Salaysay ni FELIX M. ESLAVA, JR./ Immuna a naipablaak iti Bannawag, Disiembre 1-15, 2020 a bilang.

DATI, nakabakbaknang ti pagilian kadagiti ikutna a kabakiran nga isu ti pagtataudan ti dakkel a mapaspastrek ti gobierno iti di kumurang nga agdua a dekada.  Nalawa dagiti kabambantayantayo a nagkabakiran a paggapgapuan idi ti agdindinamag iti sangalubongan a nangato ti klasena a kayo a maaw-awagan iti Philippine Mahogany. Idi tawen 1900, nasursurok ngem 70% a  bakir ti nangakkub ti 30-milion nga ektaria a kalawa ti pagilian.  Itan, 41.11% wenno 6.52-milion laengen nga ektaria ti adda kaykayona kadagiti 15.86-million nga ektaria a daga a nailasin a para bakir (classified and unclassified forestlands).

Nagdakkel ti bimmabaan ti kalawa ti kabakirantayo aglalo idi 1960-1980 gapu iti nalaus a panagtarikayo wenno panagtroso (logging) ken iseserrek dagiti tattao nga aguma ken agsapsapul iti daga a dappatanda.  Gapu itoy, umab-abot iti 300,000 nga ektaria a kabakiran ti madaddadael iti tunggal tawen kadagita a panawen.  Ti resultana, a nakakalkaldaang a lagipen, pinagbalinna ti pagilian nga agang-angkat (importer) iti kayo  a kasapulanna manipud kadagiti dadduma a pagilian a dati a datayo ti agilaklako (exporter) kdagiti nadumaduma a produkto manipud iti  kabakiran a kas iti troso, plywood, tabla, kdp.

Kasta  met a gapu iti kinakurang ti kayo nga usarentayo, pati kaniogan pinukanantayo tapno adda laeng tabla a  magatang dagiti agkasapulan.  Ti nagbanaganna, bimmaba  met ti ilaklakotayo a kopra ken lana ti niog iti ruar ti pagilian.

Apay a Napasamak Daytoy?

Adun a panagusig ti naaramid. Ngem ti rumrummuar a napigsa a rason manipud  kadagiti nagpupuniponan dagiti adu a rason, isu ti saan a nasayaat a pannakaiwayat ti makunkuna a Timber License Agreement (TLA) wenno panag-logging.  Malaksid a linuktan ti panag-logging dagiti kabakiran tapno nalaka a serken dagiti tattao nga aguma/agdappat gapu kadagiti kalsada (logging roads) a naaramid iti uneg ti kabakiran, saan a mailemmeng ti pannakaabuso ti pannakaitungpal ti TLA karaman ditan ti nalukay a panangipatungpal ti gobierno kadagiti linteg maipanggep iti panagtroso wenno panag-logging. 

Ti Timber License Agreement (TLA), katulagan daytoy ti gobierno ken dagiti napagasatan nga umili a naikkan iti gundaway a  mangtarawidwid ken  mangtaginayon iti naited kadakuada a kabakiran nga aywanan.  Kasukat daytoy a pagrebbengan ti pannakaited kadakuada iti pribilehio nga  ‘agani’ wenno agpukan kadagiti pupukanen a  kayo iti uneg ti konsesionda  a mabalinda nga ilako wenno iproseso  segun iti paglintegan ti gobierno. 

Kadagita a panawen a katibok ti panag-logging, nakabilbileg dagiti konsesionario.  Malaksid a kaaduan kadagitoy ti napigsa ti impluensiada ken addada kadagiti nangangato a puesto ti gobierno,  kabaelanda a ‘gatangen’ ti bileg dagiti agturay a mangay-aywan iti kabakiran gapu iti kinaadu ti mapastrekda babaen ti panagtroso.  Isu a maaramidda latta ti kaykayatda, uray agpukanda ti ad-adu a kayo ngem ‘diay nailanad iti naited kadakuada a permiso. Ti nagbanaganna, nagbalin a kasla awan mamaay dagiti annuroten iti panagtroso.   

Kasta met nga abus man pay ta nagbassit la ngaruden ti baybayadanda a buis (1-3% ti balor ti ilakoda a kayo), adu pay  dagiti  nagipuslit kadagiti troso a pinukanda a di nabuisan ti gobierno. 

