Sarita ni DONEL B. PACIS

RIMMABA dagiti rabii iti idadateng ti naladaw a kalgaw. Kanayon a mabartek dagiti nabati nga agtutubo iti Buenviaje, ket nupay adda nangkalbit iti gitarra, nabati latta ti darang ti init kadagiti rupada. Agriaw ni Aguila no maibus ti pulotan; no awanen ti mainum, ilunodna dagiti sakang a nangparmek iti siudad. Kalpasan ti inum , darasen dagiti lallaki ti mapan iti narugit a karayan, ket kas man ikararagda a malmesda aminen tapno mayanudda iti Taaw Pasipiko.

Ngem nagsublida met laeng kadagiti nadulpet a badoda (naglabusda amin, ket iti lawag ti bulan, insarang ni Aguila ti nagsinankrus a piglat iti barukongna ). Daytoy ti armasko, kinunana.

Ngem dida inkankano. Minatmatan ni Ave ti bulan. Nauman a naguper, ket nagtugaw iti karuotan sa miningminganna ti langit. Kasla asul dagiti darepdepko, napanunotna. Mangrugin nga agtubo ti alibaddut iti timidna, iti pingir ti bibigna, iti pus-ongna… Nalagipna ni Alicia, nalagipna ni Hagiwara, ngem pinilitna nga inrikep dagiti matana iti naud-udi; ti panangarakupna ken ni Alicia, dagiti ima a nagkarayam, nagpangato iti siket ket nagsardeng iti barukong…

Ave… Naklaat ti barito. Nagtalangkiaw . Dandani dina nasippaw ti sabong a naipuruak kenkuana manipud iti tengnga ti karayan.

Kayat ni Alicia dayta!

Wen, nagtung-ed. Magustuanat ‘ sabsabong.

Magustuanna ngata met daytoy! Nagkatawa ti lalaki, ket impakitana ti pus-ongna idi agdata iti danum. Immisem laeng ni Ave. Madamdama nagparang dagiti agan-anud a sabong. Napno ngatan ti taaw iti  sabong, napanunotna, bayat ti panangbuyana ken ni Aguila nga agpatpatud. Nabaked; nabakbaked nga adayo ngem ’diay diaske a Hapones. Rimmasuk manen a nakalagip: ti balasang kadagiti ima ti Hapones?

Intayon, kinuna ni Aguila. Papanantayo? kinuna ni Guido a taga-Dolores.

Idiay Impierno!

Naumaak idiayen, adda nagdayamudom.

Ket sinot’ di nauma? Nagrupanget ni Aguila. Adut’ pampam idiay.

Saan la a dayta, kinuna ni Guido sa kiniddayanna ni Ave. Awan kas kapintas ni Alicia idiay.

Kasla napitik ti piditpidit ni Ave. Binigat nga agdigos  ni Alicia! Dimo liplipatan dayta!

Ngem pudno kadi a nakitam ida, Candido? kinuna ni Guido.

Idi naminsan. Nagrungiit ni Candido.

Saan a pudno dayta! Nangemkem ni Ave.

Ania? Nagpaggaak ti taga-Dolores. No kunada a minalem a mapan ti sakang idiay tianggiyo! Nasirpat kano pay ni Candido ida’t naminsan. Aniat’ nakitam itayen, pari? Ibagam man, nagganasen, ‘ya!

Kua…

Kua nga… di met ar-arakupen ti Hapones?

Wen.

Saan! Timremen ti lua ni Ave.

Agsardengkayo! imbugtak ni Aguila.

Nagulimek dagiti dadduma ket sinurotdan ti dalan nga agturong iti rangtay.

APAY a dimo kayat ti tsokolate? kinuna ni Alicia bayat ti panangkiwarna iti asukar. Saan a nagtimek ti barito. Nakurang manen ti asukar? Ngem kasla di nangngeg ti barito a nakapannimid ken nakalinged ti rupana. Kas man adda ima a nanggunggon kadagiti abagana.

