Salaysay ni VIRGINIA A. DULDULAO, Ph.D.

TI Pamilia Roque ti maysa kadagiti kasaliwanwanan a pamilia iti barangayda. Saan a nairingpas ni Aldong, ti padre de pamilia, ti kursona nga electrical engineering ta insardeng ti ulitegna nga adda’t Hawaii ti inkarina a tulong agingga nga agturpos daytoy. Rehistrado a nurse ti asawana ngem dinan pinalubosan a nagtrabaho ta isu laengen ti mangasikaso kadagiti dua nga annakda, lalaki ken babai, agpada nga agad-adal iti maysa a pribado a pagadalan.

Nagballigi ti negosio nga inrugi ni Aldong. Immuna a naggatgatang iti irik. Ibiahena dagitoy idiay Bulacan babaen ti upaanna a bagon. Simmaruno a nakagatang kadagiti bukodna a bagon ken kiskisan. Kamaudiananna,  nagbalin a rehistrado nga agpatpatanor iti sertipikado a bin-i ti irik ket isu ti ag-supply kadagiti kooperatiba dagiti mannalon ti pagay iti Central Luzon.

Nasalimetmetda nga agassawa. Didan nangala iti katulongan ti asawana iti uneg ti balay ta isu pay ti isueldo, kinunada. Adu dagiti nagatangda a daga ken lugan a para iti negosioda.

Simmurot ni Aldong kadagiti trabahadorna a napan agbunag kadagiti nakasakon nga irik a ginatangda iti kabangibang a probinsia. Nadesgrasia ti bagonda idi agsublidan. Natay ni Aldong.

Kasla napukolan iti dua nga ima ni baketna iti napasamak. Nagbalaw ta dinan ammo ti ar-aramidenna.

Dagiti Masapul nga Aramiden

Iti Loss of Spouse study nga inisponsoran ti New York Life, maysa nga organisasion idiay Amerika, natakuatan a dandani ag-70 a porsiento kadagiti babbai a napukawna ti asawana ti nagkuna nga adu dagiti importante a banag iti biagda ti nagbalbaliw kangrunaanna ti maipanggep iti kuarta. Ad-adu pay a porsiento no koma ditoy Filipinas. Kunada pay a no matay ti asawa, agbalbaliw ti lubongda: nalidayda, kasla agpipikel ti riknada, makigtotda ket agbalinda nga agbubuteng ken babalawenda ti bagida no apay nga isuda ti nabati.

No malidlidayda, makariknada iti sakit a pisikal ken emosional ket nalaka nga agsangitda. Narigat a maalada ti turogda, saanda a makapangpangan, saanda a maipamaysa ti panunotda ket marigatanda nga agdesision. Saan met ketdi nga amin a mabalo ket agpapada. Adda dagiti maragsakan aglalo no ti natay ket adu ti bisiona, naranggas ken awan ayatna kadagiti annakna ken asawana malaksid no kaiddaenna.

Segun pay iti panagadal, ad-adda a babbai ti makarikna iti liday ngem ti lalaki. Dagiti awanan iti insurance wenno seguro, marigatanda iti pinansial iti las-ud ti makatawen ken dagiti met addaan, nagdua a tawen ket gudua a nalpasda amin a proseso sakbay a naalada dagiti benepisio. Saan met ketdi nga agpapada dagiti kompania ti seguro a kastoy ti kabayag ti pannakaproseso dagiti kasapulan tapno maala dagiti benepisio. Iti kompania nga ammok a kukua ken imatmatonan dagiti Filipino, no la ketdi kompleto dagiti kasapulan, dua laeng nga aldaw, maalan dagiti benepisio. Kasano la ngaruden dagitay awanan iti insurance?

Kuna pay dagiti napagsaludsodan a no ammoda la koma, nangalada iti ad-adu wenno dakdakkel a seguroda, nagsalsalimetmetda koma tapno ad-adu ti naurnongda, ken ad-adu pay koma ti ammoda maipanggep iti masakbayanda nangruna iti maipanggep iti pinansial tapno nakaplano ken nakasaganada.

