Sarita ni REYNALDO A. DUQUE
“ADAYO pay?” inimtuodko ken ni Bung-i.
“Adayo pay,” kinunana. “Tallo a bantay, dua a turod, ken maysa a karayan pay. ‘Pagisunto a lumnek ti init no makadanonta.”
Apaglawag itay agrubuatkami. Agtindeken ti init. Nadaripespesakon iti ling-et. Agpakilen ti gurongko; umapgesen dagiti garumiad kadagiti lulodko. Pinunasak ti rupak iti paniok.
“Awan kad’ ubbog ditoy?”
“Mawawkan, kapid?” Nagkatawa ni Bung-i. Inasutna ti aliwa iti siketna, gineppasna ti kasla pungopunguan a lanut iti asidegna. Sinimsimanna. “Susopem daytoy. Pamedped.”
Nasam-it, kasla tubbog ti unas. Idi saludsodek no ania ti naganna, nakapsut ti katawa ni Bung-i.
Nakabaag ni Bung-i. Lampong, narakab ti rupana, pandek, simmabunganay dagiti takiag ken gurongna. Napudaw ket lumabbasit ti kudilna iti pudot. Kasla lana nga agayus ti ling-etna.
Ita laeng a mapanak idiay Kalimugtong. Kas insalaysay ni Bung-i, imbaon kano ni Apong Baak a manguyog kaniak a sumang-at. Kayatnak a kasarita sakbay nga agpasiudadak. Kadakami nga agkakabsat, siak ti inaudian ken kakaisuna a lalaki. Naasawaanen dagiti kakaek a babbai.
Lumauig ti pudno a nagan ni Apong Baak. Kas sarsaritaen ni tatang, ni Apong Baak ti ama daydi Apong Ciano. Nagsarak daydi Apong Ciano ken Apong Etrang iti Bagani Ubbog ket idi agkallaysada, nagindegda metten sadiay. Natay daydi Apong Ciano idi gubat ta inyuli dagiti gerret. Natay daydi Apong Etrang idi ipasngayna daydi Uliteg Osi a natay iti malaria idi gubat.
Saanko pay a nakitkita ni Apong Baak. Diak pay simmarungkar idiay Bagani Ubbog. Umanayen ti impadakkel ni tatang a ladawan daytoy a sibibitin iti laem a pangkitkitaak kenkuana. No adda kayatna nga ibaga, ibaonna ni Bung-i. Daydi kano laeng kallaysa da tatang ken nanang ti naudi a yaayna.
Natayag dagiti kayo a rimmasuk iti barukong ti daga, nadumaduma dagiti lanut a kimmawiwit kadagiti pinuon. Naglabasen ti maudi a bayakabak, agtangkenen dagiti bulong, ket nupay panam-egen ti daga, nabara ti sang-aw ti aglawlaw.
Nagrittuok dagiti suopko idi agdalupisakak iti naap-apan iti naregreg a bulong. Timmangadak ket nasiputak a napursing ti maysa a naluom a bulong. Nabayag a nagkatangkatang iti angin sakbay a nagdisso iti daga.
Adda intudo ni Bung-i. Nakitak ti burik a tumatayab a matmaturog iti aringgawis ti kandong.
“Kullaaw,” kinunak.
“Puek,” kinuna ni Bung-i.
“Mano ti tawen ni Apong Baak?”
“Isu ti kalakayan iti Kalimugtong. Ngem isu pay laeng ti kalaingan nga agsaep iti daladal ti alingo ken banias ken ugsa.”
“Apay ngata a pinaayabannak?”
“Diak ammo. Ngem idi makitana ti retratom, kinunana nga agkaruprupakayo.”
Nagkatawaak. Inukarkarko dagiti sintas ti goma a sapatosko. Inilutko dagiti ramay ti sakak.
“Mabisinak,” kinunak. “Mangaldawta pay tapno adda pamigsata.”
Intuloymi ti nagna apaman a nakapalpakami. Nasaranta latta ni Bung-i, kasla saan a mabannog. Nalag-an ti widawidna nga agsang-at ken agsalog ken agkalipkip kadagiti bakras. Kasla magsat ti angesko no taldiapak dagiti nauneg a rangkis ken luy-ok dagiti derraas.
