut kadagiti susuop, kinuna ni Kabo Timot. Ngem sadino ti asideg a pakiinuman iti basi? Awan mawanawananna a balay iti lawlawna, ta naipatang iti dana a lumasat kadagiti kataltalonan.

Ngem uray ngata no adda asideg a balay, di pay manamnama ni Kabo Timot nga adda  basi a masimsimanna. Manmano ngamin ti nagmula iti unas; nagasat no adda maysa wenno dua iti tunggal bario. Kaaduanna kadagiti agtaltalon ti nagmula iti tabako wenno bawang wenno lasona— ta dagitoy ti nakananama ken nadaras a pangakupanda iti pirak.

“Maysa pay, kabagis,” kinuna ti lakay a mannalon idi inimtuod ni Kabo Timot no apay nga inidian dagiti agtaltalon ti agmula iti unas, “datayo laengen a lumallakay ti agsapul iti basi. Awan essem dagiti agkabannuag a rumaman iti basi. Nasanger, kunada. Ammom ti kayatda? ‘Tay metten anisado wenno ‘tay ram wenno ‘tay ginebra a nalaokan iti kola-kola—ay, koka-koka—ay saan, koka-loka!”

“Anak ti mammartek! Ania ngarud ti pagsinam-it dagiti ubbing no manganda no awan payen ti tagapulot wenno palinang?” sinaludsod ni Kabo Timot.

“Kabagis, nababa ti pakaibilangan ti tagapulot! No agsinam-it dagiti ubbing, ‘tay asukar ti sapulenda!”

Bayat ti pannagna ni Kabo Timot, a dumagsen ti bakbaklayenna a paltog iti tunggal addangna, ken lumalo ti panagdumogna, inarapaap ‘toy polis dagiti naglabas nga aldaw nga ipilit pay dagiti malabasanna ti yiinumna iti basida, ket itangsit ti agpainum a naim-imas ken nasinsin-aw ti basina ngem ti insagut ti immun-una a nangpainum kenkuana. Ngem itan, kas ‘tay pagsasao, kas iti kangina ti agas ti bayad ti basi, ket nakababain payen ti makiranud nga uminum.

Ania ngata ti ipasida ni Kompadre Felix ita? nalagip manen ni Kabo Timot. Ni Felix Palpallatoc a teniente ti bario ti pagtungpalan ti surat ti mayor.

Nabayagen nga il-iliwen ni Kabo Timot ti rumaman iti naimas a dinengdeng, a kas ti kappuros a bulong ti marunggay ken ti sabong ti paria a nasagpawan iti kuros. Nakisang ngamin dagiti mula a nateng, iti away man wenno iti ili. Naaramat amin dagiti punganay a pagnatengan a nagmulaan iti tabako wenno bawang wenno lasona. No maipanggep met iti lames, karkarna no makatabukol ‘toy polis iti lapes; ad-adda nga iparit dagiti agturay ti panagkalap iti karayan, nangruna no panawen ti panagsurong dagiti ipon wenno panagdakkel dagiti bukto.

Maysa pay, masurotan metten dagiti agnaed iti away ti mangilako iti ania man nga agtubo iti lawlaw ti taengda. Awanen dagidi aldaw a siaayat dagiti tagaaway a mangisagut iti rineppet a bulong ti marunggay wenno balangeg, wenno karabasa ken pipino. Ita, ilakoda aminen a bulong ti kamote ken aba! Ket no dillawen ti kinangina dagiti natengda, idupagda met a nangina ti lupot ken sabon. Nasursuruanda kadagiti kakabagianda a nakapadas a nagnaed idiay Manila ken nakaamad met iti bayad dagiti tagilako, agraman nateng.

Naipalagip ken ni Kabo Timot a malipatan payen dagiti annakna iti buniag wenno kasar ti ugalida nga agitugot iti sarabo nga itlog wenno nateng wenno pagtungo no sumarungkar dagitoy iti balayda.

