Salaysay ni VIRGINIA A. DULDULAO, Ph.D.

“AGTULTULOY latta ti kinarimatyo iti agrikultura,” kinunak kabayatan ti pannanganko iti maraasukar a salamagi. Sa insarunok ti naluom a papaya a ‘tay apagisu laéng ti sam-it ken kadakkelna tapno maibus ti maysa.

“Ar-aramidek laeng dagiti mabalinko pay a maitulong,” ti sungbat ni Dr. Santiago R. Obien nga am-ammo iti benneg ti agrikultura ditoy pagilian a kas SRO. “Kas koma iti daytoy,” nangukis iti salamagi, “ammotay kad’ koma a mabalin met nga agbiag ditoy Ilokos ti kastoy ti kasam-itna a salamagi no saan nga ipadas nga imula. Kitaemton’ madamdama dagiti dadduma a mulak a mabalin met ditoy a saan laeng nga idiay Davao wenno idiay Bangkok,” innayonna.

Mabalinda Ditoy Ilokos

Nagngina ti saba a lakatan wenno Cavendish kadagiti merkado ditoy Luzon. Aggapu pay la ngamin daytoy a prutas idiay Davao wenno iti sabali a pagilian. Adu dagiti saan a makaammo a mabalin met a panguartaan kadagiti nabara ken nakiddit ti danumna a lugar a kas iti umamianan. Daytoy ti kayat nga ipakita ni SRO iti yan ti talonna a masarakan iti Brgy. Bugnay, San Nicolas, Ilocos Norte (wen, naipasngay ni SRO iti daytoy a barangay), tapno maengganio dagiti tattao nga agmula met iti daytoy a barayti ti saba. No aggapu ditoy Luzon ti suplay, nalaklaka met ti pannakailakona. Makatulong kadagiti aglaklako, mannalon, ken aggatgatang. Daytoy a kita ti saba ti ad-adda a maidasar kadagiti nabaknang a panganan.

Ti problema iti daytoy a barayti, isu ti pagalaan iti adu nga imula. Naggapu dagiti immula ni SRO idiay Davao ngem ti inyawidna iti Ilokos ket dagiti semilia a na-tissue culture ta narigat met nga ipa-Ilokos dagiti subbual, a gagangay nga imulmula a para iti saba.

Ti tissue culture ket ‘tay wagas a panagpatanor iti semilia babaen ti panangbiag iti selula ti mula iti test tube iti uneg ti laboratorio. Paset daytoy ti crop biotechnology wenno panagpatanor ken panagpaadu iti mula babaen ti selulada. Dagiti agtubo a semilia ti nakadagupan dagiti nagduduma a kayat a kababalin ti mula, segun kadagiti agpatpatanor, a nayallatiw iti maymaysa a barayti ti mula. Kas pagarigan, no ti kayatmo a mula a tarong ket ‘tay adu ti maapit, naandur iti tikag, sakit ken peste, naimas, atitiddog ken magustuan dagiti aggatgatang. Amin dagitoy a kababalin ti tarong ket alaen kadagiti tissue wenno selula dagiti nagduduma a barayti nga addaan kadagitoy a kababalin sa yallatiw iti maymaysa a barayti ti tarong babaen ti tissue culture. Makuna no kua a patanor ti semilia wenno bunubon babaen ti tissue culture.

Ti kastoy a panagpatanor iti mula ket gapuanan dagiti sientista iti agrikultura. Dagiti nadebelop wenno napataud a mula babaen ti tissue culture mayakarda iti pagbunubonan a plastic bag a nakalinong. Inton dumakkel dagiti patubo, mabalindanton a yakar iti kataltalonan.

Maysa pay a mula a kayat nga ipakita ni SRO nga agbiag met ditoy Luzon ket ‘tay kasla naasukaran a salamagi a pagaayattayo a gatangen kadagiti dadakkel a groseria nga angkaten ti pagilian idiay Thailand. Uray no nakanginngina, gatangentayo latta ta makapnek met a kanen. Ti pagsayaatanna, makamulatayo met iti kastoy ti kasam-itna a salamagi ditoy lugartayo. Saan metten a kasapulan ti igagatang iti kendi nga aw-awagantayo iti tamarindo, ‘tay nabungon iti duyaw a plastik a nailuto a salamagi iti asukar. Ti dakesna, saantay a sigurado no kasano ti pannakaisagana daytoy ta no dadduma, adda maramanan a nailaok a rinet.

