Salaysay ni CLES B. RAMBAUD/ Immuna a naipablaak iti Bannawag, Septiembre 14, 2009 a bilang.
IKKIS dagiti ubbing ti nangsabat kadakami iti yaasidegmi ti higante a baliti iti dayta nga alas dos media iti malem. Ngem yan dagiti ubbing?
“Addada idiay!” intudo ti maysa kadagiti kakaduami ti nagsinanpakawang a sanga ti kayo, nasurok ngata a limapulo a kadapan manipud iti daga. Timmangadkami ket pudno, adda dua nga ubbing a lallaki, agtawenda ngata iti innem wenno pito nga agin-innapir ken mangtantannawag kadakami. Sabali laeng dagiti adda kadagiti dadduma a sanga. Gangganasenda ti nalamiis a pul-oy iti tuktok, kas makita iti nalanay a panagkuti dagiti bulong.
Dida mabuteng kadagiti di-katatawan a kunkunada nga aggigian kadagiti kakastoy a kayo?
“Binendisionanen ti padi daytoy. Ken awan met ngatan ti mayat nga agyan ta adda met balbalay iti asidegnan,” inkatawa ti nangkadkadua kadakami a tour guide manipud iti gobierno probinsial ti Aurora.
Wen, addakami iti probinsia ti Aurora. Iti Brgy. Quirino, iti ili ti Maria Aurora. Naisurotkami iti bunggoy ti National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Addakami iti Balete Park a yan ti nasao a baliti (Ficus sp.), ti kayo a pinili ti pagilian a kas “Millennium Tree” kas maysa kadagiti pakalaglagipan ti pagilian iti itatapogna iti maika-21 a siglo. Nagtubo itoy a lugar idi nasapa a paset ti tawen 1400 wenno adayo pay a dimteng dagiti Kastila, naidumduma ti kinalawa ti sinakup ti puonna ta kasapulan ti 60 a nataengan a lallaki nga agdeppa ken agiinniggem iti ima tapno malawlawda laeng. Maibilang pay ita daytoy a kadakkelan a baliti iti Asia.
Gapu met itoy, pagaayat dagiti maisarsar-ong iti probinsia a paspasiaren.
Kinapudnona, kasla nagbalin pay ketdin a simbolo ti Aurora ti nasao a baliti iti pannakabael ti probinsia a nangsaluad iti kinabaknang nga impaay kenkuana ti nakaparsuaan. Ta iti laksid ti pannakapagbalin a kaniogan, kakalamansian ken kapapapayaan iti asidegna, nasalsaluadan daytoy nasuroken a 600 a tawen nga edadna a kayo.
Bin-ig met a berde ti makita, pagyamanan iti panagtudtudona iti amin a paset ti tawen (ngem kapigsana iti Oktubre agingga iti Abril, pannakakalgawna iti Agosto). Pannakaruotda ngarud ti pako; makitam ida kadagiti bakras dagiti bantay a nakitikitan tapno agbalin a kalsada; iti sirok dagiti nalawa a kaniogan, iti sirok dagiti kalamansi.
Kadagiti birhen a kabakiran, mangngegmo ti karasakas dagiti waig, pasurongem ket itundanaka kadagiti dissuor a kas iti panangpasurongmi iti maysa a waig ket kalpasan ti nakurang a dua a kilometro a pinagnami, nadanonmi ti ag-140-kadapan a Ditumabo Falls iti Brgy. Ditumabo iti ili ti San Luis, ili a kaabay laeng ti kabesera ti probinsia.
Nakarkaro kano pay ti kinabirhen dagiti kabakiran kadagiti ili iti amianan ti Aurora a dumna iti Isabela ken Quirino: kadagiti ili ti Dipaculao, Dinalungan, ken Dilasag.
Aurora, Kunam?
Daytoy ti agdama nga Angara Country, wenno probinsia a baluarte dagiti politiko nga Angara (Sen. Edgardo J. Angara, Dip. Juan Edgardo M. Angara (anak ti senador), Gob. Bellaflor Angara-Castillo (kabsat ti senador), ken Arturo J. Angara (kabsat ti senador) nga ama ti ili ti Baler, ti kabesera ti Aurora.
Aglawa ti Aurora iti 323,954 nga ektaria (idiligmo iti Ilocos Norte: 340,000 nga ektaria) ken addaan iti walo nga ili: Baler, Casiguran, Dilasag, Dinalungan, Dingalan, Dipaculao, Maria Aurora, ken San Luis. Mapan met a 230 a kilometro ti kaadayona iti daya nga amianan ti Manila.
Tapno makadanonka iti Aurora, adda agkuna a magnaka iti South Expressway no aggapuka iti Manila. Ngamin, no Aurora, kunam; lalo la ket ngarud no sawem ti Baler, ti probinsia ti Quezon ti umuna a mapanunotmo ket ngarud, panunoten ti Southern Tagalog a pakipasetan ti probinsia ti Quezon.
Wen, paset idi ti probinsia ti Quezon (dati a Kalilaya a nagbalin a Tayabas idi agangay) ti Aurora, ngem naisina ken nagbalin nga agwaywayas a probinsia idi Agosto 13, 1979 a panawen ni Presidente Marcos ken napagbalin a paset ti Central Luzon (Region III).
Ti pudno isu daytoy: ti gagangay a pagnaan dagiti bus a mapan iti Aurora isu ti Nueva Ecija—ti Canili-Pantabangan Road. Manipud iti Siudad ti Cabanatuan, agpadayaka, labasam ti Llanera (N.E.), ti ili ti Rizal (N.E.) sa sumang-atkan iti Pantabangan (ti Nueva Ecija pay laeng), sa ti ili ti Castañeda ti Nueva Vizcaya ket iti di agbayag, sarabuennaka ti umuna nga ili ti probinsia, ti Maria Aurora.