Iti pattapatta ni Kabo Timot, sida a delata ngata manen—sardinas wenno corned beef—ti  ipasango ti teniente ti bario, a kas iti napalabas, no sumarungkar. Idi damona, kaay-ayo ni Kabo Timot ti kastoy a taraon; ngem idi manaynayen, agaligagaw payen no masay-upna ti angot ti sardinas, nupay itangtangsitna a natured ti panagrusrusokna. Ad- adda a ti sida a nailata ti ipasango ti tagaaway ta nalaklaka ngem ti maysa a pamusian, no adda masarakan a pamusian.

Saan koma a sardinas ti ipasango ni Kompadre Felix. Nasaysayaat laengen no ti marunggay a pamarakubaken ti ipasidana, intanamitim ni Kabo Timot.

Nagbaeng idi addan iti paraangan ti baro a balay ni Felix Palpallatoc. Simmuknor iti agong ‘toy polis ti pas-eng dagiti binuntuon a tabako iti sirok ti balay. Nadanonna ti teniente a mangur-urnos kadagiti bulong ti tabako a Virginia.

“Napas-eng a rungrong! Dandani tabako aminen ti makita iti ili ken away, kompadre!” impasungad ni Kabo Timot.

“Pirak a bumarbara dagitoyen, kompadre!” nagtung-ed ni Teniente Palpallatoc.

“Pudno. Pupuoran nga agpayso ti pirak,” nagkatawa ni Kabo Timot ket inyawatna ti surat.

Nagsanamtek ni Teniente Palpallatoc idi nabasana ti surat ti mayor.

“Umay kano da Apo Mayor ditoy bariomi inton Biernes, kompadre,” kinuna ti teniente. “Parikut manen ti panangsangaili kadakuada, nangruna no maipapan iti ipasango.”

“Agpartika iti nuang, kompadre!” inyangaw ni Kabo Timot.

“Ta maibaludak!” inyebkas ni Teniente Palpallatoc. “Pagaammom met, kompadre, nga iparit ni Apo Presidente ti agparti iti nuang, ket madusa ti asino man a mangsalungasing iti bilin.”

“Wenno agkalapkayo,” inrukit ti polis.

“Ta dusaennak ni Apo Gobernador!” insungbat ti teniente. “Ammom met a saan a panawen ti panagkalap kadagitoy, kas keddeng ni Apo Gobernador, ta panagdakkel dagiti bukto ken agsurong dagiti ipon. Nasaysayaat laengen no ipasangok ti corned beef wenno ti ikan a nagsurong iti kalsada, kompadre!”

Ikan a nagsurong iti kalsada ti ibirbirngas dagiti tattao iti nadaing wenno liningta nga ikan nga idanon dagiti agtagtagilako iti probinsia manipud idiay Manila.

Agpayso a manipud idi adda bilin a maiparit ti panagparti iti nuang malaksid no adda pammalubos ti turay, manmano a makaraman dagiti tagaaway iti sadiwa a karne ti nuang. Naiget ngamin ti pannakaipatungpal ti bilin ti Presidente, ket pamrayan dagiti tagaaway ti gumatang kadagiti nailata a sida.

“Agpartika ngarud iti kalding, kompadre, tapno makaramanak iti kilawen,” dinurogan laeng ni Kabo Timot ‘toy teniente.

“Narigat pay ti anniniwan ti kalding a makita iti arubayan ti balaykon, kompadre,” insungbat ni Teniente Palpallatoc. “Pinugpogko wenno inlakok dagiti kaldingko ta isaldadak metten a simumulagat. Arabenda amin a mula dagiti kakaarrubak, ket dakdakkel met ti pagbayadko iti dadaelenda ngem ti pategda.”

Nangiruar ni Teniente Palpallatoc iti anisado.

“Daytoy ti sukat ti basi, kompadre,” kinuna ‘toy teniente. “Ni la Kayong Usting ti nagparek ditoy bariomi, ket buribod pay laeng ti basina.”

Nupay basi ti inar-arapaap ni Kabo Timot a simsiman, inawatna ti naidiaya kenkuana  nga anisado.

