Salaysay ni JOY BARTOLOME A. DULDULAO/ Immuna a naipablaak iti Bannawag, Hulio 16-31, 2021 a bilang.

NABAKUNAANAK iti umuna a dosis ti Sinovac idi Abril 27 kontra iti nakaal-alingget a pandemia a COVID-19. Maysaak laeng ngata kadagiti saan pay a senior nga agtrabtrabaho iti PhilRice ti napalubosan a mabakunaan. Indawatko daytoy gapu iti trabahok. Naragsakanak. Naaddaanak iti kompiansa a saan a ma-COVID. Ngem dayta a ragsakko, in-inut a natungday ket nagtungpal iti nakaam-amak a pasamak.

Dagiti Pasamak

Tallo nga aldaw kalpasan ti pannakabakunak, nadlawko nga aggurigorak. Aglaladutak ken awan ganaygayko nga agkuti nupay naragsakak koma ta innak sarungkaran ti pamiliak iti Munoz (Nueva Ecija) a yan ti PhilRice Housing a pannakataengmi. Diak latta inggingina ta iti napalpalabas, no makatomarakon iti paracetamol, maawan metten ti gurigorko. Manipud ditoy opisinami iti San Mateo, Isabela, nagawidak latta iti Munoz. Kimmaro ketdi ti marikriknak iti sumaruno pay a dua nga aldaw bayat ti kaaddak iti Munoz. Nadlaw ngata ni nanangko ta nakitana nga agkumkumotak uray pay no tengnga ti aldaw ken nakapudpudot. Immayna dinapadap ti mugingko sa pinaiggamanna ti takiagna. Aggurigorka, kinunana. Nagdanagakon. Nagtomarak manen iti paracetamol. Ken nagsubliakon iti San Mateo a destinok. Impakammok iti adingko a babai nga adda iti Metro Manila (doktor iti medisina isuna) a mangmonmonitor iti kasasaad ti pamiliami manipud pay dimteng ti COVID. Nagbalaw ket impapilitna ti innak panagpa-antigen test. Daytoy ‘tay umuna nga eksamen a mangtakuat no addaanka iti COVID.

Positibo ti resulta ti antigen test nga inwayat ti San Mateo Integrated Community Hospital (SMICH). Nakarkaron ti danagko. Agsasabalin dagiti ladawan nga umapiras iti panunotko. Kasanon ti pamiliak a nabatik idiay Munoz a buklen ti dua nga annakko, ni nanangko (naimbag ta nabakunaanen iti umuna a dosis ti Sinovac), dagiti dua a tumultulong kadakuada a ti maysa ket adda tagibina nga agmaysat’ tawenna, a kabbisitak laeng ida iti napalabas a tallo nga aldaw? Kasanon dagiti kaobraak a kinapulpulapolko? Dagiti kinaduak a nagawid iti lugan a nakatikeb ta aircon, iti lima nga oras? Kasanon dagiti obra iti opisina a mabaybay-ak nangruna ket mangrugin ti panagraraep? Kasanon no diak malasat ta adu met dagiti saan a nakaigasat?

Saanakon a nagawid manipud iti SMICH. Nagsaritakami iti pangulo ti ospital maipanggep kadagiti sumaruno nga addang nga inkam iwayat. Nakaammon dagiti kaopisinaak a nagisagana ken nangipan kadagiti kasapulak bayat ti kaaddak iti ospital. Nagsapulda iti mabalin a mangbantay kaniak. Ta asino koma ti mayat? Ngem nasayaat ti Mannakabalin nga Apo a mangted iti sungbat kadagiti kasapulan. Ni Jomel, 29, anak ti maysa kadagiti obreromi iti opisina, ti nagboluntario a mangbantay kaniak iti 10 nga aldaw a panagyanko iti ospital ken uray idi nakaruarakon, kinadkaduanak.

Kalpasan ti panagsaritami iti doktor, pinakaptandakon iti suero. Tinudokandak metten iti  dexamethasone wenno steroid a para COVID. Matiktikawen ti panunotko agraman ti pisikal a bagik nangruna idi naitiponen iti darak ti steroid a nailaok iti suero. In-inut a kimmudrep ti panagkitak agingga a nagbalin a puraw ti makitak. Nagbalawak. Impagarupkon no isun ti patinggak.