Manipud iti isasang-at iti Pantabangan, agiwes-iwes dagiti kalsada a kumalkalipkip kadagiti bantay agingga iti makadanonka iti wangawangan ti Baler. Isaganam ketdi ti bagim iti atiddog a rough road a lumasat iti ili ti Castañeda ken iti sumagmamano a paset ti Maria
Aurora. Agpadayaka pay, agingga iti un-unoremon ti sementado a kalsada nga iti igidna, nakalawlawa a kaniogan, sakbay a madanonmo ti ili ti Baler, kabesera ti probinsia, a masarakan iti igid ti Taaw Pasipiko. Daytoy nga ili ti nakayanakan ni Manuel Luis Quezon, ti Presidente ti Philippine Commonwealth (1935-1944). Masdaawka la ketdi no kasano a nakapatanor ti Baler iti Presidente, nangruna idi panawen ni Quezon (naipasngay idi 1878) ta agingga ita, kasla gagangay pay laeng nga ili ti nasao a lugar (maysa a 4th class nga ili ti Baler) aglalo no makitam ti langa ti balay a nakaipasngayanna – a naaramid iti kawayan ken pan-aw (naaramid a kas iti dati a langana).
Masdaawka la ketdi met no agdengngegka kadagiti estasion ti radio iti Baler ta Ilokano ti maus-usar iti adu nga anunsioda. Adu gayam ti Ilokano iti Aurora. Kuna dagiti Ilokano a nakasarsaritami sadiay Baler a kaaduanna kadakuada ti naggapu iti Nueva Ecija. Kunada pay a kadagiti ili iti amianan (ken amianan-a-laud) ti Baler a pumideg iti Isabela ken Quirino, ken iti Nueva Vizcaya, kaaduanna ti Ilokano. Isu nga iti agdama, dagiti Tagalog ken Ilokano ti mangdomdominar iti probinsia. Isu a dika masdaaw no adda latta Ilokano kadagiti pasdek ti negosio a mangasistir kenka, kas iti restaurant wenno iti hotel—a gagangay a pangpanganan/pagtartarusan dagiti salesman dagiti kompania a saan a basta makasubli iti ballasiw ti Sierra Madre, wenno kadagiti traysikelan nga ad-adda nga agrikusrikus itoy nga ili ken kabangibangna.
Nakalemmeng a Paraiso
Iti tuktok ti baliti, nagiikkis manen dagiti ubbing a darasen nga immulog. Nagpukawda a kasla asuk! Gayam, kas kuna ti tour guide, adda gukayab iti uneg ti baliti; ken adu dagiti ramut a kasla lanut nga agpangato ket daytoy ti ulian-pagkaruskosan dagiti ubbing. Inayabannak ti tour guide nga umasideg iti puon ti baliti ket intudona ti abut a sumrekan; agtartarus kano daytoy iti bangir ti pinuon.
Simrekak ket pudno, naimuttalat dagiti kasla agpalangit a ramut a maris-daga, agsasanggala, agkikinnawil, a ramut; ket umusuk-usokka no di man agsikigka a manglabas kadagitoy agingga iti makadanonka iti bangir a sumirsiripan ti lawag.
Idi panawen ni Presidente Quezon, dina kayat a mapasayaat ti kalsada nga aggapu iti Nueva Ecija nga agturong iti Baler ta amkenna nga iti panagdudupudopto ti tattao iti nasao a lugar, madadaelto ti kinabirhen ti ipatpategna a Baler. Kaykayatna a dagiti umay iti Baler, agluganda iti bangka manipud iti Katagalogan; taraigidenda ti Taaw Pasipiko. Ngem ti kaingungotna ti nangikalikagum iti pannakapasayaat ti kalsada nga agturong iti nasao a lugar.
Ti ruta wenno ti dalan iti Nueva Ecija nga agturong iti Baler, isu met laeng ti nagnagnaan ni Quezon, babaen ti karomata wenno kabalio, no agpa-Manila wennno agawid iti Baler idi agbasbasa pay.
Iti daytoy met laeng a ruta a tinambang ken napapatay dagiti Hukbalahap ti kaingungot ti Presidente idi Abril 28, 1949 wenno nakurang a lima a tawen kalpasan a pimmusay ni Quezon idi Agosto 1, 1944. Malaksid ken ni Doña Aurora, natay iti panagtambang ti anakna a ni Maria Aurora, ni Felipe Buencamino III a manugangna ken sabsabali pay.
Tawen 2009 itan, ket iti probinsia ti Aurora, napigsa ti signal dagiti selpon, nakadanonen ditoy dagiti kompania ti cable TV, mapaspasayaat ti airport iti San Luis tapno makaakomodar kadagiti dadakkel nga eroplano, addan dagiti bus a rummuar-sumrek (Genesis Transport Service manipud iti Pasay wenno iti Baguio, ken sababsabali pay)— ngem agparparang ketdi a maysa pay laeng a birhen a lugar ti probinsia ti Aurora; maibagbaga pay ketdi a “Hidden Paradise”— wen, kas iti higante a pinuon ti baliti a “nakalemmeng a paraiso” dagiti ubbing iti Maria Aurora nga ulie-ulienda ket iti tuktokna, agiikkisda iti ragsakda a makakita kadagiti umay agpasiar nga adda iggemna a kamera. –O