Idi umasideg ken mingmingan ti babai ti pingpingna, ammonan a saan manen a namigat ti ubing. Adda pay laeng basa ti linnaaw iti lampong a buokna: inukopannakan sa ket ti init, inlaawna. Ngem di inkaskaso ni Ave. Nagsanamtek nga umis-isem ti balasang, ket ninayonanna ti asukar ti tsokolate. Saan latta a nagkuti ti ubing. Agarup masuronen ni Alicia. Timmallikud. Iti ruar, nalawag ti bigat kadagiti tawa; berde dagiti hardin, nupay awanen dagiti rosas. Kalgaw ngem adda nabati a ruot kadagiti arubayan, nangruna ta pimmanawen ti kaaduan manipud idi simmangpet dagiti kabusor.

Awanen dagiti lallaki iti Kalye de la Reina, kasla namimpinsan a naungawda (wenno naglibasda, ket kaduada dagiti babbaket ken lallakay a nagkamang kadagiti bantay). Ditoytayo, kinuna ti lakay. Saandatayo nga an-anuen. Saan a nagalikaka ni Alicia.  ti ubing iti tianggi a naglabasan sa ti mano a tawenen. Kuna dagiti dadduma a ditoy ti nagkamangan dagiti rebelde idi panawen dagiti Kastila. Naturog ti heneral ditoy, impangas dagiti kakaarruba. Ngem natay aminen dagiti naud-udi a malalaki. Iti kasta, awan nabati no di ti lagip a manmano a madakamat. No kasano a nakagteng iti ima ti lakay ti daan a balay ken tianggi, di pulos naag-agapad. Adu ti sabali pay a pagsaksakitan ti ulo ti panawen.

Idi dumteng dagiti Hapones, linukatan ti lakay ti ridaw ti tianggi: nakisao iti kapitan ket pinastrekna ida. Awan naaramid: manipud iti pagsirsiripanda, nakita da Alicia ken Ave dagiti sakang. Shinjuku, shinjuku, dinagdagullit ti lakay. Immisem ti kapitan a nangiwaras iti panagkitana iti aglawlaw. You are from Shinjuku? kinunana. Nagtung-ed ti lakay, ket idi agsarita iti Hapones, kurangna la nga agballa ti kapitan iti katawana.

Nakikuyogka manen ken ni Aguila? dinamag ni Alicia.

Saan.

Inamuy ti barito ti buokna; adda naggilap kadagiti matana, ket timmaliaw iti kalsada idi asitgan ti balasang. Kas man adda nagtigerger kadagiti pingpingna. Timmaliaw.

Asinot’ nanangko?

Awanen  ni nanangmo, Ave.

Aniat’ naganna?

Kayumangi.

Napintas kad’ ni nanangko?

Napintas a kas kadagita matam.

Nagdumog. Naliday dagiti matak, kinunana.

Tunggal tao adda liday kadagiti matana.

Nagrupanget ni Ave: Naalas ti lubong, ket naliday dagiti tao!

Immisem ni Alicia; minatmatanna dagiti napinget a bibig; dagiti napingpinget pay a mata, ken ti kusokuso a buok daytoy. Nalagipna daydi bigat a natay ti balla nga ina daytoy, ket innala ti amana ti ubing. Iti ipupusay ti inana, saan a nagsangit ti ubing.

Limmabas dagiti adu pay a kalgaw. Dimteng dagiti Hapones. Naminsan a rabii ti Sabado— kanayon a rabii ti Sabado ti idadateng dagiti sakang iti tianggi— naallingagna ti lakay a makisarsarita kadagiti soldado. Nagkakatawada pay. Manipud idin, masansanen nga agmaymaysa ni Hagiwara; adda latta sagutna ken ni Alicia.

Saan a nagpadlaw ni Ave. Ngem iti maysa a sumipnget, kalpasan ti panagdigosna iti karayan (ken nakakitaanna ken ni Aguila nga umin-inum a  ti taga-Dolores), nangngegna ti timek ti Hapones iti uneg ti tianggi. Nagna iti likudan; inlukatna a siiinayad ti riraw, ket agarup a maangsan idi maimatanganna ni Alicia nga ar-arakupen ti Hapones: ar-arikapen daytoy ti barukongna. Naginnukas dagiti dua idi madlawda ti kaaddana. Nagsanud ket nagtaray. Linagtona dagiti ledda, ket nagsubli iti karayan ngem awanen dagiti lalaki. Idi naguksob ket bimmatok iti nalamiis a danum, nariknana ti apges iti maysa paset ti bagina. Nagkidem iti lansad ti nasipnget a danum.

NABAAWEN ta tsokolatem, kinuna ni Alicia.