Isu a di nakakaskasdaaw no  kasla apagdarikmat laeng a napagnumaran ti kinabaknang manipud kadagiti kabakirantayo.  

Nupay nagdakkel ti babawitayo iti daytoy a napasamak, awan ti maaramidantayo no di ti agbirok iti pamuspusan tapno maigawid ti napardas a pannakaikisap dagiti nabatbati pay a kabakirantayo ken mapasubli dagiti nadadael a kabakiran iti kabiitan a panawen.  

Daytoy ti nagbalin a sentro ti atension dagiti turayen ti gobierno a masolusionan iti sumaganad a panawen agraman dagiti adda iti akademia ken dagiti nadumaduma a sibil a grupo (civil groups) a dakkel ti panangisakitda iti nakaparsuaan. 

Kalpasan ti agdua a dekada a panangpadas ti gobierno  kadagiti nadumaduma a pamuspusan a  pangatipa  ken pangisubli kadagiti nadadael a kabakiran a nakasentro iti panangiraman kadagiti tattao nga agnaed iti kabambantayan a kas kadagiti agum-uma, katutubo ken kadagiti komunidad nga adda iti uneg ken  asideg dagiti kabambantayan, sinangal ti gobierno ti maysa nga estratehia a maaw-awagan iti community-based forest management (CBFM). 

Ti Community-based Forest Management

Ti community-based forest management, annuroten wenno maysa a sistema  nga iwaywayat ita ti gobierno a kas maysa a nasional a pamuspusan tapno masigurado ti manayon ken natalged a pannakatarawidwid dagiti kabakiran.

Naidumduma daytoy nga annuroten ken turong iti pannakatarawidwid dagiti kabakiran ta babaen daytoy nga estratehia, imbaw-ing ti gobierno ti atensionna ket inikkanna iti pateg dagiti tattao nga agpampannuray kadagiti kabakiran (forest dependent people) iti pagbiagda a mangaywan ken  agnumar kadagiti produkto manpud kadagiti kabakiran.  Dati, dagiti konsesionario ti mapabpaboran.  Ita, babaen ti Executive Order No. 263 a pinirmaan ni dati  a Presidente Fidel Ramos idi 1995, daytoy a sektor ita ti naikkan iti gundaway  a  mangtaripato kadagiti kabakiran aglalo kadagiti pinanawan  dagiti konsesionario gapu iti panangisardeng ti gobierno  iti TLA dagitoy. 

Maysa a naisangsangayan nga aspekto ti E.O. 263 ti iseserrek ti gobierno ken dagitoy a tattao, babaen ti organisasionda (Peoples’ Organization), iti maysa a katulagan a makunkuna a Community-based Forest Management Agreement (CBFMA).  Iti daytoy a katulagan, inikkan ti gobierno dagitoy a tattao iti pribilehio nga agpukan iti kayo ken agnumar kadagiti produkto manipud iti kabakiran, segun kadagiti linteg maipanggep iti bakir, kasukat ti panangaywan ken panangtaripatoda iti naited kadakuada a kabakiran/kabambantayan nga aywanan.  Agbayag daytoy a katulagan iti di nakurkurang ngem 25 a tawen.  Mayatiddog iti sabali pay a 25 a tawen no nasayaat la ketdi ti pannakataripato ken pannakausar ti lugar nga adda iti poder wenno aywanda. 

Kadagiti lugar a pagnaedan dagiti katutubo, imbes a  CBFMA ti naited a kas instrumento a mangipabigbig iti kalinteganda a mangaywan/mangtaripato/mangusar iti lugar a pagdakdakiwasanda, Certificate of Ancestral Land Claim (CALC) ken Certificate of Ancestral Domain Claim (CADC) ti inted ti gobierno kadakuada. 

Iti CALC, maysa a tao wenno pamilia laeng ti mabalin a maikkan iti gundaway a mangtagikua wenno mang-claim iti maysa a lugar. Iti CADC, tribu wenno komunidad ti maikkan iti gundaway a mangtagikua iti lugar a pagtaudan ti pagbiagda.   Babaen ti agdama a linteg nga R.A. 8371 (Indigenous People’s Rights Act), mabalin a matituluan dagiti lugar nga addaan iti CALC ken CADC-na.