Likigen ti init idi surotenmi ti nalawa ken nabiag a waig. Natarnaw ti agus, ket napintas dagiti nadumaduma ti marisda a lames nga agaayam iti danum. Nagpaiduma ti dagaang.
“Agpalamiista pay,” kinunak. Naguyosak. Naglangoyak iti adalem.
Nagakar-akar ni Bung-i, babaen ti pananglagtolagtona, kadagiti agrungrungarong a bato. Nagsardeng iti dakkel a bato iti tengnga, inikkatna ti baagna, sa timmapuak. Idi lumung-aw, addan iti abayko.
“Ti dakkel a dissuor idiay Kalimugtong,” kinunana, “ti puon daytoy a waig. Asino man nga umay idiay Kalimugtong, surotenna daytoy a waig ket dinto mayaw-awan. Ngem saanta a suroten ti waig ita.”
“Masdaawak,” kinunak, “no apay a ditoy ti nagnaanta.”
Nagkatawa. “Maawatamto.”
Kumalkalipkipkami manen kadagiti bakras. Kinuna ni Bung-i a daytoy ti maikadua a maudi a bantay a sang-atenmi. Napuspuskol itan dagiti kayo. Ita laeng a makakitaak iti kasla bagi ti kadakkelna a lanut. Napuskol dagiti bulong ket awan lumsot a lawag. Nakitak dagiti babassit a krus a naimarka kadagiti kayo.
“Apay dagita?”
Tanda ti dalan a surotenta,” kinuna ni Bung-i. “No awan dagita, saanta a makaruar a sibibiag iti daytoy a kabakiran!”
Nagsardeng. Nagtaltalangkiaw. Kinitakitana dagiti sanga. Idi kuan, nagrukob nga agsaep.
“Apay?”
Inasutna ti aliwana. “Adda beklat.”
Nakaadayon idi makitak nga agin-inayad nga agarudok iti yan ti dakkel a kayo. Idi kuan, kellaat a timmayaktak ket inlayatna ti aliwa.
Ngem saanna nga intagbat. Pinayapayannak.
Nagkullayawak idi makitak ti nakaunnat a beklat a kasla nambaan ti kadakkelna.
“Mabayag manen,” kinuna ni Bung-i idinto nga inkalubanna ti aliwana, “santo makariing dayta. Uray agtugawka iti rabawna, saan a makapuot. Kalkalpasna a nangan.”
“Apay a dimo patayen?”
Naglingaling ni Bung-i. “Iti dayta a kadakkelna, saanen a kanen ti tadem.”
Addakamin iti muging ti bantay iti kanawan idi matannawagak ti nalawa a tanap. Pumirak ti agus ti danum a tubagen ti init iti nalawa a waig. Tallo a babassit a turod ti nangsaklot iti tanap ket iti arsadanan ti kabassitan a turod, nakitak ti tallo a balay.
“Ania a dayta a lugar?”
“Dayta ti Tanap,” insungbat ni Bung-i. “Tallo a pamilia ti adda dita. Naggapuda iti adayo a daya. Adda napintas a balasang dita.”
“Dumagasta.”
“Awanen ti panawenta. Masapul a sumangpetta idiay Kalimugtong sakbay nga agtangep.”
Addakamin iti teltel ti maudi a bantay idi agsardeng ni Bung-i ket inseniasna nga agulimekak. Tinangadna ti kayo iti asidegmi. Adda aggargaraw dita nupay diak maripar iti puskol dagiti bulong.
“Beklat manen?”
“Tao,” kinunana. “Agal-ala iti orkidia. Daytoy a bantay ti kaaduan iti orkidia. Ni Namnama la ketdi.”
Saanko nga insina dagiti matak iti bulongan a langit. Di nagbayag, nakitak ti nakapantalon iti maong nga agkarkaruskos nga agpababa. Adda iti bukotna ti sangaraay nga aruy-oy.
Diak impagarup a makakitaak iti kastoy a kapintas ti babai itoy a kabambantayan. Arinkuloten ti atiddog a buokna; simmandia dagiti bibigna; agsumbangir dagiti nauneg a kallidna; naraber dagiti bimmullalayaw a kidayna; nakarit dagiti barukongna a binegket ti nakipet a blusa.
“S-sika ni Namnama?” kinunak.
Nagtung-ed. “Siak.” Saanna nga insina dagiti matana kaniak. “Nakaammuam?”
