Sarita ni BERNARDO D. TABBADA
KARURUAR ti init kadagiti napuskol nga ulep a nangdalungdong iti bantay iti daya. Nabayag bassiten a marikrikna ti napariir a pal-id ti umadanin a nepnep ket nagarimukamok iti napalabas a rabii. Gapu itoy, ti namaga nga alingasaw ti nadepdep a tapok ti ad-adda a marikna iti dayta a makasasadut a bigat.
Kasla di pay nangrugi ti aldaw idi bumangonak. Inwalinko dagiti kortina iti inuluanak a tawa; sumirsiripen ti init kadagiti bulong ti mangga iti dayaen ti balay. Ginaw-atko ti palsiit a naibitin iti lansa ti adigi sa nagpakosinaak. Matmaturog pay laeng dagiti dua nga addik ngem aglutluton ni nanang ken kumarasakas metten ni Manang Agus iti banio.
Naipalagip ti itlog ken tinapa ngem saanak a nagsaraaw. Nalagipko ti pananguraymi ken Ansong kadagiti perperroka nga agkaan kadagiti bunga ti uplas iti abay ti baldi da Lela Macar. Nagtulaganmi daytoy idi malem.
Nagin-inayadak a limmabas iti pagid-iddaan dagiti addik ket nagtarusak iti ampir ti agdan a nangikaliak kadagiti imbilagko a butiki, dagiti binukelbukelko a pitak a pagbala iti palsiit. Kinutkotko dagitoy iti katapokan; nasurok a limapulo. No maipalsiitko amin, kabassitan ti tallo wenno uppat a billit a maalak.
Nagturongak iti yan ni Manang Agus nga aglablaba.
“Ala, loko,” impasabatna idi madlawna ti panggepko. “Nasipnget pay laeng, umulogka manen. Nalipatam man ngatan daydi panangbalatbatda kenka.”
“Adu la amin. Ibagamto nga innak iwayway ‘tay nuang ni Tata Talin. Saan nga agunget ni nanang no ammona nga ‘diay yan da tata ti papanak.”
“Dinak man iramraman.” Ket pinardasanna ti naggelgel. Siniripko ni nanang iti kosina ngem diak nakita ta siririkep ti ridaw.
“Aniat’ sidatayo, nanang?” impukkawko a pinangpaliiw no ania ti ar-aramidenna.
“Diak pay nakaluto,” kinunana. Iti dayta a sungbat, ammokon a tinapa ken itlog.
“Diak mangan,” impungtotko.
“Sika latta,” insungbatna.
Idi agrikab ti ridaw, pinartakak ti rimmuar iti inaladan. Inurayko ti panangpukkaw ni nanang kaniak ngem idi diak mangngeg ti naganko, sinurotko ti dalan nga agturong iti baldi da Lela Macar.
Ania nga ayat ti nangpasubli iti billit tapno isebbana ti biagna?
Kasta unayen ti uni dagiti billit. Kimmitaak iti sirok ti uplas ngem awan ni Ansong. Anit-it nga anit-it, diak met makita ti paggapuan ti mangngegko. Adda gayam iti linged dagiti bulong iti kababaan a sanga ti uplas. Binalaak ti palsiitko sa pinabanesbesak dagiti bulong iti abayna. Nagsardeng ti anit-it. Napuskol a kasabaan ken kabuaan ti nakailinongan dagiti dadakkel a burnay ti apog a nanglawlaw iti baldi ken uplas. Binalaak manen ti palsiit. Pinagsarunok ti dua a butiki.
“Ansong?” agarup inyarasaasko. Pinagbayagko bassit ti ulimek sa rimmuarak.
“Naglamlamiiskan sa met?” kinunak.
“Tagtagari ket adda umas-asibay a billit.”
“Diak la patien. Umulogka ta ditoy ti pagurayanta.”
Bimmaba ni Ansong. Immapiringkami iti suli ti dakkel a baldi iti sirok ti uplas.
“Apay nagsapakan?” sinaludsodko.
“Kunak no agapon dagiti billit ditoy. Mangtiliwak koma.”
“Saan nga uplas ti pagaponan dagiti perperroka. No sua koma daytoy wenno salamagi, isu.”
“Billit-China, a, ti kunam.”
“Uray perperroka. Agpada ti kababalin dagiti perperroka ken billit-China.” Diak nagtalek iti daytoy nga insawangko ngem pinati ni Ansong.
“Ammom a dagiti agan-anup ‘diay Amerika, parbangon ti panangsarakda kadagiti atap a pato?” kinunak.
“Kasta?”
“Wen, ken agaramatda kadagiti sinampato met laeng a pangngati, saan ket nga agsultip a kas ’tay namay-am itay.”
“Adu met ti naayabak itay.”
“Ammok, ngem nasaysayaat koma no adda sinambillit a pangngatita.”
“Apay, kasla abal-abal ti billit?”
“Isu, a, no dimo patien.
“Sino ti nakadamagam?”
