Salaysay ni CESARIO Q. BADONGEN/ Immuna a naipablaak iti Bannawag, Marso 23, 2009 a bilang.

TI balikas nga Igorot, manipud kinaubingko, napalpaliiwko a dagiti tattao iti baba wenno patad, indasdasigda iti maysa a tao a di agdigdigos, nadungrit ken awan as-asinna no agsao wenno sumungsungbat. No makakitada iti tao a nadungrit wenno tao nga awan pasurot ti panagsasaona a panagdayaw a kas iti “Tata”, “Nana”, “Manong”, “Manang”, kdp. no makisarsarita kadagiti nataengan wenno in-inauna ngem isuna, nasayud ti panagsaoda a, “Kaska la Igorot a di agdigdigos”, “Kaslaka la Igorot nga awan daydayawna.” Kunada pay, “Native dayta.” Ngem mano kadatayo a Filipino ti makaammo iti pakasaritaan ti tunggal grupo-etniko nga agnanaed ita a panawen ditoy Filipinas? Sika, ammom kadi ti nagtaudam a puli? Amangan no ti tribu nga uy-uyawem ita ket isu ti nagtaudam. Ngem gapu ta simmalog dagiti appom idiay San Fernando, La Union manipud iti Bantay Cordillera; nakipulapolda kadagiti Ilokano; naikkanda iti gundaway a nakaadal gapu iti kinaasideg ti pagadalan; ken sinuktan payen daydi apongmo ti naganna a Pidlo Kalinyo iti Pedro Cariño, napukawmon ti ramut a nagtaudam.

Ti Punganay

Segun iti panagsukimat ni H. Otley Beyer, maysa nga Amerikano nga antropologo, maipapan iti pakasaritaan ti pagilian a Filipinas, immuna a simmangpet dagiti babassit, nangisit ken kulot a tattao idi agarup 25,000 a tawenen ti napalabas. Nagnada kadagiti “rangtay a daga” wenno “land bridges” a dimteng iti pagilian. Maaw-awagan daytoy a grupo-etniko iti Negrito wenno Ita, Pugot, Agta, Dumagat. Masarakan ita daytoy a grupo kadagiti kabambantayan ti pagilian.

Kalpasan ti agarup 5,000-6,000 a tawen, simmanglad ti umuna a grupo dagiti Indones manipud iti isla ti Indonesia babaen ti bilog gapu ta kinnan idin ti danum dagiti “land bridges” wenno dagiti akikid a daga a namagkakamang kadagiti isla ti Filipinas.

Natatayag, kayumanggi, ken unnat ti buok dagitoy ket nagdappatda iti akin-abagatan a paset ti pagilian. Isuda ti nagtaudan dagiti tribu a Maranaw, Ilaga, T’boli, Manobo, ken dadduma pay a grupo etniko iti kadaklan a Kamindanawan ken iti Sulu, ken Tawi-tawi.

Nasurok a 1,500 a tawen sakbay ni Cristo, simmaruno a simmangpet ti maikadua a grupo dagiti Indones. Simmangladda iti Amianan a Luzon ket simmang-atda iti Bantay Cordillera. Addaan daytoy a grupo-etniko iti napampandek, nabisbisked a pammagi, napudaw, lumabbassit a kudil.

Daytoyen ti nagtaudan ti tribu ni Igorot ken dadduma a sub-tribes daytoy. Ti sao nga “Igolot” wenno Igorot ken taga/i-bantay. Ti ‘golot’ ket bantay.

Ti Igorot, kas nakunan, addaan iti adu a grupo-etniko a pakaibilangan dagiti Ifugao, Bontoc, Itneg/Tingngian, Kalinga, Ibaloi, Kankanai, Lubuagan, ken ti kaudian, Bago.

Iti kabambantayan ti Cordillera, nabuangay ti maysa a dakkel a probinsia ti Montañosa idi panawen dagiti Kastila wenno Mt. Province idi panawen dagiti Amerikano.

Masarakan ti nasao a probinsia ti Montañosa iti daya ti Abra, Ilocos Sur, ken La Union; laud ti Cagayan ken Isabela; laud nga amianan ti Nueva Vizcaya. Addaan iti lima a sub-probinsia a kas kadagiti sumaganad: Benguet, Ifugao, Bontoc, Apayao, ken Kalinga (BIBAK). Iti tunggal sub-probinsia, agnaed dagiti ‘sub-tribes’ ti Igorot.