Tapno agtultuloy dagiti immun-una a programa a ‘nangpadasan’ ti gobierno a  nangiraman kadagiti tattao ken komunidad  a mangtarawidwid iti naited kadakuada a lugar nga aywanan, sinakup ti E.O. 263 dagitoy a programa. Sumagmamano kadagitoy a programa ti Integrated Social Forestry Program a nairusat idi 1970’s, ti Forest Land Management Agreement, ken ti Community Forestry Program a naiwayat idi 1980’s.

Apay a Naikkan iti Pateg Dagiti Tattao?

Adu a rason no apay nabaw-ing ti imatang ti gobierno kadagiti tattao aglalo kadagiti agnaed iti uneg ken asideg dagiti kabambantayan a mangaywan ken mangtarawidwid iti kabakiran.  Malaksid iti saan a nasayaat a nagbanagan ti pannakaiwayat ti TLA, dagiti sumaganad ti agparparang a napigsa a rason:

Umuna, narikna ti gobierno a dakdakkel ti panangigigir dagiti tattao  ngem dagiti konsesionario kadagiti kabakiran; ngamin, ammoda a no adda mapasamak a makadangran iti lugarda a bunga ti pannakadadael ti kabakiran a kas iti layus ken panagreggaay ti daga (landslide), isuda ti umun-una nga agsagaba. 

Maikadua, gapu ta agindegen dagitoy a tattao  iti uneg ken asideg ti kabambantayan, nalaka ti panaggunayda kas pagarigan adda puor a maaramid iti bakir ken no  kasta nga adda ganggannaet a di nainkalintegan ti panagalana kadagiti produkto manipud iti kabakiran.

Maikatlo, kaaduan kadagiti agnaed iti kabambantayan aglalo dagiti katutubo, ti addaan iti katutubo a sursuro (indigenous knowledge) maipanggep iti nasayaat a panangtarawidwid iti kabambantayan kasta met ti kaadda ti timpuyogda ken katutubo nga estruktura (indigenous organization) a sindadaan a mangsalaknib iti nakaparsuaan.  Maibilang kadagitoy ti Muyong dagiti taga-Ifugao, Tayan ti Bontoc ken ti Gaup ti Higaonon idiay Minalwang, Claveria, Misamis Oriental. 

Maikapat, saan a natalged ti pannakasalaknib ti maysa a kabakiran no  dagiti agindeg iti uneg ti kabakiran wenno dagiti komunidad a nanglikmut iti daytoy ket nakukurapay.   Uray ania ti aramiden a pannalaknib no dayta ti paggapuan ti pagbiagda, mastrek ta mastrekda latta dayta a lugar.  Daytoy  ti maysa  a gapuna a di malapdan ti panagririri ken no dadduma, ti panangisikat dagiti tattao iti biag dagiti forest guards ken foresters ti gobierno.

Maikalima, malaksid nga iti pannakaited kadagiti tattao iti daytoy a responsibilidad  ken pribilehio nga umno laeng tapno maikkanda metten iti hustisia gapu ti kabayagdan a maipaspasuli laeng no panagusar iti kabakiran ti pagsasaritaan, nagdakkel ti potensial ti kabakiran a mangpadur-as  iti biag dagitoy a  kakailian kasta met iti pannakataginayon ti kabakiran.  Siempre, saanda a dadaelen ti maysa a banag no naipanamnama nga isudan ti agaywan ken mangasikaso iti dayta a pagtaudan ti pagbiagda.

Potensial ti Kabakiran

Maibatay iti naidatag a plano ti Department of Environment and Natural Resources maipanggep ti CBFM (DENR Strategic Plan for CBFM), panggep ti gobierno nga ipaiggem kadagiti komunidad/tattao  ti aganay a 9-milion nga ektaria a kabambantayan.   Agarup a 58% ti dagup daytoy ti entero a kabambantayan ti pagilian a para bakir (15.8-milion nga ektaria).

