Sarita ni PELAGIO A. ALCANTARA
MAYSA a malem a nakalablabaga ti init iti laud, nagawid ni Dodong a nakaiggem iti sabong ti tintinnanek manipud iti talon. Iti bukot ni Saraan, nakukot dagiti tumengna, agpipirpir dagiti ramayna, rumimatrimat dagiti matana ket tumamtamatis dagiti bibigna a mangbilbillos iti sabong. “Sabong, ah, sabong…” insainnekna.
Sinurot ni Saraan ti katintinnanekan a lipit a nalayus iti ayamuom a nagsaknap manipud idi puruakan ni Maring iti busel ti ahito. Pasaray aprasan dagiti bulong ti pingping ni Dodong ket agkidem a kasla ipagarupna a nalamuyot ken agun-unnoy a ramay. Uray ti lag-oy ni Saraan, nangted kenkuana iti naidumduma a rikna a saanna a nadlaw kadagiti amin a malem a panagawidna. Ngem ita a taptapayaenna ti sabong, adda nangngegna a taralallallay iti barukongna.
Imparngedna ti nuang iti ramutan a sagat. Inkusayna ti sangakerker a garami iti sango ti ayup. “Billosem ti garami, Saraan, billosem,” kinunana.
Nagtarus iti kosina. Tallo a kammet ken pisi a palinang ti pinamedpedna. Saanen nga imminum. Immulog a napan nagtugaw iti pasagad iti sirok ti sagat. Nagilad ni Saraan iti abayna a saanna a kinuti ti garami. Iwang-itna ti ulona no palaluan dagiti sepsep. Bimmayakang ti timmambor a buksitna. Nabsog ngata a nagarab wenno adda ket ngata mangrugrugi a biag iti unegna.
Nalagipna ti sabong. Kinautna iti bolsana ket inagkanna. Ania ngata no isu daytoy ti buok ni Maring?
Immisem idi ni Maring. Kasla burek ti sabon a rinaniagan ti init dagiti ngipenna. Binato ni Maring iti busel ti ahito ta imbagana ketdin a karuprupana ti init idinto nga isuna, ni Dodong, ti ruot nga araben dagiti sinamarna. Nagdisso ti busel iti sangona. Idi pidutenna, nagguyab ni Maring a nasiputan ni Kitin a kusipet. Nagawid a dagus ket nanglapgis iti nadalus a panid ti kuaderno sa nangala iti lapis. Agtigtigerger a nangisurat: “Sika ti init, siak ti ruot—Dodong.” Imbungonna iti busel sa impisokna iti botelia a nagawangan iti pomada ket inkabilna iti tukot ti baul dagiti lupotna.
Timmammidaw ti bulan iti kimmabalio a duri ti Bantay Bullagaw. Kasla immusok a gayang dagiti sinamarna kadagiti nasamek a kawayan. Dimmanon ti lawag iti ‘yanna. Iti mangrugrugi a sardam, natimudna ti aweng ti gitarra, ket nagpanirpir manen dagiti ramayna a mangtaptapaya iti sabong. Tinangadna ti bulan. Nabukel, nadalus, naemma a kas iti rupa ni Maring. Intanamitimna: “Sika ti silnag, siak ti bulong. Silnagannak, silnagannak…”
“Hoy!”
Imbolsana ti sabong.
“Agdandaniwka manen!” kinuna ni Kitin nga immasideg.
“Agtugawka, kusipet, ta buyaenta ti bulan,” kinunana.
“Nasamsam-it ti sua ni Apo Akong ngem ti amin a bulan.”
“Kasla naluom a mangga, kitaem.”
“Naluluom nga amang dagiti adda iti batog ti lipit. Intan.”
Saan a simmungbat ni Dodong. Sanna nga insina ti panagkitana iti bulan.
“Ti langit ti narukbos a kayo, ket ti bulan, isu ti bunga!”
Immisem ni Kitin. “Siak ti umuli, sika ti agsippaw,” kinunana.
“Malagipmo ti kinuna ni mistra?”
“Kunana nga?”
“Ti bulan ken ti sunggo.”
Nagtugaw ni Kitin. Nasay-up ni Dodong ti agatdinengdeng.
“Pudno ngata a makadanon ti tao didiay?” Nagmusiig ni Kitin a nangitudo iti bulan.
“Saan laeng a makadanon. Agnaeddanto payen.”
“Nagkuna?”
“Ni Misis Cruz.”
“Ania dagiti makmakan sadiay? Adda ngata sua a kas kasam-it ti sua da Apo Akong?”