Iti tallo nga aldaw a kaaddak iti SMICH, nadlawko a saanda a kabaelan a parmeken ti bayrus a mangdaddadaelen iti bagik gapu iti kinakurang ti ramitda. Kellaat a bimmaba ti oxygen level-ko. Naipakaammo ti kasasaadko iti pamiliak. Nagdanagda. Uray dagiti kaopisinaak ken ti ospital a yanko. Nagkaribusoda a nagsapul iti pangyakaranda kaniak a dakdakkel nga ospital. Inawatnak ti Adventist Hospital Santiago City (AHSC) sakbay ti tengnga ti rabii ti Mayo 7, 2021. Makikonkontak met latta ti adingko ken ti asawana a maysa met laeng a doktor iti ospital a yanko.

Kaarig lumba iti panawen dagiti umuna a tallo nga aldawko iti AHSC. Awan masarakan nga agas kontra iti COVID-19, ‘tay remdesivir ken tocilizumab, a kasapulak unay. Nagsawar dagiti gagayyemko. Dagiti nakaikamangak a taga-Delfin Albano, Isabela ti nakasarak iti agas iti no sadino a lugar. Intarayda a dagus iti ospital tapno masalbarak.

Kasanot’ Karigatna

Agaligagawak ita a makalagip no kasano ti rigatko iti ospital. Ngem ammok a saan a sisiak ti nagsagaba. Nakarkaro pay dagiti ay-ayatek iti biag ta saandak man laeng nga umay mabisita. Iparit pay ‘tay kabsatko nga ibagada no kasano nga agsagsagabada; ngamin nagpositibo met ti dua kadagiti innem a kabbalayko iti PhilRice Housing – ti inauna nga anakko ken ti kaduada nga adda tagibina. Uray pay idi addaakon iti SMICH, impapilitko ngamin a mapanda agpa-RTPCR ta naakarak la ketdi ida. Daytoy ti maikadua nga eksamen a mangipaneknek no positiboka iti coronavirus. Na-isolate-da iti PhilRice hostel iti Munoz. Ni nanangko, ‘tay inaudik ken ti maysa pay a kaduami ti nagnegatibo. Nakuarantina latta met ti anakko ken ni nanangko. Saanda a napalubosan a rimmuar iti uneg ti balay iti 14 nga aldaw. Ngem adu latta ti nagited iti abastoda. Maysa pay, naisaganak aminen nga abastoda sakbay a nagsubliak iti destinok. Uray no negatibo ti katulonganda saan a napalubosan daytoy a simrek iti housing compound gapu ta live-out isuna.

Nagtuloy ti kalbariok iti ospital. Nasulbongan iti tubo ti kanawan a sellangko a pagayusan ti dara para iti uppat  nga agsasaruno a rabii a session ti hemoperfusion. Daytoy a proseso ket kas ‘tay dialysis a dalusanna ti dara kadagiti cytokines wenno sabidong a gapuanan ti COVID nga in-inut a nangpunno iti barak. Daytoy ti mangparigat iti biktima ti COVID ta saan a makaanges. Nakaro ti panagsagabak iti kada session. Nakadagdagsen ti barukongko, agkitegkiteg ti makanawan a pispisko, ti naisabsabali nga ungor ti makina ti kasla mangsultop iti aangsak kabayatan ti panangsusopna iti darak sa iturongna iti makina tapno madalusan kadagiti sabidong ti bayrus. Uppat a rabii, mangrugi iti alas sais agpatingga iti alas dies, a nagdalanak iti kastoy a panagsagaba.

Napno ti bagik iti antibiotics, antivirals, steroids, bronchodilators, blood thinners ken dadduma pay iti agsangapulo nga aldaw. Matudok ti bagik iti agsasabali a disso-- takiag, abaga, tian, pungto ti ramay ken ima. Maiturongak iti radiology room iti mamitlo iti agmalem. Diakon malagip no mamin-ano a naalaanak iti dara tapno maeksamen a ti naudi ket ditoy takiagko. Nakadataak latta a nakaidda ken adda instrumento nga usarek (idi naisardengen ti oxygen tank) nga umanges tapno saan nga agkuribetbet ti barak. Nakaaruatak latta iti oxygen mask agingga a rimmuarak iti ospital.

