Salaysay ni SHERMA E. BENOSA

NAKAKITKITAYO met ngatan kadagiti naglalaad a buya dagiti nagkaadu a plastik a mayag-agus kadagiti karayan ken taaw, kasta metten kadagiti ayup a nadangran wenno natay gapu ta natudok wenno napulpulipolan kadagiti plastik—kas koma iti pag-ong a natudok iti straw, wenno 'diay baliena a natay gapu iti nagadu a plastic bag a naipaunegna. Saan laeng nga iti Filipinas ti pakasaksian kadagitoy a naglalaad a buya no di ket kadagiti dadduma pay a pagilian. Pudno a sangalubongan ti problematayo iti plastik.

Ngem ammoyo kadi a saan laeng a dagitoy dakdakkel a plastik ti problematayo? Kinapudnona, dakdakkel pay a problema ti itden dagiti babassit-usit a plastik. Nangnangngegyo met ngatan ti balikas a “microbeads” manipud kadagiti anunsio dagiti produkto a pagpapintas (beauty products), kangrunaanna dagiti facial scrub wenno exfoliant ken pati payen dagiti toothpaste. Ipampannakkel idi dagiti agar-aramid kadagiti produkto a pagpapintas ti linaon dagiti produktoda a microbeads ta epektibo kano dagitoy a pangdalus iti kudil. Ngem maiparit itan a mailaok dagitoy kadagiti produkto iti US, Canada, ken New Zealand gapu ta natakuatan a saan a nasayaat dagitoy iti salun-at kasta met a makadakes iti aglawlaw. Addada met addang kadagiti dadduma pay a pagilian tapno maipariten ti panangilaokda kadagiti microbeads kadagiti produktoda.

Maysa a klase ti kunkunada a microplastic dagitoy microbeads. Babassit-usit a plastik dagitoy maaw-awagan iti microplastic a ti kadakkelda, 5 a milimetro (kas kadakkel ti bassit a tinukel ti bagas) wenno basbassit pay. Dagiti dadduma, microscopic—kayatna a sawen, saan a makita dagiti mata, nasken nga agusarka iti mikroskopio tapno makitam.

Adda dua a klase ti microplastic: primary ken secondary. Primary microplastic dagiti microbeads. Isu dagitoy dagiti nairanta a napataud tapno mausar iti komersio, kas koma kadagiti produkto a naagapaden iti ngato. Secondary microplastic met ti awagda kadagiti sigud a dadakkel a plastik a napirsapirsay gapu iti kapautdan agingga a nagbalin dagitoy a nagbabassit-usit. Kas pagaammotayo, saan nga agrupsa ti plastik, uray pay dagiti kunkunada a biodegradable. Mapirsapirsay laeng dagitoy agingga nga agbalin a babassit-usit, a saan payen a makita no awan ti mikroskopio. Agtalinaedda iti aglawlaw—iti pinulpullo wenno ginasgasut a tawen.

Kasano a mapan dagiti microplastic iti taaw? Segun iti panagadal, aggapu ti microplastic kadagiti personal care products a kas naagapaden, ken kadagiti pagbalnawan kadagiti linabaan, kadagiti household dust ken dagiti tyre and road wear particles (TRWP), ken dadduma pay. Mayagus dagitoy kadagiti imbornal wenno saan kadagiti dalan ti danum a mapan kadagiti waig, kadagiti karayan, sa mayagus iti taaw.

Saan Laeng a Kadagiti Karayan ken Taaw

Ti dakesna, saan laeng a kadagiti karayan ken taaw ti yan dagiti microplastic. Sakbay pay a dumanon dagiti microplastic kadagiti karayan, aggapuda iti daga (landbased). Dakkel met a problema ti microplastic iti daga, kangrunaanna kadagiti agrikultural a lugar. Umuneg iti daga dagiti microplastic babaen dagiti sewage sludge—wenno dagiti solido wenno nadaruy a by-product no kasta a masagat ti wastewater, a kadawyan a mausar iti talon nangruna kadagiti nababaknang a pagilian. Umuneg pay iti daga dagiti microplastic tunggal sagepsepenna dagiti paglabaantayo, dagiti personal care products nga usarentayo. Mapan pay ti microplastic kadagiti talon no agrupsa dagiti plastic material kadagiti kemikal nga us-usaren dagiti mannalon.

Dadaelen ti microplastic ti daga. Serraanda dagiti pores wenno pagangsan ti daga ket ngarud maserraan ti pagserkan ti angin, a mabalin a mangdangran wenno mangpatay iti ramut ti mula. Iti maysa a panagadal, naipakita a pakapten ti microplastic ti cadmium, maysa a kemikal, a mangdangran iti mula.

Ti Problema ti Microplastic iti Salun-at
Madanagan dagiti sientista kadagiti resulta dagiti panagadal maipanggep iti microplastic. Ngamin, madukduktalanda a nasaknapen ti microplastic ta addan, saan laeng nga iti aglawlaw, no di pay ket kadagiti makantayo.