Kas pagarigan ta ti maburastayo a bunga ket saan a kas ‘tay kasam-it ti aggapu iti Thailand, saan a maupay ken saan a pukanen ti pinuon. Adda met teknolohia a mabalinmo nga aramaten tapno mapasam-it ti bungana, kas kuna ni SRO. Saan laeng nga idiay talonna iti Bugnay ti pakasarakan kadagitoy a kita ti salamagi tapno ad-adu dagiti makakita ken tumulad nga agmula. Pinamulaanna ti daya ti NTA Building complex iti Siudad ti Batac iti kastoy a salamagi nga ita, agbungbungadan.         

“No apay nga agparikut unay dagiti adda dingoda iti pagpakanda kadagiti tarakenda ket naglaka nga imula ti sweet sorghum wenno bukakaw ta iwaris laeng dagiti bukel. Nagadu pay ketdi ti pakaaramatan daytoy a mula. Uray pay ti napier grass a nasayaat a pagpakan. Di agsarday ti panagparaspas ta mano la nga aldaw ti palabsen, adda manen mabalin a paraspasen. Saanna pay a kasapulan ti adu a danum tapno rumaber ken alisto nga umadu,” kinunana.

Impakitana dagiti nadumaduma a mula nga inggapuna kadagiti sabsabali a lugar iti aginnem nga ektaria a natikag a talon ti pamilia Obien. Ditoy nga ipadpadasna no agbiag dagitoy. Saba ti kaaduan a mulana nangruna ti barayti a Cavendish.

Kunana, “Ti mula kas met iti tao a kasapulanna ti nasayaat a pannakataripato. Ikkam iti umno ken apagisu a kanen ken sibug tapno supapakanna met iti naan-anay a bunga dayta bannogmo -- pagay man, mais, salamagi, saba, isu amin.”

Saan nga agsardeng ni SRO a mangipampamatmat nga awan ti makuna a dakes a lugar a pagmulaan uray pay ti katitikagan tapno dumur-as ti agrikultura. Adda latta pamuspusan tapno marisut dagiti problema iti agrikultura.

Asino ni SRO?

Rice czar ti awag kenkuana kadagiti napalpalabas a dekada. Idiay Russia, emperador ti kayat a sawen ti czar. Isu ti kabibilegan a tao ken pangulo iti pagilianda idi panawen dagiti czar. Rice czar met ti awagda ken ni SRO gapu ta naited kenkuana ti kabibilegan a pagrebbengan a kas immuna a direktor ti Philippine Rice Research Institute (PhilRice) a masarakan ti Central Experiment Station (CES) daytoy iti Maligaya, Science City of Munoz, Nueva Ecija ken ti walo itan a sangana a masarakan iti City of Batac, Isabela, Los Banos, Bikol, Negros Occidental, Agusan del Norte, North Cotabato, ken Bukidnon ken tallo a satellite stations idiay Occidental Mindoro, Samar, ken Zamboanga.

Kadagiti makaam-ammo ken ni SRO, no maibalikas daytoy nga awagna, kaibatoganna metten ti PhilRice. Mabigbig ti PhilRice a world-class research institution a mabalin nga ipagtangsitmo a kas maysa a Filipino aglalo pay no Ilokanoka, ta ni SRO, napeklan a nangisit ti sikona (maysa a pangiladawan kadagiti Ilokano). Mapnek ti asino man a makaimatang kadagiti gapuanan, aramid ken ramit para iti panagsukisok iti pagay iti PhilRice.