“Balbag a kaki! Nalabit saan nga agsublin dagiti tawen idi agkabannuagtayo nga inaldaw nga adda agparti iti nuang iti bario, ket sangalatok nga agpaspasuol ti pagsasanguantayo a kilawen!” linagip ni Kabo Timot. “No agawidak idi kua, mapunno ti alatko iti maipabalon kaniak a karne nga awan ti bayadna. Sabali laeng dagiti nateng.”

“Nagbaliwen ti ayus, kompadre,” nagtung-ed ni Teniente Palpallatoc. “Ita, aggapu dita ili ti karne a maramananmi, no mairana nga adda mailako idiay tiendaan. Ket suitikennakaminto pay laeng ti aglako.”

“Malagipmo, kompadre, a no agdusdostayo iti udang, ipagaruptayo no bato dagiti madusdosantayo iti kaadu ken kadagsenda? No agkarainastayo met iti karayan, uray la a mapunno ti dua a karison iti kasla takiag ti kadakkelda a lames, nangruna dagiti lapes. Kompadre, ti maituno a lapes a nasilian ken nasukaan ti maysa kadagiti kaiimasan a naramanak a sida bayat ti panagbiagko— ken uray ngata no dua ti biagko.”

“Ngem itan, kompadre, saan nga ammo dagiti agkabannuag no ania ti lapes a kunatayo. Adda pay ketdi mangipapan nga arak ti lapes!” insarurong ni Teniente  Palpallatoc.

“Simmuka a basi! Malagipmo pay, kompadre, a no agtiliwtayo idi kua iti dudon wenno abal-abal, maabbongan ti tangatang iti kas man napuskol nga ulep iti kaadu dagiti dudon wenno abal-abal, ket sinako ti matiliwtayo?”

“Ngem ita, kompadre, ad-adu metten ti bilang dagiti agtutubo nga agtiliw ngem ti abal-abal. Gapu ta kastoy, maipapilit a dagiti babbaro ken babbalasang ti agtitinniliw!”

Nagpaggaak ni Kabo Timot.

Idi umadani ti panagluto iti pangaldaw, inawis ni Teniente Palpallatoc a makipangaldaw ‘toy polis.

“Ania ti sida, kompadre, sardinas?” sinaludsod ni Kabo Timot. No sardinas ti maipasango, nasaysayaat no mangliwatak a mangan, kinunana iti nakemna.

Nagpaggaak ni Teniente Palpallatoc.

“Kompadre, kas ti panagaligagawmo no malagipmo ti sardinas, kasta met kaniak!” kinuna ti teniente a simmusop iti tabakona a kasla pangpaksiatna iti lagip maipapan iti sardinas. “Awan ti manok wenno itlog ta kalleppas ti angol; awan ti karne ti baboy ta saan met nga aldaw ti panagtienda ita; awan ti ikan, ta saan pay a nagsurong dagiti taga-Sabangan; awan ti bulong ti marunggay wenno kamote, ta naipunget a naimurian dagiti pagnatengan, ken kas makitam tabako wenno bawang ti madalapusmo tunggal agpusiposka…”

“Anak ni Kulli a tarabitab! Ania ngarud ti sida nga adda, kompadre?”

Immisem ni Teniente Palpallatoc.

“Kompadre, adda naimas a bugguong. Naggapu idiay Aparri. Nasayaat ti pannakalamawna, sibubukel pay laeng ti ikan a nabugguong. Ket saan laeng a munamon no di ket ‘tay dakkel a mataan a kuna!”

“Kompadre, uray mangrabiiak pay no ania ti kunam!” ti naragsak a sao ni Kabo Timot. “Ngem-uray mangaldaw laeng, amangan no maigawidak ket agtalinaedak ditoy.”

Nagpalpa dagiti dua a lallakay idi malpasda a mangaldaw.

“Uray bugguong laeng, adu ti maibulonna nga innapuy,” kinuna ni Kabo Timot, sa nagtig-ab.

“Pakabuongan ti ulok ti ipasango kada Apo Mayor, kompadre,” kinuna ni Teniente Palpallatoc.

