Salaysay ni LEILANIE G. ADRIANO/ Immuna a naipablaak iti Bannawag, Disiembre 28, 2009 a bilang.
Kaimulmula a patubo a macadamia iti macadamia demonstration farm iti Badoc, Ilocos Norte. Naala daytoy a ladawan idi 2009. (Alain Barroga)

ADDANTON plantasion ti macadamia iti Filipinas. Ket pagsayaatanna, ditoy pay Kailokuan— iti Sitio Paratong, Saud, Badoc, Ilocos Norte.

Kasla nakakaskasdaaw, ania?

Wen, a, ta no macadamia, kunatayo, umuna a malagiptayo ti Hawaii. Mulada ngamin ti macadamia, nangruna idiay Hawaii Grande wenno Big Island. Adda dagiti nalalawa a plantasionda idiay ket agbalbalin pay dagitoy a pagpaspasiaran dagiti turista.

Ken adu dagiti kadaraantayo a ti maysa kadagiti pagsapulanda, isu ti panagpuros iti bunga ti macadamia.

Maus-usar ti bunga ti macadamia iti panagaramid iti tsokolate. Daytoy bungana—no malkang ti ukisna, adda kasla nagbukel a mani a bagasna. Isu daytoy ti makalupkopan iti tsokolate. Wenno makirog.

Isu kaay-ayo nga ipaspasarabo dagiti kakabagiantayo nga aggapu iti Hawaii no kasta a bumisitada iti Filipinas.

Ita, kasla addanto metten buya ti Hawaii, nangruna ti Big Island, iti Brgy. Saud, Badoc, I.N. Iti di pay unay nabayag, naimula ti agarup 400 a patubo a macadamia iti nasao a lugar. Maysa nga agtallo nga ektaria a pribado a lote ti namulaan nga agserbi a demonstration farm. Iti ababa a pannao, agpaay daytoy a pagtuladan dagiti mannalon ta barbareng kayatdanto met ti agmula; iti kasta, ad-adunto pay ti maimula a macadamia iti Amianan.

Nainaw daytoy a proyekto kalpasan ti ibibisita itoy a tawen ni Gob. Michael M. Keon, dagiti kameng ti Sangguniang Panlalawigan, ken dadduma pay nga opisial ti probinsia ken dagiti ili ti Ilocos Norte iti isla ti Hawaii.

Sadiay, impakaammo ni Gobernador Keon dagiti agdama a proyekto ti probinsia kadagiti Ilokano ti Hawaii. Umuna ti pannakapadur-as ti Health Sector Development Program (HSDP) ti Ilocos Norte nga ibilangna a maysa kadagiti kapapatgan a programa ti gobierno probinsial gapu ta ti salun-at dagiti umili ti tulbek ti panagdur-as. Sumaruno ti pannakapapintas ti sistema ti edukasion, turismo ken agrikultura.

Ket kalpasan ti nasao nga ibibisita iti Hawaii, mismo a ni Mayor Mufi Hanneman ti Honolulu, Hawaii, kaduana ti Rep. Joey Manahan (maysa met a tubo ti Ilokano) ti nangidaulo iti agarup 20 a kakaduana a bimmisita met iti Ilocos Norte idi Nob. 8-9. Maysa kadagiti gannuatda kabayatan ti kaaddada iti probinsia ti pannakaipasdek ti kaunaan a macadamia plantation iti Filipinas iti Badoc.

Ni Honolulu Mayor Mufi Hannemann (katayagan) ken dagiti kameng ti delegasionna manipud iti Hawaii kabayatan ti pannakipasetda iti launching ti kaunaan a macadamia demonstration farm iti Filipinas idi Nob. 9, 2009 iti Badoc, Ilocos Norte. Nairaman iti ladawan ti sumagmamano nga opisial ti probinsia ti Ilocos Norte. (Alain Barroga)

Kuna ni Mayor Thomas Torralba a nagasat dagiti kalugaranna iti Badoc ta iti ilida ti nakaipasdekan ti macadamia demonstration farm. Kas nasaon, daytoy ti agserbi a pagtuladan dagiti mayat met nga agmula iti daytoy ganggannaet a kayo a nabalor unay no maidilig kadagiti addan a pagburburasantayo nga agbunga a kayo iti pagilian.

Agasem ta P2,000 gayam ti balor ti maysa a macadamia seedling! Ngem kuna ni Mito Ablan, maysa kadagiti imbestor ken presidente ti Ilocos Norte Association of Hawaii, a nasayaat daytoy a pamastrekan ta nangina ti bunga ti macadamia.

Idiay Hawaii, kuna ni Ablan nga adda agarup 19,000 nga ektaria ti macadamia plantation sadiay a mangmangted ti agarup $17 a milion a mapastrek iti tinawen. Maimulmula met ti macadamia iti Brazil ken Australia. Ngem gapu ta umad-adu ti agkasapulan iti bunga ti nasao a kayo, agkurkurang ngarud ti apit. Kinapudnona, naammuan a 2 a porsiento laeng iti kasapulan ti sangalubongan a merkado ti kabaelan a suplayan dagiti agmulmula iti macadamia! Iti sabali a pannao, no 100 a tonelada koma ti kasapulan ti maysa nga aggatang, 2 a tonelada laeng ti adda a mailako ‘diay agmulmula iti macadamia.

Isu a dakkel ti potensial daytoy a kayo iti Ilocos Region, kinuna ni Ablan nangruna ket kunana a natakuatan a napintas a maimula ti macadamia ditoy gapu iti klimana.

Innayonna a nasayaat unay no dagiti di makutkuti ken mabaybay-an a daga iti Amianan a kukua dagiti kadaraan iti Hawaii ket maaramid a plantasion ti macadamia.

Kas met laeng iti mula a mangga, mabalin nga apiten dagiti bunga ti macadamia kalpasan ti innem agingga iti walo a tawen, depende iti barayti daytoy.

Proyekto ti MacNut (Phils.), maysa a grupo dagiti imbestor manipud iti Hawaii ken Filipinas, ti demonstration farm iti pannakitunnulong ti gobierno probinsial ti Ilocos Norte, ti munisipio ti Badoc, Department of Agriculture, ken ti Mariano Marcos State University-Extension Dept., Batac, Ilocos Norte. –O