Tinaldiapan laeng ni Ave ket timmakderen. Di pay timmaliaw a rimmuar.

Ave!

Tinupar ti nasapa a lawag ti kusokuso a buok; natangig ti barito. Idi madlawna ti sumursurot, impardasna ti panagaskawna, ket madamdama pay, agtartarayen.

Agurayka!

Ngem di nangikaskaso. Kimmamang iti kaleddaan a nakabugawan dagiti tumatayab. Nagsardeng ti babai ket binuyana ti init ti bigat; immisem idi iwalin ti angin ti kaleddaan ket nakitana ti barito nga umad-adayon. Idi nagsubli iti tianggi, agur-uray ni Hagiwara. Timmakder met a dagus ti lakay a kasarsarita ti Hapones ket nagturong iti uneg ti tianggi. Napardas ti ima ti Hapones iti siketna. Sa iti barukongna. Nagayek-ek ti butiog a lakay iti nasipnget a tianggi.

MAPANKAYO kadi idiay Dolores? inimtuod ti ubing bayat ti panangkalbit ni Guido iti gitarra.

Adut’ pampam idiay Dolores, kinuna ti maysa.

Kayatkot’ makisala! kinuna pay ti sabali.

Atiddog kadi ti buokda, Candido?

Wen. Kas kaatiddog ti lawag ti agsapa.

No kasta, napintasda?

Nagrungiit ni Candido: Wen, kas ken ni Alicia.

Limmabaga ni Ave, ngem intumbana ketdi ti arak. Nagpaggaak ni Aguila: Aniat’ napasamak iti anghel ti de la Reina? Imlek dagiti dadduma; naariwawa ti  taga-Dolores. Madamdama pay, rimmimbaw ti aweng ti gitarra idi agkanta ni Abel. Naumbi ti timekna iti ulimek dayta sumipngeten a paset ti kaleddaan.

Intayo ‘diay Dolores, kinuna  ni Ave. Kasla immirut dagiti pingpingna. Nalidliday itan ti gitarra ni Guido. Nagkanta latta ni Abel, kinalbit ni Guido ti gitarra, adayo dagiti mata ni Candido.

Kayatko ti birhen, kinuna ni Aguila.

Naibus dagiti birhen ditoyen! Naglibbi ni Guido.

Apay ngarud ni Linda? Ni Cielito?

Ni Esmeralda?

Ni Vida?

Adu pay a nagan ti naallingag: nagan dagiti babbai a nagar-areng-eng kadagiti takiagda, a nakaibatian dagiti sagut: nakeltay a sampagita, asul a laso, anak a bastardo.

Apay a kayatmo ditoy, Aguila? kinuna ni Ave. Nabarteken.

Gapu ta nalawlawag ti bulan, agarup indaniw ni Aguila.

Apay nga agbarbartekka unay, Aguila?

Gapu ta awanen dagiti tumatayab kadagiti pinagayan.

Nagayatka kadin, Aguila?

No maminsan, nasanaang unay ti barukongko.

Nakitamon ti maris ti rabii, Aguila?

Isut’ maris dagita matam, Molave.

Nagayek-ek ni Ave, ket pimmarut iti ruot sa impuruakna ken ni Aguila. Intumbana ti arak; kasla adda nagurok iti tianna.

Manot’ tawenmon, Ave? kinuna ni Aguila.

Katorse.

Nakugitkan?

Nangwingiwing ti barito.

Napadasamon ti nangkua?

Saan nagtimek ni Ave; kasla naglulok bassit dagiti tumengna, ket idi awan maarikapna a sungbat, intumbana ti botelia. Kinanta ni Abel ti maysa a dayyeng ni ayat, ket innala met ni Guido ti gitarra ket nangrugi ti aweng a nangapiras kadagiti malmalday a lagip a dinto malipatan. Awan timek ni Ave; matmatmatan ni Aguila ti kasipngetan.

Agsaritaka kadi, Ave, kinuna ni Aguila.

Di inkankano ti barito; inlingedna ketdi ti rupana a kas man mabain gapu’t langa a naabbukay iti panunotna— ti kanayon a panunot: ni Hagiwara a mangar-arakup ken ni Alicia iti nasipnget a tianggi— ket dinarasna ti timmallikud, nagtaray iti kasipngetan a nangiturong kenkuana iti karayan, sa naguyos ket bimmatok agingga idi magtengna ti nabengbeng a lumot iti lansad…

Adios, kayumanggi, inkanta ni Abel a dinanggayan ti gitarra ni Guido.