“Nabasak ken naibaga pay kaniak ni Lelo Goyo. Idi kano adda ‘diay Amerika, managanup met.”
“Agpayso no agpayso, ngem awan met laeng ti kas iti pamay-antayo ditoy. Maysa pay, sabali dagiti billit diay Amerika, sabali ditoy.”
“Agpapada amin a billit. Awan ti billit a di agitlog.”
“Wen, ngem adda billit nga aglangoy; adda met di makalangoy. Adda billit ditoy nga awan ‘diay Amerika.”
“Ania koma?”
“Lawlawigan.”
“Kasano nga ammom?”
“Saan nga agbiag ti lawlawigan no awan ti ganagan a pangananna.”
“Sino ti nagkuna ng awan ti ganagan diay Amerika?”
“Ammok a sabali ti ganagan nga usarenda sadiay. No ganagan, kunak, rugit ti nuang ti kayatko a sawen. Awan ti nuang ‘diay Amerika ta traktora kano ti pagtalonda.”
Pudno nga agpadakami ken Ansong nga adda iti Maikapat iti eskuela iti purokmi ngem saan a nasayaat ti panagsaad ti panagpalawagna. Saan a daytoy a ngirngir a nabiit pay nga agbotarga ti mangisuro kaniak. Binaliwak ti pagpatanganmi.
“No kasano ketdi ni Apo Dios, agaramid met la iti billit, dina pay la padapadaen amin. Maan-ano koma no dagiti laeng billit ti agtayab ket dagiti met laeng ikan ti aglangoy. Ngem saan ta adda pay billit nga aglangoy.”
“Mamatika?”
“Wen, ngem diak maawatan no apay.”
“Ania koma ti dakesna?”
“Awan, ngem narigat nga’d a maawatan. Kas koma iti kaadu dagiti pagsasao. Ania koma ti dakesna no maymaysa ti pagsasao? Ingles, Ilokano metten no isu, tapno nalaklaka nga agkikinnaawatantayo.”
“No siak la a maysa, uray adda Ingles, padana latta. Total, diak met mapan ‘diay Amerika.”
“Wen, a, ngem panunotem. Ania ti nalaklaka nga adalen: ‘I am Juan’ wenno ‘Ansongak’?”
“Adu la amin,” kinunana. “No pudno met la a nalaingka, daytoy ti sungbatam. Sino ti napimpintas: Ni Manang Mering wenno ni Manang Nanit?”
“Apay agbabaketkan sa metten, lakay?”
Nagling-i ni Ansong a kasla awan aniamanna. “Basta sungbatannak,” inkaritna.
“Awan binnaga, a?”
“Wen.”
Dinarepdepko ni Manang Mering. Sus, dagiti matana! Dagiti kallidna! Ti barukongna la unay! Ni Manang Nanit met. Ania ketdin a bagi. No agpurngi, nanangko! Nagpinon a bibig. Pudno nga agbangdol ti ayatko iti tunggal maysa kadakuadsa. Dagiti napudaw a patong ken gurongna, anian!
“Ni Manang Nanit,” kinunak a dagus.
“Napuntaam,” kinuna ni Ansong. “Ngem nangngegmon ti damag?”
“Ni Manang Nanit ken ni Tata Idot? Wen, a.”
“Aginaw kanon, sika. Kasanonto ngatan no agsubli ni Tata Idot ‘diay Hawaii ket adda kano met asawana sadiay?”
“Ipaw-itanna, a. Naglaka ketdin.”
Bimmanesbes ti maysa a perperroka. Nagulimekkami a dagus. Nagarudokkami iti lawlaw ti baldi. Sineniasannak ni Ansong nga agsardeng. Tinangadko ti ngatuenna ket nasiripko ti perperroka a kasta unay ti darasna nga agtukkaw kadagiti bunga ti uplas. Apagdarikmat, nagdisso ti dua pay. Idi bennaten ni Ansong ti palsiitna, nangpidutak iti bassit a sanga ket pinalapalko ti bukotna. Intudok dagiti uppat nga agkikinnamat kadagiti sanga ti kawayan iti dayaenmi. Nakita ni Ansong dagitoy ngem insublina ti panagkitana iti billit a nakamelmel. Binennatna ti palsiit ket napuntaan ti barukong ti billit. Naisurot ti bagina iti bala a nagtinnag iti karuotan iti dayaen dagiti bua. Nagtaray ni Ansong a nangpidut iti naidasay a billit.
“Maysa, kunam,” kinunana a nagngirsi.
Kinitak dagiti dua a perperroka ken dagiti pay adda iti kinawayanan; nakatayabdan. Binittayon ni Ansong ti billit, impurpuakna iti sangok sa binirokna dagiti billit iti kinawayanan. Bidbidingekon ti dunor ti perperroka idi malagipnak.
“Kasla naiwarsi a diak ammo,” impasindayagna.
“Nabawbawan ti barukongna,” kinunak.
“Diak puntaan no di iti barukong.”
“Awan matda a sidaen no kasta. Siak, ti ulo ti pagtiruak.” Sinukimatko ti ulo. Awan gannana.