Iti biang ti asawa ni Aldong, nataltalged koma no idi sibibiag pay ti lakayna, insagananan ti pamiliana kadagiti aramid no kas pagarigan ta adda kellaat a dakes a mapagteng ni lakayna. Awan uray no maysa la koma ti innala ni Aldong a life insurance a para iti bagina ken para iti pamiliana. Ti rasonna idi mapan al-allukoyen ti financial adviser ti maysa a kompania ti seguro, naawan ti panagtalekna iti seguro ta nakaturpos kano koma no saan a gapu iti kunana a “linoloko” a pre-need insurance a tinintinnagan daydi inana. Uray no mano a panangilawlawag nga agduma ti pre-need a kas koma iti gastuen iti kolehio nga innala idi ti inana ken ti life insurance. Saan a pulos naallukoy. Namimpinsan a nagrikep ti panunotna maipanggep iti insurance.

Malaksid nga awan ti buisna, ti life insurance ti kalakaan a mangsulnit iti kellaat a naawan a masapulan nangruna no ‘tay plano a mairaman ti aksidente ta agdoble ti maawat ti beneficiary. Basbassit pay ti itintinnag no ub-ubing ken nasalun-at ti mangala iti policy-na. Daytoy ‘tay life insurance nga ibati kadagiti mapanawan no kas pagarigan ta adda mapasamak iti nakaseguro. Ken mabalin pay a pangutangan no agkasapulan. Agduduma dagiti plano nga ididiaya dagiti kompania ti seguro.

Adu dagiti tattao a saan a mangikaskaso iti insurance no ubingda pay laeng wenno awan pay annakda ngem dakkel daytoy a biddut. Saan a dakes nga in-inut nga agurnongda babaen ti insurance. Kunada nga isu pay a baybayadanda. Saanda a mapanunot a dida agbaybayad ngem agur-urnongda, nakaseguroda ken agsapsapul ti ur-urnongenda.

Kasla impierno ti panangiladawan dagiti napagsaludsodan maipanggep iti kellaat nga ipapatay ti asawa. Daytoy ti kalilidayan ken kasisipngetan a paset ti biagda. Gapu ta awan metten ti maaramidanda, masapul a ti nabati ket pakiredenna ti nakemna tapno sanguenna dagiti napapateg a banag. Kangrunaan kadagitoy ti maipanggep iti kuarta. Agpatulong itay matalekna a mammagbaga maipanggep kadagiti banag a pinansial a saan nga iti banko.

Sakbay ti amin, irehistro ti pannakatay ti tao iti Civil Registry Office ti munisipio wenno siudad a pagnaedan ken mangala ti kopia iti death certificate. Pa-photocopy daytoy iti adu a kopia ta adunto ti pakasapulan. Ipamaysa ti panangasikaso kadagiti gagangay a paggastuan ngem saan nga inaalisto no di ket napasnek. Mangilatang iti tiempo a mangaramid iti daytoy nangruna kadagiti kasapulan unay. Napasnek nga aramiden agingga a malpas. Bayadan amin a masapul a mabayadan ken ilista amin a namnamaen a paggastuan iti makabulan tapno mailatangan iti umno a gatad. Kasapulan daytoy tapno makapagplano ket saan a ti la adda a paggasgastuan no kas pagarigan ta naawaten dagiti benepisio. Laglagipen nga awanen ti tao nga agsapul iti kuarta.