“Awan ti mulmula sadiay, kusipet. Pasig a dili.”
“Kuna pay ni Misis Cruz dayta?”
“Kunak. Naglangankanto met ngamin idi kalman.”
“’Niat’ sasao kaniak daydiay a kulbet?”
“Kadakayo a naglangan, paidaniwnanto kano iti maminduapulo ti ‘Bulan’.”
“Huh! ‘Sino ti kaduak a naglangan?”
“Ni Maring.”
“Apay a naglangan?”
“Adda suratna ken ni mistra. ‘Saanak a makaumay, ma’am, ta agsakit ti ulok. Umayakto no bigat apaman a lumaingak,’ kinunana.”
“Ket ti daniw, atiddog?” dinamag ni Kitin.
“Denggem:
Maysa a rabii
A mangmangankami,
Nakitak ti bulan
Nagtarayak a napan
Iti ‘yan ti agdan
Ta kayatko a pagunian
Ni gayyem a bulan:
‘Bulan, Bulan,’ impukkawko,
Immisem laeng sa immadayo;
‘Umayka ditoy,’ indupagko
Immisem latta sa nagpangato…”
“Huston, nagatiddogen. Uray pigisenna ti lapayagko, diak maikabesa. Diak umay no Lunes wenno uray inton ano no ipapilitna dayta.”
“Daniw ti Maikamaysa.” Nagkatawa ni Dodong. “Kayatmo ti sabali?”
“Ala man ngarud. Daytay ababa. Uray ta sika la ngarud ti kalaingan a dumaniw iti klase. Atiwem pay ni Misis Cruz no kua,”inkalsit ni Kitin.
Inrugi ni Dodong:
“Bulan, ah, Bulan!
Sika ti sabong ti rabii,
Siak ti ruot a dayasam.
Sika ti mangga ni ayat
A nagbukel iti arapaap.
Silnagannak, silnagannak
Dikanto dadaelen!”
“Oy, nagganasen, lakay! Ammo lattan ni Maring a sika ti nagaramid. Ania dayta a sabong?”
“Tintinnanek. Santan iti Ingles. Nalipatamon?”
“Intedna?”
Nagngilangil ni Dodong. Nasarang manen ni Kitin ti kasla balatong iti pingpingna.
“’Nia dayta agtubo ‘ta pingpingmo?”
Inaprosan ni Dodong sa immisem. “Urayem. Madadaelto met dayta rupam. Kas ken ni Mang Anno.”
Nagmusiig ni Kitin. Uray magaburan ti rupa ni Dodong iti sinanbalatong, isunto pay laeng ti kataeran iti purok. Ken kalaingan a dumaniw.
“Mapnekto ni Maring iti daniwmo, lakay!”
“Awanto pay no Lunes.” Nagtugaw. Imbolsana ti sabong.
“Apay?”
“Masakitto pay laeng.”
“Imbagana kenka?”
“Ammok. Nakitak kadagiti bibig ken matana idi imbaberna ti busel ti ahito.”
“Idaniwkonto kenkuana no umimbag. Inta ketdin. Mangalata iti lima bukel ti sua ni Apo Akong. Lelongmo la ngarud. Itedtanto ti tallo a sukaan ni Maring. Kanenta ti dua idiay pakarso.” Ginuyod ni Kitin ni Dodong.
“Saanak nga umay ita… buyaek ti bulan.”
“Idiayto pakarson.”
“Ditoyko ita,” impetteng ni Dodong.
Immisem ni Dodong idi makalikud ni Kitin. Timmakder. Immanges iti napaut. Manipud iti adayo, tumintineng ti aweng dagiti kuerdas.
“No siakto ti agayat, siakto ti agpili
Iti nadiosan, naemma a babai…”
Nagsubli iti pasagad. Dagaangen. Inabrina ti badona. Apagisu nga inunnatanna ti akilis. Napariir ti angin. Dinengngegna ti barukongna. Kitkitaenna ngata met ti bulan manipud iti siledna? Makaayto ngata inton Lunesen?
Nagurok ni Saraan. Nagmulagat ni Dodong. Nailingeden ti bulan iti murdong dagiti kawayan. Iti ligsay ti korona ti nadaeg a sagat, nagparang ti Gagan-ayan. Iti sulina iti amianan, isu daydiayen ti napakbo a Tabotabo. Iti labes ti Milky Way, agdudunger dagiti bituen a dina ammo ti naganda. Kasda la kulintaba a mangrugrugi nga agrimmuok. Madamdama pay, agriington ti masapa a Baggak a mangdaeg kadagiti pegpeg a bituen.