Nupay 5.3-milion laeng  nga ektaria ti aktual a naipaima kadagiti komunidad/tattao idi tawen 2000,  nalawlawan daytoy nga amang ngem dagiti adda iti poder dagiti pribado a kompania ken nagistayan mamimpat a dakdakkel ngem dagiti lugar (4.6-milion nga ektaria) a naireserba  a para protected areas, national parks, game and wildlife refuge, ken watershed reservations.

Iti daytoy a pannakaibaw-ing ti prioridad ti gobierno kadagiti komunidad/tattao, bimmassit met dagiti kabambantayan/kabakiran nga adda iti poder dagiti kapitalista (saanen a konsesionario ti awag kadakuada).  Aglawa laengen iti 1.4-milion nga ektaria ti iggemda (a napanaganan  itan iti  Industrial Forest Agreement imbes a Timber License Agreement) manipud iti 8 agingga iti 10-milion nga ektaria idi 1960s-1970s.  

Nupay makuna a dagiti nayallatiw  a kabakiran a napan kadagiti komunidad/tattao ket ‘naganianen’ wenno  nagpukananen dagiti konsesionario, adu pay dagiti nabatbati a kayona a mabalin a ‘tudtoden’ dagiti tattao/komunidad a saan a makadangran iti lugar no la ket surotenda ti makunkuna a cutting cycle  a panag-logging iti maysa a kabakiran. 

Ti cutting cycle,  siklo a suroten  iti panagpukan iti maysa a nalawa a kabakiran.  Kas pagarigan,  no ti naidatag a cutting cycle ket 30 a tawen, kayatna a sawen a no pinukanam ti maysa a paset ti kabakiran, sublianamto a pukanan dayta a lugar kalpasan ti 30 met  laeng a tawen.  

Tapno agnanayon ken tinawen nga adda pukanem, no addaanka ti 30 nga ektaria a kabakiran, bingayem dayta iti 30 a paset.  Iti umuna a tawen, pukanam ti umuna a paset; inton maikadua a tawen, 'diay met maikadua a paset; kasta a kasta.  No nalpasmonton a napukanan ‘diay maikatreinta a paset kalpasan ti 30 a tawen, agsublikanto idiay umuna a paset a  nagpukanam. 

Gapu ta maiparit ti agpukan iti kayo iti nababbaba ngem 60 cm. diameter at breast high (dbh), adu dagiti nabati a babassit a kayo nga isunto ti pukanem no agsublika ta dadakkeldanton, no awan ti sabali a nagpukan wenno saan a nauma wenno nakaingin.  

Segun iti  maysa a pattapatta a naaramid,  iti 5.3-milion nga ektaria a naipaima kadagtiti komunidad/tattao  babaen ti CBFM,  agarup a 1.3-1.5-milion kadagitoy ti produktibo wenno mabalin pay a pagpukanan (residual forests).  Aganay daytoy a 70% iti dagup ti  produktibo a kabakiran iti entero a pagilian.  Ket no kas  pagarigan, adda ‘maani’ wenno mapukan kadagitoy a  lugar a 20 cubic meters iti kada ektaria, adda ngarud ‘nakadulin’  a di nababbaba ngem 28-milion a cubic meters a pupukanen a kayo kadagiti lugar a sakup ti CBFM (segun ‘diay nangamiris, nababa kanon daytoy a pattapatta).

No maikkan iti gundaway dagiti komunidad/tattao a ‘mangani' wenno mangpukan iti saan a nalablabes  ngem  750,000 cubic meters iti kada tawen iti uneg ti 35 a  tawen a ‘cutting cycle,’  ti pateg daytoy a ‘maani’,  saan a nababbaba ngem P3.7-bilion a pisos iti kada tawen,  segun iti presio ti kayo a P4,500 per cubic meter  iti dayta a tawen a naaramid daytoy a pattapatta  (2001).  Ti mapan iti gobierno a kas buis, saan a nababbaba ngem P900-milion iti kada tawen.  Uray no guduaen  'diay kantidad a mapan iti tao/komunidad,  no kas pagarigan nasobraan ti panagpattapatta (estimate), nagdakkel latta ti mapastrek daytoy a sistema a mangpalag-an iti kinarigat ti biag dagiti  kameng ti CBFM.   