Idiay Benguet, agnaed dagiti Ibaloi, Kalanguya ken Kankanaey; iti Ifugao, agnaed dagiti T’wali, Ayangan ken Kalanguya; iti Bontoc, agnaed met dita dagiti Kankanaey; iti Apayao, agnaed dita dagiti Tingngian/Isneg; iti Kalinga, dagiti met Kalinga, ken Tingngian/Lubuagan.

Nagangayanna, adda linteg nga inaramid ti Kongreso ti pagilian a namagbalin a regular a probinsia dagiti ‘sub-provinces’ ti Benguet, Ifugao, Bontoc (a nagbalin a Mt. Province); ti Apayao ken Kalinga, nagtipon a kas maymaysa a probinsia ti Kalinga Apayao ngem nagsinada met laeng kalpasan ti sumagmamano a tawen. Iti daytoy a pasamak, daydi nagam-amkan dagiti tattao iti Montañosa no asinonto ti maawagan iti Igorot kadakuada kalpasan a mauraga ti probinsia ket napasamaken. Dagiti taga-Ifugao, kaykayatdan ti maawagan nga Ifugao; dagiti taga-Apayao, Apayao; dagiti taga-Kalinga, Kalinga; iti Benguet, dagiti Ibaloi kaykayatda ti Benguet. Ngem dagiti Kankanaey a masarakan iti saan a maymaysa a probinsia ket nabatida a nangkepkepkep iti kina-Igorotda.

Ita, no Igorot kunam, dagiti laengen Kankanaey ti kayatna a sawen aglalo ta dagiti ‘sub-tribes’ daytoy a kas kadagiti Isinai iti Dupax ken Bambang iti Nueva Vizcaya ket nagtalinaeddan iti kina-Isinaida; dagiti Itneg iti Ilocos Sur a masarakan kadagiti ili ti Nagbukel, Narvacan, Banayoyo, Lidlidda, San Emilio, Suyo, Sigay, Galimuyod, Salcedo, Del Pilar, Alilem, ken Cervantes, simmurotda metten ken ni Diputado Mauricio G. Domogan, nalaing nga Igorot a lider-politiko a kimmappeng iti tribu dagiti Bago idi sakbay ti napalabas nga eleksion nasional tapno suportaranda ti Party-List a Bago.

Ngem no intay kitaen ti pagsasao ni Itneg a taga-Ilocos Sur ken ni Kankanaey a taga-Mt. Province, agarup duapulo a porsiento laeng ti pagdumaanda.

Ngarud, ad-adu ti pagpadaanda, kas koma kadagiti sumaganad:

• Da Itneg ken Kankanaey, kunada: umey ka ad baeymi; Ilokano: inka idiay balaymi.
• Da Itneg ken Kankanaey: umeyka min-uto, nauwatak; Ilokano: inka agluto, mabisinak.
• Itneg/Kankanaey: matulog ka wenno maseyep ka; Ilokano: maturogka.

Wen, adu ti pagpadaanda iti pagsasao ket kasano a tallikudanda ti kina-Igorotda tapno tumiponda iti Bago nga Ilokano a tiritir?

Kastoy ti panagilokano ni Bago no intay idasig kada Itneg ken Ilokano.

• Itneg: nauwatak, mangansonen; Bago: mabisinaken, manganson; Ilokano: mabisinakon, mangantayon.
• Itneg: Wada ken sak-en nan bayadna, umeyson; Bago: Adda ken siaken ti bayadna, intanen; Ilokano: Adda kaniakon ti bayadna, intan.

Ngarud no ti sao ti pagibatayan, dakdakkel ti kina-Igorot ni Itneg ngem ti kina-Bagona. Wenno talaga kadin a ti tribu ni Igorot ket pagtatalawan wenno pampanawandan? Simmina ni Apayao, Kalinga, Ifugao ken Ibaloi iti tribu nga Igorot. Ken ita, simmina manen ni Itneg.