Ni SRO ti nangirugi iti daytoy nga institusion ken isu met ti nagretiruanna. Ngem ketdi, saan a ‘tay pudno a nagretiro ta ti tao a kas kenkuana, kasapulan ti agtultuloy a pammagbagana gapu iti laing, padas ken ammona iti tay-ak ti agrikultura, akademia ken no kasano nga iwayat ti idadakkel ti kayanak nga institusion a kas kadagiti naipasaklot kenkuana a PTRTC ken PhilRice.

Kasasaad ti Pagay

Maysa laeng ti pisikal wenno alisto a makita ti pagrukodan no addan namalbaliwan ti maysa a banag. Ngem ti kangrunaan, isu ti pannakapnek nga itden dayta a panagbalbaliw iti kaaduan. Kas pagarigan, ngimmato kadin ti maapit ni mannalon iti mulmulaanna a daga uray pay no saanen a nalabon ti tudo? Wenno, adda kadi barayti a mabalinna nga imula iti lugar a nabayagen a saan a namulaan gapu iti apgad, alsem wenno tikag? Wenno lalayusen?

Adu dagiti banag a saan a maawatan a kas koma no apay nga adda pay laeng PhilRice ket adda metten ti International Rice Research Institute (IRRI) ditoy pagilian. Ti IRRI, tamingenna ti pagay para iti sangalubongan; ti PhilRice, ditoy pagilian. Naiget ti panagtinnulongda. Ti sumaruno a komento, no ngimmato nga agpayso ti apit ti pagilian, apay nga agangkat pay laeng iti bagas? Ken apay a kellaat a nagsuek ti presio ti irik?

Ti kurang no di man saan a pannakaawat kadagiti akem dagitoy dua nga opisina ket kasta met ti maipanggep iti aramid a panagsukisok ti mangitunda iti di pannakabigbig ti kinaimportante dagitoy iti idudur-as. Kas pagarigan, iti maysa a Senate Committee meeting, napagsasaritaan ti ingangato ti apit gapu iti panagaramat iti hybrid rice (patanor daytoy babaen ti panagsukisok) a maidilig iti inbred rice (dagiti sigud nga imulmula), ngem kinuna ti nangato ti akemna nga opisial idi madakamat ti badiet a mailatang a para iti panagsukisok: “Research la a research” sa intudona ni SRO, “sika met a laklakayan, awan pay ti nagapuanam.” Nagpungtot amin a nakaimatang ken makaam-ammo ken ni SRO.

Nagpakumbaba latta ni SRO, maysa a galad a mangitantandudo kenkuana. Iti dayta a pananglais dayta nga opisial ken ni SRO, impakita daytoy nga opisial ti kinaawan ammona maipanggep iti research. Imbabana ti bukodna a kategoria. Ad-adda pay a ngimmato ti panagraem dagiti makaam-ammo iti kabaelan daytoy napeklan a sientista,  administrador, ken natibker a teddek ti agrikultura.

Saan nga umanay a pagrukodan ti balligi ti research kadagiti pisikal a resulta a kas iti sinako a bagas no di ket iti bimmasitan ti nagastos iti panagpatanor no idilig iti naapit, no apay a mabalin a pagmulaan dagiti klase ti daga nga uray nakiddit ti danum adda met latta maapit, ken no kasano ti kabayag manipud iti panagbunubon agingga nga agapit, ken dadduma pay.

No immadu ken simmayaat ti kalidad ti naapit, apay pay la ngarud nga agangkat ken nagsuek ti presio ti bagas? Daytoy a kasasaad ken paliiw, maysa daytoy nga isyu politikal ngem ketdi makaited ti PhilRice kadagiti datos ken impormasion tapno maawatan ken tumulong iti umno ken apagisu a pangngeddeng.

Iti panangidaulo ni SRO iti PhilRice, nakapataud daytoy a research institute kadagiti barayti a mayannatup iti agduduma a klase ti lugar; nakaidulin pay iti ag-392 a klase ti pagay iti genebank. Kayatna a sawen a nakolektar ti kastoy kaadu a klase ti pagay iti entero a pagilian ken naidulinda a nasayaat ken saandanto a pulos madadael uray mano a henerasion ti mapalabas; iti kasta, addanto aramaten dagiti sumarsaruno a sientista a hene iti panagpataudda kadagiti sabalinto manen a barayti a mayannatupto iti kasasaad ti aglawlaw ken iti masakbayan.

