Salaysay ni SHERMA E. BENOSA/ Immuna a naipablaak iti Bannawag, Pebrero 1, 2010 a bilang/ Pammadayaw ti NCCA dagiti naaramat a ladawan.
KADAGITI agessem iti literatura iti Filipinas, saanen a ganggannaet ti nagan nga Edith Lopez Tiempo, ti kakaisuna pay laeng a babai a napadayawan a Philippine National Artist iti benneg ti literatura. Ngem malaksid kadagiti nagdalan iti Dumaguete National Writers Workshop, manmano ngata ti makaammo a daytoy nagbalin nga “ina” dagiti adu a mannurat a Filipino ket saan laeng a patanor ti Amianan no di ket maysa pay nga anak ti maysa a cultural minority. Maysa a Gaddang.
Nayanak ni “Mom Edith” (awag kenkuana dagiti “annakna” iti literatura) idi Abril 22, 1919 iti Bayombong, Nueva Vizcaya. Nagnaed kadagiti probinsia a nakaidestinuan ti amana a maysa nga auditor ti gobierno ngem iti Nueva Vizcaya ti kaundayan a nagnaedan ken dimmakkelanna. Inleppasna ti sekundaria iti Nueva Vizcaya High School (Nueva Vizcaya General Comprehensive High School itan). Idi nagbalasang, sinerrekna ti lubong ti pelikula ngem saan a nagbayag iti dayta a tay-ak. Pinawilan dagiti nagannak kenkuana.
Nayasawa ni Mom Edith iti daydi Edilberto K. Tiempo a taga-Leyte ken maysa a mannurat ken kritiko iti literatura. Kasla nasam-it a tagtagainep ti ayat a nabukel-iti-surat ti panagtumpongda iti Unibersidad ti Filipinas. Mangal-ala idi ni Mom Edith iti kinaabogasia ket MA met ken ni Ed (awag ni Mom Edith iti kasimpungalanna). Ngem kalpasan laeng ti maysa a semestre, nagkallaysada ket pinilida ti nagnaed iti Dumaguete, Negros Oriental. Dita metten nga inleppas ni Mom Edith ti kurso a kinamaestra (magna cum laude ). Dita payen a rinugianna ti nagsurat.
Adu a metapora ti linaga ti lapis ni Mom Edith. Adu pay a kabibiag ken sarin-tao (character) ti naikkanna iti anges ken kababalin babaen ti panangpagarawna kadagitoy kadagiti pinartuatna a lubongda. Kadagiti panawen nga imbukbokna ti tiempona iti literatura, nakaipablaak ni Mom Edith iti lima a nobela, ti A Blade of Fern (1978), His Native Coast (1979) One, Tilting Leaves, The Alien Corn (1992), The Builder (2004, ken The Jumong (2006). Adda pay sumagmamano nga antolohia iti daniw ken ababa a sarita kas iti Abide, Joshua, and Other Stories (1964), The Tracks of Babylon and Other Poems (1966), The Charmer’s Box and Other Poet (1993), Beyond Extensions, ken Marginal Annotations and Other Poems. Nangab-abak pay kadagiti salip iti panagsuratan.
Malaksid iti naruay a nasuratna, am-ammo pay ni Mom Edith a kas kadua a nangbangon ken kadua a manarawidwid iti Dumaguete National Writers Workshop (DNWW), dati a Silliman National Writers Workshop nga impatakderda iti kaingungotna idi 1962. Ti DNWW a maang-angay iti kada kalgaw ti kaunaan ken kapautanen a pagsanayan iti panagsurat (workshop) iti Filipinas. Ti panangbangonda nga agassawa iti daytoy a workshop ti maysa a namagbalin kenkuana a national artist iti literatura. Babaen iti daytoy tinawen a workshop, ginasgasut a mannurat ti natulonganda nga agrangpaya. Adu ita kadagitoy ti dadakkelen a nagan iti literatura iti Filipinas iti Ingles ken Tagalog.
Nupay maysa nga anak ti Amianan, impangpangruna ni Mom Edith ti nagsurat iti English. Malaksid ngamin a pagaayatna ti English (ta Gaddang ken English met ti pannakisarsarita dagiti dadakkelna kadakuada nga agkakabsat idi ubbingda), nabayag pay a nagyan iti Estados Unidos a kaduana ti pamiliana tapno ituloyna ti panagbasana iti MA. Nagisuro pay idiay iti nabayag.
Ngem kas itay kunadan, uray ania ngata a pagsasao ti usarem nga agsurat, saanto a pulos a mapunas ti kayaw ken awis ti nakayanakam a daga. Dimonto pulos a masaanan ti payapay ni iliw ken pannakaila kadagiti naragsak a napalabasmo iti lugar a nagmulagatam. Maysa ni Mom Edith a mangpaneknek iti dayta a pagsasao. Babaen ti panagtitinnulong ti National Commission for Culture and the Arts (NCCA), UP Creative Writing Institute (UP CWI), ti Nueva Vizcaya State University (NVSU), ken ti gobierno lokal ti Bayombong, nagawid ni Mom Edith iti nakayanakanna a lugar itay laeng nabiit. Kaduana ti anakna a lalaki a ni Maldon ken dadduma pay a kameng ti pamiliana.