Dandani isu amin nga agas a para iti COVID-19 nga adda kadagiti libro ti naipakat kaniak tapno agkompas ti panagtrabaho amin a lalaemko agingga nga in-inut a nagsubli iti normal dagiti ritmoda babaen ti pannagtitinnulong ken konsultasion ti grupo a buklen ti dua a cardiologists, infectious disease specialist, pulmonologist, surgeon, endocrinologist, nephrologist ken maysa pay a diakon malagip no ania ti espesialisasionna. Adda met latta ti kabsat ken kayongko a kinainnumanda malaksid kaniak. Agtrabaho ti kayongko iti Philippine General Hospital iti Manila. Ti protokol ditoy nga ospital ti nasurot iti pannakaagasko.

Nagrigat ti naglasatak. Ngem ti nakalukluksaw isu ti kinaagmaymaysak nga awan man laeng ti kabagiak nga asideg kaniak. Adda ni baketko idiay Japan; ti lalaki a kabsatko adda idiay Maryland, USA; ken ti buridekmi (‘toy doktora), adda iti Metro Manila. (Aginnem a bulanko pay laeng met nga officer-in-charge ti PhilRice Isabela). Ngem ketdi saan a nagsarday ti moral, espiritual ken pinansial a suporta manipud iti pamilia, gagayyem, ken kakadua ditoy ken no sadino a suli ti lubong, uray pay dagiti nabayagen nga awan ti kontakmi. Nakaammo dagiti kaopisinaak a nagsapul ken nangidateng kadagiti kasapulak.

Ita a sursuratek daytoy, dandani makabulanen ti napalabas manipud iti daydi immuna a nariknak a sintoma. Ngem agingga ita, diak pay ammo no kasano ti pannakatiliw ni COVID-19 kaniak. Idiay ngata vaccination site, manipud ngata kadagiti co-workers-ko a kanayon ti biaheda kadagiti lugar a napigsa nga agtiliw ni COVID, iti ngata masansan nga inkam panganan, wenno iti barberia? Diak  kadi indandaneng dagiti patigmaan gapu ta iti panagkunak ket napigsaak agraman ti resistensiak? Maipanggep met iti pannakabakunak iti umuna dosis, nalawag nga adda idin kaniak ti bayrus ni COVID isu a dinak nasalakniban ti bakuna. Numona ta kas kunada, sa laeng maaddaanka iti naan-anay nga antibodies a kas salaknibmo kontra iti COVID-19, agtallo a lawas kalpasan ti maikadua a dosis. 

Iti baet dagiti sinagabak, adda met latta naadalko a mabalin a suroten dagiti maimpektaran iti COVID-19 nangruna ta di ammo no inton kaano a mapaksiat daytoy. Umuna, ti saan a panangitantan kadagiti aramid ken pangngeddeng no nakapeten iti bayrus. Agtignay a dagus ta napateg ti tunggal minuto iti pannakaisalakan ti biktima.  Naisalakanak gapu iti alisto a panagdesisionko, agraman dagiti nakapalawlaw kaniak. Maikadua, ti addaan iti bukod a proteksion iti salun-at a kas iti health insurance; ta no awan, mabalin a mabaybay-anka. Abus ta awan pay magatang nga agas sa awan pay igatangmo, anian a nagkas-ang ta mabalin nga awan pay ospital a mangawat kenka. Nasurok la a sangagasut ti kurang ti P1-milion a nagastok. Pagsayaatanna, addaanak iti PhilHealth ken PhilRice HMO a naggapuan ti ginastosko nupay ti apagkatlo, naggapu iti pamiliak.

Segun kadagiti padas ken impormasion, mabayag kano ti panagpaungar ti nagsakit iti COVID-19. Iti bukodko a biang, in-inutek a pasublien ti salun-atko ken ipategko daytoy a parabur ken regalo manipud iti Mannakabalin nga Apo. ‘Tay pagsasao nga agbiagak  “one day at a time.” --O

(Ti Autor: Pasig nga scholarship ti pinagbasana manipud iti pinaghayskulna iti MMSU ken iti University of the Philippines Los Banos a nangiringpasanna ti BS Chemistry ken MS Agricultural Chemistry sa nagturong iti Kyoto University, Japan para iti PhD. Agdama nga officer-in-charge [branch director] ti PhilRice Isabela. –Editor)