“Agtalnatan bareng agsubli pay dagitay dadduma,” imbalakad ni Ansong. Inagawna ti billitna ket sinurotko a napan nagtugaw iti suli ti baldi.
Indutdotan ni Ansong ti aglawlaw ti dunor ti billit. Rimmuar ti nabessag ken nalinis a barukong ti perperroa. Nangpidut iti bamban ket siningdananna ti tengged daytoy. Idi malpasna, “Maysa, kunam,” kinunana manen.
“Bagik ti sumaruno,” kinunak.
“Awan dayta,” insungbatna. “No asino ti umuna a makakita, isu ti umuna a pumalsiit.”
“Ket no adayo kenka ta asideg kaniak, makiinnunaka pay laeng?”
“Ania ngarud no siak ti makakita.”
“Kuam aminen ta agawidakon.” Inggay-atko ti tumakder ngem inggawid ni Ansong ti takiagko.
“Ssss!” Impakurosna ti tammudona iti bibigna.
Kinitak ti nakaiturongan dagiti matana. Dua a perperroka. Inin-inayadko ti kimmaut iti bala iti bolsak. Tallo. Imbalak ti kadakkelan. Insaganak met dagiti dua iti uneg ti dakulapko.
“No asino ti as-asideg ti pagdissuanna isu ti umuna a pumalsiit,” kinuna ni Ansong a nagarudok a napan iti bangir a suli ti baldi. Di pay nakapagplastar no ar-arigen, nagdisson iti batogko ti dua a billit.
Sinippisippit ti dakdakkel dagiti bunga ngem dina pinuros ta kas la aw-awisenna ti basbassit nga umasideg. Immasideg ti naawis. Pimmuros namindua ti dakdakkel; idi kapamitlo, dina tinilmon ti bunga, impakitana ketdi ti nakaammala sippitna iti kaduana a billit. Naginnagawanda ti nalabaga a bunga. Naragsakda iti panagrinnidirid ti sippitda.
Tinaliawko ni Ansong. Ur-urayenna ti tignayko. Inseniasna nga aggarawakon. Binennatko ti palsiitko iti uray la a nagkintayeg ti takiagko sa inibbatak ti butiki. Tok! Naiwarsi ti basbassit a perperroka. Nagtalangkiaw iti apagkanito ti dakdakkel sa bimmanesbes a napan iti kinawayanan. Nagiriag sadiay. Nagtalatalangkiaw a kasla di mamati a natayen ti kaduana. Rimmuarak iti naglemmengak ket pinidutko ti natay a billit. Awan ngata ti wayana a nangkidem kadagiti matana ta nakamulagat pay laeng. Minulenglengak dagiti kasla sibibiag a mata. Diak ammo no ania ti simken iti panunotko ta dimmagsen ti bagik.
“Aglingedkan,” impukkaw ni Ansong. “Agsubli ‘idiay maysa ta daytay babai ti napuntaam.”
Nagsubliak iti suli. Pinagiriag ni Ansong ti nagsabat a dakulap ken bibigna. Kasla unit ti nasugatan a perperroka ti nangngegko. Nagiriag met ti perperroka iti kinawayanan. Timmayabtayab kadagiti sanga ti kawayan. Gandatenna ti umasideg. Idi umsiag manen ti dakulap ken bibig ni Ansong, kasla mauyong a nagiwes-iwes ti billit ket di pay nakadisso iti sanga no ar-arigen pinanabsiiten ni Ansong. Impagarupko a nakatayab ta nakaukrad dagiti payakna. Ngem intayab gayam ti bala ni Ansong agingga iti nagtupak iti tengnga ti bangkag. “Dua, kunam,” inyikkis ni Ansong. Timmaray ket idi agsubli, linengngesna ti billit sa imbatona iti yanko. “Kitaem no saan a barukong,” impangasna.
Nabriat nga agpayso ti barukong ti kawitan a billit. Indutdotak ti lawlaw ti dunorna. Kas kadagiti mata ti upa a nangmulengleng kaniak, minulagatannak ti napisi a puso. Nagtillayon dagiti bagis ngem ti puso, awan sabali, ti naimuttaleng kadagiti matak. Ammok a dayta bassit a puso ti nangiduron kenkuana a nangisebba iti biagna tapno saranayenna ti kaingungotna a nangted kenkuana iti di maawatan ken di matukod a ragsak. Daytoy ngata ti anag ti ayat— ti saan a panangpanunot iti bukod a biag? Saan a kinakudog? Ti kinabulsek ti ayat isu ti amin iti ayat? Ti pudno nga ayat isu ti natarnaw a panangdungngo iti sabali? Daytoy ti umuna a pannakaamirisko. Dagiti bassit-usit a billit ti nangisuro kaniak.
Inyawatko ken ni Ansong dagiti dua a bangkay. Pinunasko dagiti dara a kimpet iti dakulapko ket nagawidakon.
(Naipablaak iti Hunio 28, 1969.)