Ngem siak, diakto pulos sinaan daytoy a tribu. No adda agsaludsod kaniak no aniaak, kunakto latta” I am a GI (Genuine Igorot).”

Ti Maingel a Tribu ti Igorot

Nupay saan a naibilang ti Montañosa kadagiti walo a probinsia iti pagilian nga immuna a timmakder tapno labananna dagiti Kastila, dagiti Igorot saanda a pinasakup kadagiti Puraw a taga-Espania. Manipud iti pakasaritaan ti Filipinas nga inturayan dagiti Kastila iti unos ti nasurok a tallo gasut a tawen, saanda nga intulok a sakupen ken impluwensiaan dagiti Kastila ti wagas ti panagbiagda.

Babaen ti impormasion nga impadigo ni Apo Cesario Sayan Uyaan, maysa a Korporal ti 3^rd Battalion, 121^st Infantry Division ti United States Armed Forces in the Philippines-Northern Luzon (USAFIP-NL), natured nga Igorot, agtawen iti 18 idi agpalista a kameng ti gerilia idi panawen ti Maikadua a Gubat iti Sangalubongan, naimatanganna ti kinamaingel dagiti Igorot iti tengnga ti pagbabakalan idiay Bessang Pass, lugar a masarakan iti nagbaetan ti Suyo ken Cervantes, Ilocos Sur.

Iti Infantry a nagkamenganna, adu dagiti padana nga Igorot a kakaduana. Daytoy nga Infantry Division, indauluan ti maysa nga Amerikano nga agnagan iti Col. George M. Barnett. Isuda ti immuna a simmangpet iti pagbabakalan idiay Bessang manipud iti San Fernando ken Bacnotan, La Union a nakaaramidan ti immuna a nadara a ranget iti nagbaetan ti agsansanud a puersa ti Japanese Imperial Army nga indauluan ni Hen. Tomoyuki Yamashita ken ti USAFIP-NL nga indauluan met ni Col. Russel Volckman. Buklen ti USAFIP-NL ti lima nga Infantry regiment ken maysa a field artillery battalion.

Ti 66^th Infantry Division nga indauluan ni Major Samuel Dangwa, maysa a natured nga Igorot ti maikadua a simmangpet idiay Bessang Pass. Maikatlo ti 11^th Infantry Division a naglayon idiay Kiangan, Ifugao kalpasanna tapno inda sabaten dagiti ared-ed ti tropa ni Yamashita. Ket ti maikapat, isu ti 4^th Infantry Division a nagkamengan met laeng ti adu nga Igorot a gerilia.

Iti dayta a nasao a ranget, pudno a nadara ta adu dagiti engkuentro a mano-mano a laban. Gabbo, tinnudok iti bayoneta, binnato, sinnippaw iti granada, santo manen ibato nga isubli kadagiti kabusor.

Iti posision dagiti agraranget, adda dagiti kabusor iti ngato ti bakras ket nalaka laeng a puntingenda dagiti kameng ti USAFIP-NL iti baba. Ipatulidda laeng ti granada ket bumtaken iti ayan dagiti gerilia. Uray pay dagiti bomba a saan a bumtak a dagus manipud kadagiti eroplano ti United States Armed Forces in the Far East (USAFFE) ket agtulidda nga agpababa sakbay a bumtak. Adu ngarud a kameng ti USAFIP-NL ti nangibuis iti biagda ngem awan ti nagbuteng; situturedda ketdi a nangsarakusok a nangsabat kadagiti bala dagiti kanion ken riple dagiti kabusor. Dagiti Igorot, situturedda a nakibakal a kas met laeng kadagiti sabali a tribu a kaduada.

Ti Laing ni Igorot

Dagiti Igorot uray sadino a lugar, ti laingda lumtawto latta. Ditoy probinsia ti Quirino, dati a paset ti Nueva Vizcaya ngem nagbalin a regular a probinsia idi Setiembre 10, 1971, adu nga Igorot ti immay nagdappat manipud kadagiti probinsia ti Ilocos Sur, La Union, Mt. Province ken Benguet.

