Salaysay ni REYNALDO E. ANDRES

GAGANGAY a sa laeng mataliaw ti bunga ti santol no adda babai nga aginaw ken adda agluto iti sinigang a karne wenno ikan. Kayatna a sawen a di unay maik-ikkan daytoy iti atension kas iti mait-ited kadagiti dadduma nga agbungbunga a kayo a kas iti mangga, kahel, rambutan, sua, lungboy, salamagi, ken dadduma pay.
Ngem ammoyo kadi a malaksid a napintas a linong ti arubayan gapu iti kinarukbosna, adu pay dagiti rason no apay a nasken nga agmula ken paaduentayo dagiti pinuon ti santol kadagiti bakir ken kadagiti nawada a paset ti talon ken arubayan a saan a maar-aramat a pagmulaan?

Bassit ti Kasapulanna a Pannaripato
No idilig kadagiti sabsabali a kayo nga agbunga, di unay kasapulan ti santol ti pannaripato. Kabaelanna ti agbiag iti isu amin a klase ti daga. Agbunga uray iti panawen a napalalo ti tikag ken nepnep a kas kadagiti dadduma nga atap a kayo. Nupay kasta, no maited iti santol ti umno a pannaripato, ad-adda pay a pumintas ti takderna ken ad-adu ti maibungana.
Iti sapasap a pagilian, ti Southern Tagalog, Western Visayas ken Mindanao dagiti kangrunaan a rehion nga agmulmula iti santol. Kadagiti mannalon kadagitoy a lugar nga addaan iti komersial a plantasion ti santol, ibilangda daytoy a kayo a primera a klase a mula a panguartaan.
.
Saguday ti Santol
Al-alisto nga urayen nga agbunga ti santol ngem dagiti dadduma a kayo nga agbunga. No ti bukelna ti patubuen nga imula, umab-abot laeng iti 5 agingga’t 7 a tawen ti urayen sakbay a maramanan ti pakpakauna a bungana. Ngem no grafted ti imula, agurayka laeng iti 3 agingga’t 4 a tawen.
Kadagiti umdasen ti tawen ken kadakkelna a kayo, umab-abot iti 20,000 agingga’t 24,000 ti maibungana iti unos ti makatawen. Daytoy ti maysa a saguday ti santol nga awan kadagiti dadduma nga agbungbunga a kayo. Kinapudnona, adda dagiti panawen a di maaguantaan ti kinaadu dagiti bunga ti santol isu nga ad-adu dagiti maregreg ken madadael ngem dagiti maburas a mailako.

Namsek ti Ikutna a Sustansia
Kas kadagiti dadduma a bunga ti kayo, namsek ti santol iti bitamina B ken C, dua kadagiti kangrunaan a sustansia a kasapulan tapno naannayas ti metabolismo dagiti selula ti bagi tapno tumibker ken masaluadan ti puso kontra iti ania man a sakit (cardiovascular disease). Namsek pay iti carbohydrates, iron, fiber, ken phosphorus.
Kuna dagiti eksperto iti nutrision a natibker ti ngipen ken gugot dagiti tattao nga inaldaw a mangan iti bunga ti santol. Ti ngamin tubbogna ti mangtignay iti pannakaparnuay ti adu a katay nga isu ti manglaban kadagiti bakteria nga agpanggep nga agumok iti uneg ti ngiwat nga isuda met ti makaigapu iti alisto a panagrukab ken pannakadadaelda.
Malaksid kadagitoy, masarakan iti ukis ti santol ti sustansia a managan iti bryonolic acid ken sandorinic acid a kangrunaan a manglaban iti bubudo (allergy) a sumangbay iti bagi no adda umatake a dakes a mikrobio.

Dadduma a Pakausaran ti Santol
Malaksid a gagangay a maar-aramat a pagpaalsem iti lutuen, maaramid pay a kendi ken laok ti gulaman ti lasag ti santol, ken pangpreserbar kadagiti dadduma a taraon. Ditoy Filipinas, adun dagiti kompania nga agar-aramid iti napolbos a lasag ti santol a maaramat a rekado ti sinigang. Adda payen dagiti ageks-eksport kadagiti produkto manipud iti santol a kas iti palaman ti tinapay a managan iti marmalade.
Tapno makaaramid iti marmalade, ukisan ti santol sa lutuen ti lasagna iti danum nga adda asukarna agingga a pumalet. Kinapudnona, ti santol marmalade ti maysa kadagiti paborito a marmalade iti Amerika ken iti Europa.
Kadagiti away, gagangay met nga us-usaren dagiti lallakay ken babbaket ti napait a tubbog ti ukis ti kayo nga agas ti kurad, kamanaw, ken tarindanum. Addaan ngamin daytoy iti maysa a klase ti alkaloid ken steroidal sapogenin a mangpatay kadagiti gagangay a buot (fungi) a makaigapu kadagitoy a sakit ti kudil.
Mabalin pay nga ibilag ti ukis ti kayo sa mapolbos ket daytoy ti yagas iti apektado a paset ti kudil.
Naimas ken nabanglo pay ti ramutna a maaramid a tsaa ken mairekomendar nga inumen dagiti agdalagan nga inna. Kadagiti biktima ti sika wenno panagibleng, mangipaburek iti sangkabassit a paset ti ramut sa daytoy ti kanayon nga inumen. Mabalin pay a laokan ti tsaa iti sangkabassit a suka ket daytoy ti ipainum kadagiti agsikal ken agsakit ti tianna.
No adda aggurigor, manganger iti bulong ti santol sa daytoy ti ibanios wenno isapsapo iti sapasap a bagi ti pasiente tapno bumaaw ti bagina. –O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag, Enero 8, 2018 a bilang.)