Babaen ti biotechnology, nakapataud ti PhilRice kadagiti barayti a pangalaan kadagiti selula nga addaan kadagiti kasapulan a kababalin ti pagay. Mapagtitipon dagitoy tapno makapatanor iti pagay a mabalin nga imula uray iti karirigatan a kondision a kas iti naalsem ken naapgad a daga ken dadduma pay a kondision.

Idi saan pay a nakaretiro ni SRO iti PhilRice nakitanan ti pagsayaatan ti crop biotechnology a kas koma iti panangyababa iti panagpataud iti barayti manipud iti 10 agingga iti 12 a tawen iti 5 agingga iti pito a tawen laeng. Babaen ti biotechnology, nakapataud ti PhilRice iti 14 a climate change a barayti a sisasaganan a maimula agraman ti tallo a para iti panawen ti El Nino no kas pagarigan ta adda kastoy a mapasamak.

Gapu ta ti mannalon iti pagay ket mannalon met iti sababali pay a mula, apay koma a saan a tulongan ida babaen iti biotechnology? nakuna ni SRO iti panunotna. Pinagaramidna ngarud ni Dr. Edilberto Redona, a maysa idi a mapagtalkanna, iti proposal nga ipasdek koma ti Department of Agriculture ti crops biotechnology center iti mismo a compound ti PhilRice. Saan a naasikaso daytoy gapu iti agduduma a rason. Inriingna manen daytoy idi panawen ni Dr. Sailila Abdullah a nag-officer-in-charge ti PhilRice. Pinirmaan ni DA Secretary Manny Pinol ti proposal. Madaman ti pannakaipatakder daytoy ag-P302-M a DA Crops Biotechnology Center iti uneg ti PhilRice complex. Iti daytoy tay-ak ti biotechnology, maikkan-pateg dagiti kangrunaan a mulatayo a kas iti mais, niog, kape, unas, ken saba. Malaksid iti state-of-the-art biotechnology laboratory, karaman iti daytoy a center ti plenarium a makalaon iti ag-500 agingga iti 800 gasut a katao a tumabuno.

Umanay kadin dagiti nailanad a gapuanan ni SRO wenno PhilRice? Iti isasarungkar idi da nag-Sekretario ti Agrikultura Roberto Sebastian ken SRO idiay Datu Paglas, naammmuanda babaen ti mayor, ti ragsak dagiti mannalon. Imbaga ti maysa a mannalon a babai a nakaapit iti sangapulo sako nga irik manipud iti naited kenkuana a maysa a kilo a bin-i kalpasan ti panagsanay. Saan a sinamir daytoy a babai ti nagna iti sangapulo a kilometro tapno maibingayna ti ragsakna iti mayor. Iti dayta a gundaway, nalagip ni SRO ‘di babai a mannalon a makasangsangit a nangawat iti daydi naibunong kenkuana a sangakilo nga irik. Kinunana idi, “Iti puotko, ita pay laeng a mangted ti gobierno iti bin-i a pagay nga imulak,” ket makalulua a nangkepkep iti nakasupot nga irik. Kinuna met ti maysa a rebelde a taga-Mindanao, “Nasaysayaat ti agbaklay iti arado ngem iti paltog ta addanto kanen ken saan a pumatay iti tao. Naim-imas ti innapuy ngem ti balinghoy,” innayonna. Dua laeng dagitoy a buya iti saan a marukod a gapuanan ni SRO.

Kasano ni SRO iti agdama? Dina ammo ti agsardeng. Gapu ta naggapu iti pamilia ti mannalon, adbokasiana ti tumulong kadagiti mannalon agingga iti kabaelanna. Babaen ti panangilungalongna, nagkaduada ken Agriculture Secretary William Dar (kas pudno nga agama ti panaglangenda) idiay Visayas ken Mindanao, para iti field day iti sabasabali a lugar itay Marso. Ag-100 nga ektaria ti pagay idiay Valencia, Bukidnon ti nangipasiaranda kadagiti mannalon tapno maimatanganda a mismo ti teknolohia a mabalinda a suroten. Sangaribu a mannalon ti agatendar iti kada field day a nagpatingga iti tallo nga aldaw.