Malaksid kadagiti kaykayo nga adda iti uneg ti 5.3-milion nga ektaria a sakup ti CBFM, aganay met a 60-70% kadagitoy a lugar ti awan kaykayona a dakkel ti potensialna a mapagbalin nga agroforestry farms (bangkag a namulaan kadagiti kayo ken mula a para agrikultura),   mapagbalin a  plantasion dagiti agbunga a kayo (kape, kakaw, anangka, wenno rubber trees) ken  kayo  a napardas a dumakkel a mabalin nga ilako a kas iti gmelina,  falcata, mahogany, kdp.

Nagdakkel ngarud ti potensial ti CBFM a mangpadur-as iti biag dagiti tattao nga agnaed ti uneg ken asideg ti kabambantayan kasta met ti pannakatarawidwid dagitoy a lugar no maipatungpal.

Ngem apay a kasla saan nga aggunggunay daytoy a programa ti gobierno?

Dagiti Problema

Umuna, kaaduanna kadagiti peoples’ organization a nabuangay a mangisayangkat  iti CBFM ket kurang ti pannakaisaganada a mangakem iti obligasionda.  Gapu iti daytoy, adu dagiti POs a  ‘nalulupoy’ wenno kurang ti kabalinanda a mangpataray iti gungloda banag met a  pakakitaan iti kinakurang ti ayuda nga aggapu iti gobierno a mangbayabay ken mangsanay kadakuada.  Mairaman iti daytoy ti kinakurang ti ‘follow-up’ ti gobierno kadagitoy a POs  bayat  ti pannagna ti tawen tapno maammuan no ania dagiti problema ken maitulong kadakuada. 

Maikadua, nupay adda katulagan ti gobierno ken dagiti POs a  mangipanamnama iti benepisio a magun-odda babaen ti CBFM,  kas naiwayat, awan ti kasiguraduan a mapagnumaranda ti lugar a naited kadakuada nga aywanan  ken tarawidwidan.   Kas pagarigan, ti pannakaited kadagiti tattao iti gundaway nga ‘agani’ wenno agpukan ti kayo  iti mabalin nga ‘anien’ wenno pukanan a kabakiran nga adda iti poderda, saan met a natuloy gapu iti agraraira a logging ban wenno panangiparit ti gobierno iti panag-logging kadagiti  natural a kabakiran wenno residual forests. Ti laeng resource use permit ti naited kadakuada a permiso. Isu daytoy ti panagala  kadagiti minor forest products  a mabalinda nga ilako ken panagpukan iti kayo nga immulada  iti lugar a sakup ti  CBFM-da, kas pagarigan, plantasion ti kayo (tree plantations), no adda daytoy nga impundarda.  Ti rigatna,  saan pay a kas karina a makapukanda iti plantasionda.  Ipakaammoda ken mangalada pay iti permiso manipud iti gobierno sakbay nga agpukanda tapno maibiaheda ti kayo a pinukanda iti sadino man a lugar a kayatda a pangipanan. Kasanon no nakaad-adayo kadakuada ti lugar a pangalaanda iti permiso ken dida pay maranaan ‘diay opisial ti gobierno nga agit-ited iti permiso?

Adda pay tawen a kinanselar  ti gobierno amin a naitedna a resource use permits gapu laeng iti panaglabsing dagiti sumagmamano a POs.  Dagiti POs nga adda pupukanen a plantasionda ti nakakaasi gapu ta naawananda iti gundaway a mangilako iti nagbannoganda.  Saan  ngarud a nakakaskasdaaw no adun a POs ti nauma wenno maum-uma wenno ‘matmaturog’ (dormant) gapu kadagitoy nga isyu.

Maikatlo,   a mainaig iti maikadua a rason, isu ti kaawan ti kabalinan dagiti POs a mangpondo kadagiti kayatda nga aramiden tapno matungpal ti obligasionda.   Malaksid iti kinakurang ti pannakasanayda a mangakem iti obligasionda,  nagdakkel a banag daytoy kaawan ti pondo a makapalupoy kadagiti POs.   Kuna ti maysa a nangadal iti kasasaad ti CBFM, daytoy kinaawan kano ti pondo nga aggapu iti ruar wenno kaawan ti matgedan a mismo ti gunglo (POs), kas pagarigan,  babaen ti panagpukanda iti mabalinen a pukanen a kayo iti uneg ti aywanda a bakir,  isu ti maysa a mangpatpatay iti namnama  a mangtaginayon kadagiti kabakiran a sakup ti CBFM.  Kinunana, kasano a tarawidwidanda ti bakir nga adda iti ikutda no saanda met la a mapagnumaran? Ti nakaam-amak, a kas insuratna, ti dakkel a posibilidad  dagiti tattao/komunidad  nga agsubli iti dati nga awan timpuyogda  a panangusar iti nakaparsuaan no saan a masolusionan daytoy.   