Nagpalteg ti adda iti pingpingna. Nalagipna ni Mang Anno. Kinuldingna. Rimmaba ti naimnas a gatelna. Itay laeng agsapa ti panagparangna. Nagbado sa immuli iti balay. Nagunian ni amangna. “Innak idiay langkapi,” kinunana. Uray ta Domingo no bigat. Napan iti ‘yan ti baul. Kinarawana ti botelia dita. Adda. Linukibna ti alud iti bakrang ti baul. Nangsipdut iti papel sa imbolsana.
“Maturogkan, rabiin,” kinuna ti amana. Impalagip met ti inangna ti nabati a pangrabiina iti bangkera. Hustonto no agsubliak, napanunotna. Immulog. Nagpalaud iti lipit. Tinaulan dagiti arog nga aso. Nagtarus iti pagpasukmonan.
Nadanonna ni Mang Anno. Kasarsaritana ni Manang Pininng. Adda ti balasang iti uneg, adda met ti baro iti ruar.
Nagtugaw ni Dodong iti nagabay a kawayan iti sango ti tianggi. Sumilsilap dagiti pagtugawan. Saanda a nadlaw wenno saanda nga inkaskaso a nagpiapi iti likudan ni Mang Anno. Nasiputanna nga inaprosan ti baro ti takiag ni Manang Pining. Sinipat ni Manang Pining ti abaga ni Mang Anno. Napintas met ni Manang Pining ngem napimpintas ni Maring. Rukapi ni Manang Pining ken panamtammien. Ngem dua ketdi ti kallid dagiti pingpingna. Ni Mang Anno, saan met a nataer. Ngem nabaked dagiti takiagna. Lampong ken nadulpet ti badona a magagara iti pugon. Nalawa ti timidna ken isu pay laeng ti kalawaan iti baet dagiti mata. Saggaysa no agsao. No mayadunan, umisem lattan sa agtukma.
Magustuan ngata ni Mang Anno ti panangsipat itay ni Manang Pining iti abagana. Isu a tinukmaan manen ni Mang Anno ti balasang. Ngem naalistuan ni Manang Pining ti naglisi. Di pay la umadayo. Mayat sa met a pagammatan.
Nagbilin ni Mang Anno iti maysa a Krus. Nangyawat ni Manang Pining. Isu pay ketdin ti nanglukat.
“Hoy, Dodong, umasidegka,” kinuna ni Mang Anno.
Saan a nagkuti ni Dodong. Naalas ti panagkitana iti rupa ni Mang Anno. Napidipid iti sinanbalatong.
“Mano ti tawenmon… Adda dosemon?” Tinuyagan ni Mang Anno ti baso.
‘Sa’nmo nga iramraman ‘ta ubing. Agatsinuso pay laeng,” kinuna ni Manang Pining.
“Agatsinuso nga? Mabalinen. Para kadagiti tumarektek.” Intanggaya ni Mang Anno ti baso ken ni Dodong. “Masapulna ti pagpapudot isu nga immay ditoy. ‘Ta pay laeng a maisar-ong. ‘Pay a dimo sang’ilien?”
“Kitkitaem a di pay nagpammukel dagiti takiagna. Sangkatilmon laeng, agkuerongen.”
Bimmara ti pispis ni Dodong. Nangemkem.
“Tumarekteken, Pining. Agasem, dose a kalgaw ken basa. Kitaem dagiti bibigna… ti matana… ken ti dumusol a taramidongna. Masapulna ti pangpabara uray kita’m.” Kiniddayan ni Mang Anno ti balasang. Tinukmaanna manen ti ima daytoy. Natulid ti baso ken ti botelia. Kinusilapan ni Manang Pining sa kinitana ni Dodong a nakataltalna iti tugawna.
Nagrukob ti balasang a nangpidut kadagiti natulid a botelia Nasiputan ni Dodong ti timmangwa a barukong.
“Agawidkan, bartek, rabiin!”
Kiniddayan ni Mang Anno ti balasang sa kinidmatanna ni Dodong. Nagmisuot ni Manang Pining. Immisem ni Dodong.
Rimmuar ti ama ni Manang Pining. Nagsasawanna ni Mang Anno. Nagdayamudom ni Mang Anno a pimmanaw.
“Ania ti ur-urayem met?” insublat ni Manang Pining ni Dodong.
Timmakder ni Dodong. Kinautna ti bolsitona. Kasla kalaingan a nangyawat iti pisos.
“Ti loko’toyen. Agawidkan!”
“Agawid nga…sangatempla man.”