“Adda met ti naimas a bugguong, kompadre,” insallin ni Kabo Timot.

“Bugguong!” nagmulagat ni Teniente Palpallatoc. “Kompadre, nanginngina iti namitlo a daras ti bugguong ngem ti maysa a kilo a karne ti baboy! Natultulokak a mangipasango kadakuada iti sangabukel a nuang ngem iti bugguong!”

“Uray ta nasayaat ti panagpanunotko ta nabsogak,” kinuna ni Kabo Timot, ket saan a nagtantan a nangikalikagum iti pannakapasingked ti karit ni Teniente Palpallatoc. “No kasta, nabayagen a dika nakaraman iti kilawen a paset ti nuang, kompadre? Ket sitatallugodka met a mangparti iti maysa kadagiti nuangmo. Ti parikut ngarud ita, isu daytoy: no kasano ti panangdawat iti pammalubos ni Apo Mayor tapno maparti ti nuangmo. Awan ngamin, aya, ti bakam a saanen a makabael nga agguyod iti arado wenno ulnas?”

“Awan, kompadre.” Nagwingiwing ti teniente.

“No maikalikagumko ti pannakaipalubos ti panagparti, mayatka a maparti ti nuangmo?”

“Kompadre, dandani makatawenen a diak nakaraman iti kilawen a karne ti nuang, nupay adu dagiti nuang a tarakenko. Ar-arapaapek lattan ti raman ti kilawen ta diak met kayat ti maibalud. Kukuam pay, maiparit pay a sidaem?”

“Kastoy ngarud ti aramidemto, kompadre. No agsaludsodto ni Apo Mayor no ania ti ipasangom— kunamto nga adda sardinas ken corned beef. Siakton ti makaammo a mangala iti pammalubosna.”

“No kasta, namnamaek ti kilawen inton Biernes, kompadre?”

“Supapakak ti panangsangailim kaniak a nasayaat, kompadre,” kinuna ni Kabo Timot. No kasano ti gagarko nga agsida iti kilawen, nakarkaro pay gayam kenkuana, kinuna ti polis iti nakemna.

Siraragsak ti polis a nangibaklay iti paltogna sa nagpakada.

SANGAPULO ket lima nga empleado ti turay ti ili ti kimmuyog ken ni Mayor Ganotisi iti isasarungkarna idiay Bario Pariir. Naikuyog ti tesorero munisipal, sekretario munisipal, konsehal iti bario, ti pannakabagi ti beterinario, agrikultor, dagiti agpapaay iti tesoreria nga agawat kadagiti maibayad a nadumaduma a buis, ti Ganado, sumagmamano a polis, ken dadduma pay. Nagkabalioda.

Idi apagsangpetda iti bario, inrugi ni Kabo Timot a sinarsaritaan ti mayor, nga inaudi ngem isuna.

“Idi agkabannuagak pay laeng a polis, Apo Mayor, tunggal sumarungkar ti ama ti ili iti away, di mainsasaan nga adda maysa wenno dua a nuang  a nairanta a maparti. Saan laeng a maysa a palanggana ti pagyanan ti kilawen no di ket dagiti dadakkel a latok. ‘Tay kudil ti ulo ti nuang, Apo Mayor, makelnat a mapalukneng sa mapapaitan; maadobo ‘tay dila, ket maisingay nga agpaay laeng iti alkalde; maisarabasab dagiti lumo, ket adda pagisawsawan a suka a nalaokan iti sili ti sairo. Dakkel a siliasi ti paglutuan iti paksiw… Apo Mayor, saanen a masagid ti innapuy idi kua. No agawidkami, kurangna la a matukkol ti bukot ti kabalio a pagsakayanmi gapu iti pannakabsogmi…”

“Isardengmon, Mang Timot, ket al-alimonek ti kataykon… Ania ngata ti ipasango ni Teniente Palpallatoc?”

Daytoy ti ur-urayen ni Kabo Timot a saludsod ti mayor.