Dagiti Tawid ken ni SRO

Idi nagdesision ni SRO nga agsublin ditoy Filipinas manipud iti ballasiw-taaw a pagtrabahuanna, ‘tiniliw’ daydi Presidente Ferdinand Marcos a mangipangulo iti Philippine Tobacco Research and Training Center (PTRTC) iti Batac, Ilocos Norte a bangonen idi ti kappirmana nga Executive Order. Nagpaay pay a presidente ti Mariano Marcos State University (MMSU) iti dua a tawen kabayatan nga imatmatonanna ti PTRTC. Nakita dagiti opisial ti gobierno ti laingna nga agipasdek iti institusion isu a dinutokanda manen a mangbangon ti PhilRice. Ket kas ‘tay pagsasao,  ‘the rest is history.’ Iti apagbiit, nag-officer-in-charge pay iti Bureau of Postharvest Research and Extension (BPRE) ken iti Bureau of Plant Industry (BPI).

Apagtapogna idi a kuarenta idi maikkan iti responsibilidad a mangimaton kadagiti tattao manipud iti bassit a lubongna a kas sientista. Dina ngarud ammo ti ar-aramidenna idi damo ta dina pay ammo ti kita ti plantilla. Nagbalin a karit kenkuana dagiti inaldaw-aldaw nga aramid ti administrasion. Ket manen, ‘the rest is history.’

No kasano ti panagrekrutna kadagiti agkakalaing nga aggraduar iti kangrunaan nga unibersidad ti Filipinas ti nagrigat nga awaten. Adu a risgo saan laeng nga iti biangna no di pay ketdi kadagiti rinekrutna, ngem nagtitinnulongda ken natitipkelda nga agingga ita, kalpasan ti 42 a tawen, nairut pay laeng ti panagkakaduada babaen ti grupoda a PTRTC Alumni Association. Agre-reunion-da agingga nga adda pay laeng ti ama, manong, mentor, idolo, ken tarabayda a ni SRO.

Nagbalin ni SRO nga ehemplo kadagidi damoda ti tumapog iti karerada. Gapu iti nakaisigudan a sirib, dedikasion ken panangmuli ni SRO kadakuada, inyalatda amin nga agkakangato a pammigbig ken pammadayaw para iti daydi PTRTC ken para iti adu kadakuada a kas indibidual, iti tay-ak ti panagsukisok ken akademia. Para kadakuada, no rimmuarkan iti ‘pagpandayan’ ni SRO, agbalinka a kasla balitok nga uray sadino man ti pakaipadpadam, maraem ken maipategka gapu kadagiti naipasagepsep a sursuro, padas ken napapateg a galad nga impatawid ni SRO.

Mairaman dagitoy kadagiti sumagmamano a pinandayna a naaweng ti naganda: Dr. Leocadio Sebastian a simmaruno kenkuana a nag-direktor ti PhilRice sa nagbalin a pangulo ti international research organization kalpasanna; agdama nga UPLB Vice-Chancellor Serlie Jamias; MMSU President Shirley Agrupis; DOST Regional Director Armando Ganal; NTA Deputy Administrator for Operations Roberto Bonoan; ken nag-Ilocos Norte Provincial Board Member Joel Garcia, sientista nga immuna sa nagbalin nga abogado.

Amin a naglasat iti ‘pagpandayan’ ni SRO a nagbati iti PTRTC ken iti PhilRice wenno nagturong iti sabali a sanga ti gobierno ken pribado a sektor, ditoy Filipinas ken iti ruar ti pagilian, nagakemda kadagiti kangatuan a posision iti opisinada. No saludsodem no asino ti nakatulong iti balligida, ni SRO ti itudoda. --O

(Immuna a naipablaak iti Septiembre 1-15, 2020 a bilang ti Bannawag.)