Nagkidem a siiirut ni Ave: Ni nanangmo napintas unay, naganna ti nagan dagiti matam, inyarasaasna, ngem awan dimngeg, nairut latta ti ulimek a pinanawan ti ayug. Madamdama pay, iti langit, limtuad manen ti langa ti diaske a Hapones, nakitana ti ima daytoy a nagkaradap iti bassit, immalimuken a barukong ti balasang.

Nagngariet ni Ave. Nalpay ti timek ni Abel, ngem imlek ni Aguila: Awanen ni nanangmo, Ave. Natay aminen dagiti birhen ditoy lubong.

Kayatkot’ agsubli idiay Natividad, insennay ni Candido, ngem awan ti nangitaltalek kenkuana. Nagkanta manen ni Abel: Adios, kayumanggi, saankon a marikna ti barukongmo, naliday ti bulan kadagita matam! Denggem kadi ti balikas ti angin kadagiti naglabasen nga Abril…

Idiay Natividad, tinakawda amin a kortina, insennaay ni Candido, ket adda nagarubos kadagiti pingpingna.

Ole, Candido! Nagpatengnga ni Abel; sinaruno ni Guido a maibasbasing. Nagsipat met ni Aguila: Ay, caray! Simiag ti timek a sinaruno ti nasarangsang nga uni ti gitarra. Ket iti nalamiis a rabii iti tengnga dayta kaleddaan, nagsala ken  nagiriag dagiti tallo a lallaki, bayat ti panangmatmat ni Ave iti kaadayo ti bantay a nalikmut kadagiti talon. Timmakder. Nagmattider iti lawag, ket nagna nga umadayo. Sipat a sipat ni Aguila.

Adios, kayumanggi! intuloy ni Ave ti nagna.

Daytoy ti armasko, impukkaw ni Aguila iti likudanna.

Iti panunotna nakitana ida: ni Aguila a nakauyos; ni Abel a subli a subli iti kantana ; ni Guido a mangar-arakup iti gitarra; ken ni Candido a mangtagtagainep kadagiti kortina a tinakaw dagiti tulisan idiay Natividad.

Madamdama pay, aglulumbadanto nga agturong iti narugit a karayan ket kalpasan ti panaguperda (apay a rinabii nga adut’ aganud a sabong? sinalubsod ni Aguila) ken panagpipinnangasda iti babbai a nalpasanda, isangitda manen a malmesdan tapno malipatanda dagiti naliday a tao ditoy lubong, dagiti assawa a saan pay a naam-ammo, wenno dagiti annak nga agbalinto a pintor wenno detitulo ket mabalin a mapanto idiay Madrid, ale!

Naglayon iti adayo a kasipngetan, ket madanonnan ti teppang idi makigtot iti kanalbuong a nagsasaruno. Naputed ti timek ken katawa dagiti lallaki. Kellaat a nagulimek ti gitarra. Iti naglingedanna, nakitana dagiti Hapones a taray a taray. Limada. Nagkaradap iti likudan ti sangapuon a dangla. Nakitana ti dua a sakang nga immasideg iti napasag a lalaki: ni Candido. Idi mangrugi nga aggaraw ti ulo daytoy, dagus a nagpangato ti attiddog a sable ket nangngeg ni Ave ti kasla sennaay idi agdisso ti sable iti daga.

Bumangon koman ni Abel ngem pinaltogan a dagus ti kapitan. Ni Hagiwara! Nagtupak dagiti sangi ni Ave. Manipud iti adayo a kasipngetan, mangngeg ti napigsa a katawa. Pinaltogan dagiti soldado ti naggapuan ti katawa.

Dina napupuotan ti bagina a timmakder iti naglingedanna ket iti nabatad a timek, inawaganna ti kapitan a di pulos timmaliaw (kugkugtaranna dagiti bangkay: ni Candido a napugotan; ni Abel a simumulagat, ken ni Guido a siaarakup pay laeng iti gitarra).

Hagiwara! impukkawna.

Timmaliaw dagiti soldado, ket nagiinnuna dagiti paltogda a simmungbat.—O

(Immuna a naipablaak iti Bannawag, Abril 6, 1970 a bilang.)