Agawid Kadi a Talaga?
“Is she really going home?”
Dayta man ti komentario ti maysa a mannurat iti English idi ipostek iti account-ko iti Internet social networking site a Facebook nga agawidak iti dayta a rabii ti Agosto 8 tapno suratek ti panagawid ni Mom Edith. Manamnama ngamin nga atendaranna dagiti naisagana a programa para kenkuana manipud iti Agosto 9 agingga iti 11 babaen ti Pagpupugay sa National Artist nga inlungalong ti UP CWI ken pinunduan ti NCCA.
Saan a maikkat ti panagduadua no talaga nga agawid wenno saan ni Mom Edith iti daydi a gundaway. Iti edadna a nobenta, narigaten para kenkuana ti agbiahe manipud iti Dumaguete. Ageroplano daytoy agingga iti Manila sa manen agbiahe iti kalsada nga agpa-Nueva Vizcaya. Ngem saan laeng a ti edadna ken ti agsalogen a pigsana ti makai]gapu. Sakbay ti aldaw a panagbiaheda koma, nagreggaay ti paset ti kalsada ti Caranglan, Nueva Ecija a madalananda. Amken ti kaaduan a marigatan la ketdi daytoy no mataktak iti dalan.
Adu a panangupay ti pamiliana tapno saanen nga agtuloy ni Mom Edith. Ngem desididon nga agawid. “Ammok ti bagik. Bay-andak nga agawid,” impatangkenna. Awan ti naaramidan ti pamiliana no di ti agtungpal iti pagayatanna. Impamuspusanda lattan nga agbalin a naannayas iti panagdaliasatna.
Ti Guyod ti Nakayanakan a Daga
“It must be the call of the Gaddang,” pinangilawlawag ni Mom Edith iti reggetna nga agawid. Nabayag kano unayen a saan a nakaawid iti nakayanakanna a lugar manipud idi pimmanaw. “Let me see... It’s been about 75 years since I left? Bumalasitangak pay laeng idi!” kinunana ket nangrugin a tumrem ti luana bayat ti pananglagipna iti panagubingna.
Napintas, kinunana, dagiti lagipna iti panagubingna. “Diakto pulos malipatan dagidi a tawen. Magustuak ida a lagipen. Nagasatak ta naparabur ti Langit kaniak. Ragsak ti umapay iti kaunggak tunggal lagipek ti panagubingko iti Bayombong.”
Kinuna ni Atty. Carmen Magalona, kasinsin ken kinaubingan ni Mom Edith, a naulimek kano nga ubing ni Mom Edith. Awan panagduyosna kadagiti ragragsak. Saan met a managpasiar a kas kadagiti kadawyan dagiti agtutubo. “Kaykayatna ti agbasa kadagiti libro,” kinunana. “No kitaen ti gapuananna ita, makunak nga addan dagiti senial nga adda talentona iti literatura idi pay ubbingkami. Ngem panagkunak, nagbasbasa ni Edith idi, saan a gapu ta kayatna wenno planona ti agbalin a mannurat no di ket gapu ta magustuanna ti lubong ti literatura. Daydi Ed ti nangallukoy ken nanginspirar kenkuana nga agsurat.”
Ti Panagawid
Pagaammo ti Nueva Vizcaya nga adu kadagiti annakna ti nagballigi kadagiti nadumaduma a tay-ak a sinerrekda, iti man uneg ken ruar ti saklotna. Ngem saanna nga impagarup a nakapataud iti maysa a National Artist iti literatura.
Ket kas “nagannak” a kanayon a siaayat ken siiiliw a mangpasangbay kadagiti aggandat nga agawid nga annakna, silulukat dagiti takiag ti probinsia a nakasagana a mangabrasa ken ni Mom Edith. Saan laeng a dayta, impamuspusanna a masurotan ni Mom Edith ti dalanna nga agawid babaen ti panangtignayna kadagiti dadduma pay nga annakna — da Dr. Marilou Gilo-Abon, presidente ti NVSU ken John Severino Bagasao, mayor ti ili a Bayombong babaen ti pannakitinnulongda iti NCCA ken iti UP-CWI nga idadauluan ni Vim Nadera, agdama a pangulo ti Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL) ken dati a fellow iti Dumaguete National Writers Workshop.
Naragsak, emosional, ken nakalalagip dayta a panagawid ni Mom Edith iti Nueva Vizcaya. Adu dagiti kakabagianna ti napan nangdanon kenkuana iti NVSU Guest House a nagdagusanda tapno makainniliw, maabrasa, ken maarakupda ti kasinsin, ikit ken kapiduada. Ket iti dayta a panagkikinnitada, rimmingbaw ti kina-Gaddang ni Mom Edith. Wen, ta Gaddang, saan nga English, saan pay nga Ilokano, ti lengguahe nga ad-adda a mangngegan iti guest house bayat ti kaaddada.