Ukkonen ken pagtitiponen amin a dokumento ken papeles nga adda pakainaiganna iti kuarta wenno pinansial. Ipan ida iti nalawag a makita wenno transparent a sobre a ‘tay adda pangipanan iti nagan ti kada dokumento. Ilista amin a deposito kadagiti banko ken no mano ti nagyan iti kada deposito. Ipan daytoy a listaan a yan ti sabali pay a sobre. Ilasinmo dagiti kopia ti Income Tax Return (ITR) iti napalabas a lima a tawen ta addanto pakasapulam kadagitoy a dokumento. No awan iduldulinmo a birth certificate ken marriage certificate, mangalaka dita Philippine Statistics Office (PSO) dita probinsiayo.

Ipakaammom ti pannakatay ti asawam iti pagtrabahuanna ken iti amin a gunglo a nakaikappenganna. Agipilaka para kadagiti benepisio. Kastoy met ti aramidem iti SSS para iti survivor’s benefit. Sukatam ti titulo ken rehistration dagiti lugan iti naganmo.

Pagtitiponen amin a papeles ken dokumento amin a nagatgatangyo a daga ken dadduma pay a sanikua.

Kangrunaanna unay ti saanmo a panangaramid dagiti dadakkel a desision wenno pangngeddeng maipanggep iti pinansial a kas koma no agilakoka kadagiti banag nga addaan iti dakkel a gatad a kas iti balay, daga, negosio wenno lugan. Urayem a makapagtalna a nalaing ti nakem ken panunotmo.

Kas iti ehemplo iti napasamak ken ni Aldong, saan a mailaksid a mabalin nga appan dagiti nabatbatina a kinabaknang ket aramaten ti maysa a lalaki ti rikna ti nabalo nga agladladingit a mangipakita iti simpatia. Iti saan a mabayag, matnag ti rikna ti balo iti dayta a tao a mangited iti atension ken abaga a pangisadaganna iti ulona. Annadan ti kastoy a pasamak. Masapul iti kinakired ket ited ti atension kadagiti annak a madama met nga agladladingit. No saan man a naisuro ti lalaki no kasano nga ipataray ti negosiona, in-inut a sursuruem manipud kadagiti trabahador a katalekna.

Kalpasan ti Nakas-ang a Pasamak

Segun met laeng iti Loss of Spouse study, saan nga agpapada ti panagladingit dagiti mapanawan ngem ketdi ti mabayag a panagladladingit ket makadadael iti salun-at. Masapul nga isublim ti sigud a biagmo.

Ilalaem ‘ta biagmo nangruna no addaanka iti annak. Ita ta awanen ti kabadangam, sikan a mismo ti makaammo iti biagmo ken kadagiti annakmo. Agehersisioka a kas koma no magmagnaka ngem saan nga itay la no makalagipka. Pagbalinem a regular wenno ‘tay kanayon. Nasaysayaat pay no adda kaduam a magmagna wenno ‘walking buddy’ ngem saan a ‘tay agkurkursonada kenka.

Agipaunegka kadagiti nasustansia a makan a kas kadagiti nateng ken prutas. Amangan no nalpasen iti pannagnam ket agturongka met iti fastfoods a mabalin a makadadael iti salun-atmo dagiti ididiayada a taraon. Maturogka a nasayaat. Bay-am pay laeng ti agbuya kadagiti paboritom a telenobela mangibus iti orasmo nangruna iti rabii. Dimo kunaen a pangiliwliwagam iti ladingitmo ta ti ladingit, adda patinggana.

Saanka nga agpuppupok iti balayyo ta ad-adda a dimo mailiwliwag ‘ta ladingitmo. Makigrupoka kadagiti tattao, ipaaymo ti tiempom iti simbaan ken dadduma pay a gunglo a namnamaem nga adda maiburaymo a tulong wenno kapanunotam. No madlawmo a kasapulam ti tulong ti doktor wenno propesional, saanka nga agkitakit nga umasideg. Apay a dimo padasen ti agsursuro iti sabali ken baro a paglaingan wenno skill? Laglagipem, sikan ti makaammo iti biagmo. --O

(Immuna a naipablaak iti Bannawag, Pebrero 11, 2019 a bilang.)