“Ket no dika ikkan?”
“Umianak ditoy saka tapatan.”
Immisem ni Manang Pining. Nangala iti sangabotelia. Inyawatna ken ni Dodong. “Ala man,” inkaritna.
Tinengnged ni Dodong ti botelia, impangetna iti sangina, sa nginarietanna ti tansan. “Baso,”imbilinna. Tinuyaganna ti baso nga inyawat ni Manang Pining. “Para kadagiti kallidmo.” Intag-ayna ti baso. Nagurok ti buksitna a kinibur ti arak. Pinakamatanna iti kola.
“Ti gagot’toyen… isun!”
Nagkalumbaba ni Dodong iti paradipad ti tianggi. Apagisu a maisarang ti nalawas a tengnged ni Manang Pining.
“Magustuak dagita kallidmo.”
Kinita ni Manang Pining ti lumabagan a rupa ni Dodong.
“Ay, ay, ti ubing itoyen…”
“Matayak a mangbuybuya!”
“Pagpraktisannak ti lokon! Ipulongkanto ken ni mestram.”
Rumasuken ti ingel ken anag ti ininum ni Dodong. Umuneg ti palteg ti taramidongna.
“Dagiti bituen, kita’m…”
“An-anuek dagiti bituen?”
“Karitenda ti raniag dagiti matam.”
“Agdaniw ti lokon!”
“Nagasat ni Mang Anno no maikutannat’ kallidmo.”
“Nagtaktakawam kadagiti sasawem?”
“Kita’m, pinagtimbukel ni Dodong dagiti piskelna, pinabayogna ti barukongna, “abotekto ni Mang Anno!”
“Rabiin. Birbirokendaka itan idiay balayyo.”
“Diak agawid no dinak palubosan iti sangabaso.
Kapilitan a nangsukat ni Manang Pining. Basbassit ngem gudua.
“Palubosanka.” Ket inyawat ni Manang Pining ti baso.
Intangad ni Dodong. Kasla awan aniamanna.
“Maysa manen a sarangusong iti purok…”
“Gapu kadagiti kallidmo,” inkiddayna.
Idi yawatna ti baso, tinukmaanna ti takiag ni Manang Pining. Naggulagol ti balasang ngem pinupogna iti agek. Kasla sabong ti tintinnanek. “Sabong, ah, sabong…”
Ginutad ni Manang Pining ti takiagna ket nanalpaak ti pispis ni Dodong. Immisem ti natungpa. Nagrikab ti rikep.
Nagawid ni Dodong a ti ulona, kasla adda agan-andar a makina. Dinuklos dagiti aso ngem saanna a napuotan.
Sinurotna ti lipit nga agpadaya. Linabsanna ti balayda. Nagturong iti kannag. Nakitana ti pakarso ni Apo Luis. Nalagipna ni Kitin. Ti ipapanda a dua ken ti pannaturogda a silalamolamo. Kinamat ida ti aso idi sumirokda iti kosina da Manang Pining dua nga aldaw sakbay a binato ni Maring iti busel ti ahito. Ni Kitin ti immuna a naguyos. Sa simmaruno. Supotda ket ni Dodong ti nakalagip no kasano ti rikna ken kita ti makugit. Nalagipda ti getteng ken tutot ti kuribetbet.
Linasatna ti tinabakuan. Nagustuanna ti alunapet dagiti bulong a sumagid iti gurong ken takiagna. Sumsumgar iti dilpat ti amor kadagiti pingpingna. Nagtaray a kasla nakakita iti kamatenna. Natulid dagiti pinuon ti tabako a nadalapusna. Nagtaray a kasla adda kumamkamat kenkuana. ‘Sino ti kamkamatenna? ‘Sino ti kumamkamat?
Nakadanon iti pakarso. Napaksuyan. Agal-al-al a kasla nasdo a nuang. Sinalpana ti papag. Nasipnget. Nagdata. Naupal. Upal a makapabang-ar. Pimmuskol ti napalet iti karabukobna. Tumangkenen ti pus-ongna. Kasla saanen a makaanges. Inarikapna ti luy-ongna. Naguyos. Sangabaso pay koma. Dimmuklos ti angin. Nagimnasen nga angin. Nagtigerger. Pigerger a saanna a maigawid. Nagasug. Asug a makapnek. Limteng dagiti kuriat. Nagindurog ti rabii.
Bimmangon. Timmakder. Nalagipna ni Mang Anno. Nagna a kasla awanen ti kurangna a lalaki.
(Naipablaak, Hulio 14, 1969.)