“Saludsodenta ketdi, Apo Mayor,” kinuna ni Kabo Timot.

Saan a nagtaktak ni Mayor Ganotisi a nangayab ken ni Teniente Palpallatoc.

“Teniente, yamanek no sisasaganakayo a kumuyog kaniak iti panagsursor kadagiti kaamaan iti beddeng ti bario,” impasabat ni Mayor Ganotisi.

“Wen, Apo Mayor,” nagtung-ed ni Teniente Palpallatoc.

“Uray, a, no dika masinga iti yaaymi?”

“Maragsakankami ketdi iti pammadayawmo nga isasarungkar kadakami, Apo Mayor. Ngem masaok met a dakayo ti mangpumpunno iti pagkurkurangan ti maisagana a pangsangailimi kadakayo.”

“Naimas ngata ti saganam, teniente.” Insamira ni Kabo Timot a kiniddayan ‘toy teniente.

“Corned beef ken sardinas man ti kunak, ta dagitoy met ti adda a magatang.”

“Sardinas!” saan a nateppelan ti mayor nga inyebkas. “Teniente, nasaysayaat laengen ti inabraw a ballaiba.”

“Apo Mayor, adda nuang a mabalinko a partien, ngem iparit met ni Apo Presidente ti agparti. Napigsa pay laeng ‘toy nuang nga agtrabaho.”

“Partiemon, teniente, ta siak ti sumungbat!” kinuna ni Mayor Ganotisi, “Ay, agtutorka, teniente,” dinagusna met laeng nga imbabawi ti pammalubosna, ket agarup a naglusiaw. “Narigat, amangan no madamag dagiti sumupsupiat kaniak iti politika ket aramatendanto a pangdadael kaniak… Ngem, anak ti diantre, nasayaat koma no makapagpartikayo iti baka! Sika, Mang Timot, adda ammom a pamuspusan?”

“Adda dua wenno tallo, Apo Mayor,” insungbat ni Kabo Timot a di nagkir-in.

“Salbag, maysa laeng ti masapul. Ala, tulongan ngarud ni Teniente Palpallatoc!” Napan timmipon ni Mayor Ganotisi kadagiti natakneng a kakaduana, nga agin-inana iti arubayan ti balay ti teniente.

Inayaban met ni Kabo Timot ti teniente ken dua a kakaanakanna a lallaki, ket nagturongda iti maysa a dana dagiti agpaarab wenno agpainum iti waig. Nangitugotda iti dua a barreta.

“Impagarupko itay a saan nga umannugot ni Apo Mayor a maparti ti nuang, kompadre,” inkissiim ni Kabo Timot iti kaduana. “Ngem gayam, dimket ‘tay sinaritak kenkuana a maipaspasida kadagiti immun-una nga agturay no dumaw-asda iti bario.”

“An-anuentayo ngarud ti barreta, kompadre?” sinaludsod ni Teniente Palpallatoc. “Maysa laeng ti pangpalek iti ulo ti nuang.”

“Killo a linteg! Agtutorka, kompadre!” Nagkatawa ni Kabo Timot. “Masapul a maipakita a kinapudnona, saantayo a labsingen ti linteg tapno saantayo a mababalaw. Ammom, a, ket maysaak a polis, kompadre. No partiem latta ti nuang nga awan ti nainkalintegan a pakaigapuanna, mabalin a tiliwenka ket idarumka.”

Iti igid ti dana, a mailinged kadagiti balay, nangkali dagiti dua a kakaanakan ti teniente iti pito nga agarup agaaripungo nga abut, kas imbilin ni Kabo Timot. Maysa a dapan ti kaakaba ken maysa a takiag ti kaadalem ti tunggal abut. Pinarabawanda met laeng dagiti abut kadagiti nabengbeng a bulong a nawarakiwakan iti daga.

Inyawid dagiti dua a lallaki dagiti barreta, sa met laeng inakayda ti nuang a nairanta a maparti. Pinapagnada ti nuang iti batog dagiti abut. Naipatang a nailibsong ti nuang iti maysa kadagiti abut, ket natukkol ti maysa a sakana iti nagsuopan ti tumengna.