Nagaget ken naandurda iti trabaho. Sinerrekda ti kabakiran ti Quirino; pinukanda dagiti kayo, kinalida dagiti puon ti ledda, inurnosda dagiti batbato a kas tambak ket kalpasanna, nakaaramiddan iti natukadtukad a talon wenno ‘payew’ iti saoda.

Nagaramidda met iti kanal manipud kadagiti ubbog tapno agturong ti danum iti payewda. Pinagsiddaawda dagiti Ilokano nga immun-una a simmangbay nga agbirbirok iti patad nga aramidenda met laeng a talon.

Iti tay-ak ti politika, saan a nagpaudi ni Igorot. Ditoy ilimi a Maddela, maysa nga Igorota a dentista ti namitlo a nabutosan a konsehal ti ili. Isu daytoy ni Elizabeth Bilayon Saure a nayasawa iti maysa met laeng a mestiso Igorot ken agserserbi a Municipal Dentist iti Maddela ken Nagtipunan, Quirino.

Idiay Cabarroguis a kabesera ti Quirino, maysa a nalaing a mangngagas nga Igorot ti mayorda a binotosanda iti namitlon a daras. Isu daytoy ni Dr. Richard David O. Longid.

Iti sabali a benneg ti serbisio publiko, ti Provincial Veterinarian, ni Dr. Marcelino Delson, maysa nga Igorot a naggapu idiay Tadian, Mt. Province; ti Hepe ti National Irrigation Administration (NIA), ni Engr. Angel Baculing, Igorot a naggapu idiay Siudad dagiti Saleng; Marciana D. Foryasen, Igorota a naggapu idiay Sagada, Mt. Province, UPLB graduate ken agdama a chairman ti Board of Directors ti Diffun Saranay and Development Cooperative, Diffun, Quirino.

Iti tay-ak ti Edukasion, uray ditoy laeng ili ti Maddela ken idiay Diffun, adu nga Igorot a mangisursuro ti adda kadagiti eskuela publiko ken pribado.

Adu met kadakuada ti nakaragpat iti nangato a pagsaadan a kas kadagiti sumaganad:

Henry G. Tanglod- Principal II/ Officer-in-Charge ti Maddela Zone II; Liwliwa Badongen Bareng- Principal II ti Maddela South Central School; Louisa Dalay-an Erese- Principal II ti Lusod Elem. School, Maddela II; Cesario O. Badongen Jr.- Principal I ti Cabaruan Elem. School, Maddela II; ken Roger Pattiocan- PII ti Baguio Village Elem. School, Diffun.

Ditoy barangaymi a Dumabato Norte, Maddela, Quirino, adda pay sumagmamano a saringit ni Igorot ti nakaturpos a kas nars, midwife, inhiniero, abogado, ken pastor a kas kada Antonio Y. Uplac ken Emilio P. Quidpoan iti pammati Pentecostes, malaksid iti kinamangisursuro nga isu ti kaaduan.

Galad ken Kababalin Dagiti Igorot

Addaan met dagiti Igorot kadagiti naidumduma a galad ken kababalin a mabalin nga ipadis kadagiti sabsabali a tribu a kas kadagiti sumaganad:

1. Naanus, nagaget, naandur iti trabaho.
2. Nasalimetmet– dina iruar ti kuartana no awan daga a gatangenna.
3. Natured iti rigat.
4. Nalaing iti uray ania a tay-ak ti panagserbi iti publiko, ken
5. Nalaing met a politiko.

Kamaudiananna, daytoy ni Igorot a nagtalinaed iti kinaantigona. Uray ti naganna saan a nagbaliw. Da Bag-ew ken Dangwa, Bag-ew ken Dangwa latta. Saan a kas ken ni Kalinyo a nagbalin a Cariño; ni Abay-a, Abaya; ni Madal-ang, Madarang.

Iti laksid daytoy a ladawan, adu metten ti nagluposan ni Igorot iti pammati, kannawidan agraman kultura ken tradision a kas bunga ti edukasion, relihion ken panagiinnasawa (inter-marriage) iti sabali a puli/grupo-etniko.

Ita, nakababain kadi a tribu ti Igorot? –O

(Idi maipablaak daytoy a salaysay idi 2009 , maysa idin a retirado nga Education Supervisor iti Non-Formal Education iti DepEd Quirino ni Apo Badongen. --Editor)