Napunno kadagiti rebbengen ni Mom Edith iti dayta a panagawidna. Kasangsangpetna pay laeng no ar-arigen, rimmuaren tapno atendaranna ti programa iti Peoples’ Museum and Library iti met laeng Bayombong. Ditoy ti yan dagiti nayeksibit a gapuananna.
Iti kabigatanna, Agusto 10, naiparang ti estatua wenno busto ni Mom Edith iti inaladan ti NVSU. Kinitikitan daytoy ni Raul Funilas, maysa nga eskultor iti Unibersidad ti Pilipinas iti Diliman, Quezon City. Naaramid ti busto iti marmol ken nakalupkopan iti balitok. Sakbay a nayalnag ti busto, nangted ni Mom Edith iti diskurso. Nagkansion pay iti maysa a samiweng a Gaddang. Ket idi maimatanganna ti bustona, nabayag a saan a nakatimek. Madlaw ti saan a masbaalan a ragsak kadagiti tigerger dagiti nagakkub a dakulapna.
Kalpasan dayta, naisaruno a dagus dagiti lektiur maipapan kadagiti napili a gapuanan ni Mom Edith. Trinatar ni Associate Professor Oscar Campomanes ti Ateneo de Manila University ti “The New Criticism in the Philippines,” ti kritisismo ken gannuat-tignay nga insangpet dagiti agassawa a Tiempo manipud iti US, sa rinetokar ken inyadalda kadagiti mannurat a Filipino babaen ti DNWW. Sinaruno met ni Assistant Professor Ralph Semino Galan ti UST iti panaglektiurna iti sumagmamano a daniw-ni-ayat ni Mom Edith. Ni met Associate Professor Ferdinand Lopez ti UST ti nangpadas a nangtan-aw iti topiko a kinabakla a kas mailimlimed a seksualidad (bakla as a suppressed sexuality) manipud kadagiti “pink fiction” ni Mom Edith a kas iti “Of Chambers” ken “The Dam”. Impadas met ni Assistant Professor John Jack Wigley iti met laeng UST a sinapul ti pagluglugaran ti kinababai iti ababa a sarita ni Mom Edith a napauluan iti “The Corral” wenno “Ti Ubong.” Ni met Assistant Professor Joselito Zulueta ti UST ti nangibingay iti pamanunotanna iti nobela ti nasaririt nga anak ti Nueva Vizcaya a napauluan iti “A Blade of Fern.”
Nagibusan ti programa iti panaglektiur babaen ti panagsao met ni Mom Edith. Iti lektiurna, imbagana nga ad-adda kanon nga ipangpangruna dagiti mannaniw kadagitoy a tiempo ti porma ti daniw a saan ketdi koma a ti nagyan wenno kababagasna. Nangited ngarud ni Mom Edith iti uppat a wagas tapno maikkan-biag ti linaon ti maysa a daniw: babaen ti kinaaweng ken panagallangongan (reverberation), panangusar iti sidap ti utek ken natadem a rabak (use of wit and sharp humor), panangusar kadagiti napnuan-adal ken esoteriko a banag (use of learned and scholarly esoteric materials), ken panangusar kadagiti naisangsangayan ken nakakaskasdaaw a plano ken kapanunotan (adoption of unusual and startling concept and idea).
Sinaruno dayta ti seremonia ti pannakaibasa dagiti resolusion a pannakabuniag ni Mom Edith iti “Casta,” balikas a Gaddang a kayatna a sawen ‘nabileg’ ken ‘napintas’ ken ti resolusion a nangideklara iti aldaw a pannakayanakna (Abril 22) a kas piesta opisial iti ili ti Bayombong.
Iti panagdiskurso ni Dr. Gilo-Abon ti NVSU, imbagana a ti parambak a naangay para ken ni Mom Edith ket saan laeng a maipapan iti kultura ken iti kina-Novo Vizcayano ni Mom Edith, no di ket kangrunaanna, iti kinapudno a tubo daytoy ti maysa kadagiti uppat a cultural minority iti probinsia — dagiti Gaddang. “Daytoy a taripnong ket maipapan iti ayat, maipapan iti pamilia ken maipapan iti panagkaykaysa,” innayonna.
Iti met panunotko kas maysa met nga anak ti Nueva Vizcaya a kanayon met a pumanaw-agawid, ti pasken ket maipapan iti panagapon ti maysa nga anak a siiiliw a nangsurot iti payapay ti naggapuanna a daga, ti kina-Gaddangna, ken ti nasudi a lagip ti panagubingna. Panagawid nga agserbi nga apros iti kararua kalpasan ti naunday ken nabunga a panagdaliasat ken pannakigasanggasat tapno biroken ti naituding a gasat ken suroten dagiti nagkaadu a desdes a ninamnama a mangitunda iti inar-arapaap a balligi ken pannakapabaknang ti panunot ken ti sibubukel a kinatao. –O