Maikapat, ti saan a pannakairaman dagiti local government units (LGUs) iti pannakaiwayat ti CBFM nupay impaiman  ti nasional a gobierno  kadakuada  dagiti kabakiran a sakupda segun iti R.A. 7160 (Local Government Code).  No us-usigen, babaen daytoy a linteg, ti LGU koma ti mangidaulo a mangkita iti pagsayaatan dagiti kabakiran nga adda  iti sakupna kasta met iti pannakatarabay dagiti POs  a mangtartarawidwid ken mangus-usar kadagitoy.  Ngem ti pannakaiwayat ti CBFM, adda pay laeng iti nasional a gobierno.  Ti resultana, saan a nalawag ti pagluglugaran dagiti LGUs iti pannakaiwayat ti CBFM a nagtinnag iti saan a pannakibibiang ti kaaduan nga LGUs  iti daytoy nga estratehia a pannakatarawidwid dagiti kabakiran. 

Maikalima, daytoy a ‘panangarakup’ ti gobierno iti CBFM a kas nasional nga estratehia a mangtaginayon kadagiti kabakiran,  mabuyogan koma  iti panagbaliw ti gobierno aglalo ti DENR,   a kas maysa nga ahensia a ti prioridadna, isu ti mangited iti serbisio a mangpadur-as ti biag dagiti nakurapay nga agindeg iti uneg ken asideg dagiti kabambantayan imbes nga agsiput, agtiliw  wenno mangtengngel iti garaw dagiti tattao iti  panangtratoda iti nakaparsuaan.  Daytoy a panagbaliw kasapulan unay, kuna ti maysa a mangad-adal iti CBFM, tapno ti  DENR   mabuyoganna  daytoy baro nga addang a mangtarawidwid kadagiti kabakiran.  Ti rigatna, adu pay  kadagiti empleado ti DENR aglalo kadagiti adda iti ‘field’ ti narigat a mangiwaksi iti panagkitada kadagiti tattao nga isuda ti ‘kalaban’ imbes a kaaliadoda dagitoy iti pannakataginayon ti kabakiran.  Mainayon iti daytoy ti kinakurang ti badiet a nailatang a para iti CBFM.  Insurat ti maysa a taga-DENR a mismo nga agan-anay laeng a 5.12% ti dagup a badiet ti Forest Management Sector ti DENR ti mapmapan iti CBFM iti tinawen.  Matarusan ngarud itan no apay a saan a naandingay a nalaing ti DENR dagiti POs.

Adu pay dagiti rason a makaigapu no apay a kasla saan nga aktibo ti CBFM.  Nagsayang daytoy a programa no saan a maikkan iti husto a pannakaasikaso.   Numona ta adda  sumagmamano met a lugar a mangipakpakita a no natibker la ketdi ti POs  ken adda timpuyog dagiti tattao  a mangasikaso iti naited kadakuada a lugar nga aywanan ken taripatuen, ti programa kasla maysa a baloto nga aglaylayag nga awan sipsiparna. 

Saan pay a naladaw tapno maparegta daytoy a programa.  Ti kasapulan, adalen ti gobierno aglalo ti DENR no ania dagiti nagkuranganna nga inna aturen tapno maipanamnama ti nasayaat a  masakbayan dagiti kabakirantayo iti  babaen daytoy a sistema. --O

[Retirado a Propesor ni FME, Jr. ken nagpaay nga Associate Dean ti College of Forestry and Natural Resources ti U.P. Los Banos ken Consultant iti forestry iti United Nations Food and Agriculture Organization (UN-FAO) ken United Nations Operations for Project Services (UNOPS)].