·   Iti maysa a panagadal, naduktalanda a maipapaunegen dagitoy dagiti ikan ken dadduma pay nga agbibiag kadagiti danum—nga adu kadakuada ket sidaentayo met.

·   Iti panagadal iti University of Newcastle, Australia, naammuanda a mabalin a ti tunggal maysa a tao, mangipapapauneg iti 5 a gramo a microplastic iti kada lawas—kas kaadu ti plastik iti ATM card.

·   Iti panagadal idi 2018 kadagiti nakabotelia a danum, naduktalanda a 90% kadagiti inadalda a bottled water (250 a sampol manipud iti 9 a pagilian) ket kontaminado iti plastik.

·   Idi 2020, naduktalan iti maysa a panagadal a minilmilion a microplastic ti maipapauneg dagiti ubbing nga umin-inum iti  formula wenno nakabotelia a gatas.

·   Iti panagadal a nairuar ita laeng a tawen, naduktalanda ti kaadda ti plastik iti placenta dagiti fetus wenno saan pay a nayanak a sikog.

Nupay kasapulan pay ti adu a panagadal tapno maammuan no ania dagiti mabalin nga ibunga dagitoy, addan dagiti panagadal nga agkunkuna a dadaelen ti microplastic ti kabaelan ti tao a maaddaan iti anak, ti ganas a mangan, ken mangipaay iti problema iti danum ken iti tisyu, ken dadduma pay.

Ania ti Mabalin nga Aramiden?
Ti kangrunaan nga aramiden ket isu ti pannakaisardeng ti panagusar iti plastik, kas koma:

1. Liklikan ti agsobsobra a bado ken ania man a lupot. Ti polyester, ken dadduma pay a maus-usar kadagiti bado ket plastik. Maysa dagiti tela ken bado a paggapuan ti microplastic.

2. Liklikan ti agusar kadagiti single-use plastic, kas koma iti plastic straw, Styrofoam cup ken plato, plastic bag, ken dadduma pay.

3. Liklikan ti agusar kadagiti disposable a banag, uray pay papel. Ipagaruptayo ngata a nasaysayaat dagiti paper cup a kas kadagiti us-usaren kadagiti coffee shop. Kinaagpaysona, adda plastik a kalupkop dagitoy, isu a saanda a mabasa uray pay mabukbokanda iti likido.

4. Pilien dagiti produkto a kas iti sabon nga awanan iti microbeads.

5. Liklikan ti agusar kadagiti disposable a napkin, diaper, ken panty liner. Amin dagitoy ket naaramid manipud iti plastik. Kadagitoy a tiempo, adun dagiti aglaklako iti reusable. Naggapu dagitoy nga idea iti nakaisigudan dagiti nananang ken aapongtayo a babbaket: pasador para iti reglada, ken lampin met para kadagiti ubbingda.

6. Liklikan ti aggatang kadagiti nakabotelia iti plastik a mainum. Nasaysayaat nga amang iti salun-at ken iti aglawlaw ti uminum iti reusable a baso. Nalaglag-an pay nga amang iti bolsa.

7. Agbalon iti reusable bag ken container no makitienda. Nasaysayaat ti aggatang iti nateng, karne, ken lames kadagiti tiendaan (wet market) ngem kadagiti grocery store wenno supermarket. Sosial, kunatayo ngata ta de-aircon dagiti grocery store. Ngem malaksid a kadawyan a saan a presko dagiti nateng ditoy, nakasupotda pay iti plastik.

8. Liklikan ti agsigarilio. Ammoyo kadi a kaaduan a plastik a maibelbelleng ket dagiti filter ti sagarilio? Makaitedda la ngaruden iti sakit, perdienda pay ti aglawlaw.

9. Agmula iti bukod a taraon, ken saan nga agusar iti kemikal nga insektisidio ken pestisidio. Nangruna no para iti kanen laeng ti bukod a pamilia, nasayaat la unay ti adda bukodna a mula. No met mannalon, nasayaat la unay nga adalen ti kunkunada nga organic ken/wenno chemical-free a panagtalon.

Sumagmamano laeng dagitoy kadagiti mabalintayo nga aramiden a kas indibidual. Mabalin a kunayo a narigat. Kasta met ti kunak idi. Ngem ti kinaagpaysona, iti laeng un-unana a narigat. Ngamin no dadduma, malipatam ti reusable bag-mo. Wenno saan, kellaat a mawawka iti pannagnam ket pangbiitam metten ti gumatang kadagiti maisursursor a nakabotelia a danum. Ngem no aramidem daytoy a kankanayon, tagilakaemton. Nasakitto pay ketdin iti mata ti makakita kadagiti tattao a nakaiggem iti nagadu a plastic bag, wenno mangmangan iti disposable plate. Wenno agus-usar iti straw.
Padasenyo kadi, kailian. Bassit laeng daytoy a sakripisio para iti nasaysayaat, nadaldalus nga aglawlaw nga ibatitayo kadagiti ubbingtayo, ken appokotayonto. --O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag, Marso 1-15, 2021 a bilang.)