Dinagus ni Kabo Timot a napan inayaban ti pannakabagi ti beterinario, nga isu met laeng ti akinrebbeng a mangusig kadagiti maparti a baka, nuang, baboy wenno kabalio.

“Nailibsong ti maysa a nuang iti abut, ket natukkol ti sakana.”

“Ipatayna dayta,” kinuna ti opisial idi makitana ti natukkol a saka ti nuang. “Darasenyo a partien tapno mamingga ti panagtutuokna. Paneknekak a saanen a mabalin a pagtalon.’’

“Makitam?” kinuna ni Kabo Timot idi nagsubli ti opisial iti balay ni Teniente Palpallatoc. “Nadalus ti nakemna a mangpaneknek nga awanen ti mamaay ti nuang. Ngem no nakitana koma a nasalun-at pay laeng ti nuang, mabuteng a mangpaneknek, ta isu met no kua ti maipulong.”

Idi naparti ti nuang, nagpaisarabasab ni Kabo Timot kadagiti nasayaat a paset ti karne.

“Idasaram da Apo Mayor iti naisarabasab a karne, kompadre,” kinuna ni Kabo Timot. “Ket adobuem met ti dila nga agpaay kada Apo Mayor. Laglagipem ‘tay pagsasao dagiti masirib: ti kasayaatan a dalan nga agturong iti puso ti maysa a tao, isu ti buksitna. Addanto laeng kanito a pannakasapulmo iti tulong ni Apo Mayor, ket siraragsakton a tumulong kenka. Ti panaglako iti tabako ti pagarigam, kompadre. Pagaammok a kusitendaka dagiti aggatang iti tabakom, ta ibabada ti pateg dagiti binulong. Maikadua a klase ti tabako, kunada uray umuna koma.”

“Ania ngarud ti ipainum kadakuada, kompadre?” sinaludsod ni Teniente  Palpallatoc. “Taltallo a prasko ti ginatangko a basi, ta diak impagarup a kastoy ti kaaduda. Nangina met ti basi, mararitanak unay no isu ti gatangek.”

“Gumatangka iti anisado, kompadre! Nalaklaka nga adayo,” kinuna ni Kabo Timot.

“Saanda ngata nga agsapul iti basi, kompadre?”

“Ammoda met nga awan ti immulayo. Bay-amon ta ikabilmonto laengen iti bay-on ti sangaprasko ta bitbitekto.”

Nagkatawa dagiti agkompadre.

ITI agsapa, nga agatnuag pay laeng ti subsobna ta pinangrabii ken pinamigatna dagiti tinudok a karne nga impabalon kenkuana ti kompadrena (impambarna a nateng ti linaon ti bay-on, ta pinarabawanna ti karne iti bulong ti marunggay idi agawidda), ipagarup manen ni Kabo Timot nga adda surat a paited ni Apo Mayor idi pinaayaban daytoy.

“Uray sadino nga away ti pangibaonam kaniak,” kinuna ni Kabo Timot.

“Agtugawka, Mang Timot,” kinuna ti alkalde.

Nagkuretret ti muging ti kabo.

“Saanak a nagtimtimek idi kalman, Mang Timot,” kinuna ti mayor, “ta diak kinayat a mapabainanka. Ammok no ania a pamuspusan ti impakatmo… isu a nakapagsidatayo iti kilawen. Diak kayat a masunotan dayta, Mang Timot… ket gapu ta ammok a nasayaat ti rekord ti panagpaaymo iti ili, ikkanka pay iti sabali a gundawaymo. Kayatko nga ilawlawag a diak kayat nga ipagarup dagiti kakailiantayo a datayo met laeng ti mangal-allilaw kadakuada. Ala, daytan ti masaok, kabo.”

“Wen, mayor,” kinuna ni Mang Timot ket idi nakaaruar iti siled, kasla nabanglig iti panagriknana iti tig-abna.—O

(Naipablaak iti Agosto 12, 1957 a bilang.)