“Imbagak.” Immisem ni Bung-i.
“Taga-Tanapak,” kinuna ni Namnama. “Sika?”
“Romeo ti naganko... Taga-Bagani Ubbogak. Mapankami idiay Kalimugtong. Pinaayabannak ti apongko a baak... ni Apo Awig.”
Nagtung-ed ni Namnama. “Napateg ni Apo Awig iti kaputotanmi. Isu ti nangibagnos kadakami iti Tanap. Kayatko a sagutan iti orkidia.”
“Siak ti pangtedamon.”
“Sabalinto ti para kenka.”
“Inton agsubliak, dumagasak iti Tanap. Addanto orkidia nga itedmo kaniak?”
“Ur-urayenkayo. Idanonmo ti pakomustak ken ni Apo Awig.”
“Namnamaem, Namnama,” kinunak.
Sinipsiputak ni Namnama agingga iti nagpukaw iti kabakiran sakbay nga intuloymi ti nagna.
Immangesak iti nauneg apaman a nakatapawkami iti maudi a bantay. Napanayag ti sukog-tao a tanap a matannawaganmi. Sangapulo ket dua ti babassit a turod a nakabangonan dagiti balay. Mangrugin a kumotan ti angep ti tanap.
“Dayta ti Kalimugtong!” Agrimrimat dagiti mata ni Bung-i. “Dayta balay iti katengngaan ken katayagan a turod ti balay ni Apo Awig. Balay ni Lakay Sitong dayta masungad.”
Nalag-an ti riknak idi sumalogkami iti agiwes-iwes a dalan. Agsaknapen ti sipnget. Nakiinumkami iti balay ni Lakay Sitong. Barbasan ti lakay. Agpekpekkel iti manok. Impadamagna a paspasungadannakami ni Apong Baak.
Nadlawko ti krus iti bubongan ti tunggal balay. Nagapo ni Bung-i. Nangngegmi ti nabangag a timek iti laem a mangpapauli kadakami.
Nagminnulenglengkami iti barbasan a lakay. Naamo ti rupana, puraw ti buokna, sumarut dagiti nalanay a matana. Immagepak.
“Nasayaat ta immayka. Iti met la imbagak ti nagnaanyo?”
“Wen, apong,” insungbat ni Bung-i.
Adda inruar ni Apong Baak iti sakibotna. Kuentas a saong ti nadumaduma nga ayup. Inyawatna kaniak.
“Dayta,” kinunana, “ti tanda ti nagtaudan. Adda kaipapanan ti tunggal saong dita. Buklenda ti maysa a napintas a pakasaritaan. No adda kenka dayta, malagipmonto latta ti Kalimugtong. Ket no malagipmo ti Kalimugtong, malagipnak met.”
“Nagkitada ken Namnama,” kinuna ni Bung-i. “Agal-ala iti orkidia.”
“Paidanonna ti pakomustana, apong,” kinunak.
Nagtung-ed ni Apong Baak. “Dumagaskayonto iti Tanap, Bung-i. Adda bilinko nga idanonmo. Ala... aginanakayon. Masapakayto met la a sumalog no bigat.”
Nalpaskamin a nangrabii ngem di pay imbaga ni Apong no apay a pinaayabannak.
Nakaiddakamin ken Bung-i. “Apay a nagnata iti kabakiran idinto nga adda met sabali a dalan?” sinaludsodko.
Immisem ni Bung-i. “No saanta a nagna iti bantay, dimo koma naam-ammo ni Namnama.”
Nagulimekak. Inap-aprosak ti kuentas ni Apo Awig iti tengngedko.
Nagsuyaab ni Bung-i. “Maturogtan...” kinunana.
Ngem saanak a makaturog. Agay-ayam iti mugingko ti rigatko a simmang-at. Ti nasam-it a tubbog ti lanut. Ti panaglangoymi iti karayan. Dagiti krus kadagiti kayo. Ti matmaturog a beklat. Ti Tanap dagiti tallo a pamilia. Ni Namnama. Ti naikari nga orkidia...—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Marso 11, 1974 a bilang. Naipatarus iti Tagalog iti paulo nga “Ang Landas Patungong Kalimugtong” a nangyalat iti Special Prize iti Maikling Kuwento iti 1974 Don Carlos Palanca Memorial Awards.)
