Sarita EDEN L. CACHOLA

BINUKBOKAN ni Ito dagiti kulluong iti binugbog. Immarusibsib ti takong. Ginusabna dagiti annakna a mabalinen a maletson. Bimmirok dagiti annak iti sabali a kulluong. Nagtabbaaw ni Ito idi napattog ti sangatimba a binugbog iti panagiinnagaw dagiti tarakenna.

Insublatna a pinuruakan iti mais dagiti manok. Inkukkokna ti lata iti puon ti langka apaman a naipuruakna amin a nagyan tapno maikkat dagiti rekket. Timbog ti sugat ti langka a nagdalanan ti iking ti lata. Minatmatan ni Ito dagiti tutot a nagayus sa dagiti namagaanen a nagtutotan. Naimayeng.

Nagarakiak dagiti piek idi sippiten dagiti daddakkel ida. Nangrakem ni Ito iti giniling a mais sa impuruakna iti yan dagiti napaadayo a piek. Namnamaennan ti umanay a pangpaagasna ken ni nanangna apaman a mailakona dagiti tallo a Landrance ken dua a bakig a manokna. Pinukkawan ni ikitna a Berta.

“No naikkam iti kanendan, a, ket umayka ditoyen ta ni inam ti umay mangkita kadakuadan. Agasem, aya, a pannakaulawna  a mangasikaso kadagiti aggatang. Adda an-annayen ‘ta inam….”

“Uray ket kabaelanna kano pay met laeng.”

“Kabaelanna, a, ngem....” imbitin ti ikitna ti saritana sa pimmanaw.

Nagngilangil ni Ito. Nagtarus iti kuartona tapno sukatanna ti lupotna a nadaramsiakan iti binugbog.

“No ania ket ti kukueenna, a. Ammona a kaadu ti aggatang iti kastoy nga oras. ‘Mod’toy  man laengen ‘ta maysa a tengngedan ta in-inutek nga inumen idiay balay,”kinuna ni Baket Berta bayat ti pananggaw-atna iti masapulna.

“Uray siak,” kinuna ni Baket Antang. “’Nan ‘ta maysa ta innakon.”

Maysamaysa ti nangyawid iti inumenna kadagiti makabael a mangbayad ti sangabotelia. Namrayan dagiti dadduma ti nangala iti baso sa napanda inugasan. Innalada ti sangaparis a marka demonio sa nagsasanguanda.

Nagtarus ni Ito ti tianggi apaman a nakasukat. Binaonna ti inana a mangkita kadagiti tarakenna. Immadu ti simmukmon apaman a nakapanaw ti inana.

“Dimo koma paasitgen ni inam ditoyen. Kaasi met. Agasem, aya, ti pannakaulawna nga aglako,” kinuna ni Baket Itang.

Kasano ngarud ti pannakaasikasok iti amin no saannak a tulongan? kunana koma ngem apagisu nga umasideg  ni nanangna a nangbitbit iti agsalsalungayngay a pamusian.

“Sinikbab ‘diay baboy itay nakanda dagitay impuruakmo.”

“Diyo dinoble a pinuruakan, aya?”

“Saanen, a, ta kunak la no napnekdan.”

“’La, ikabilyo ditan ta lutuekto no awan ti tao.” Agngilngilangil ni Ito a nangmatmat iti manok. Lima a pisos ti bayadna no mailako idiay tiendaan.

“Itedmon ken ni ikitmo a Berta ta inkanto laengen makisida.”

“Ay, pangngaasiyo, diak masango ti agluto,” dagus nga inyalbat ni ikitna a Berta. “Itedmo laengen kadagiti barkadam a pagroroskalduanda.”

“Idissoyo ditan, kunak la ngaruden, sabali pay la ti sasawenyo,” kinuna ni Ito a makasuron. Saan a ti di pannakasango ni ikitna a mangluto no di ket ti pannakadurmenna iti kabsatna.

Pinukkawanna ni Porong a kasinsinna nga apagisu a lumabas. Intedna ti pamusian tapno aroskalduenda. Nalagipna a dinto man makakaanen ti inana no makakita iti karne ti manok. Uray isu met ketdi.

Nagsubli iti tainggi idi nakapanaw ni Porong. Addan ti inana iti uneg ngem awan ti mangibaga iti gatangenda kenkuana.

“Nang, inkay yapon dagidiay manoken ta siak ditoyen,” kinuna ni Ito apaman a nadlawna ti pannakasair manen ti inana.

Nagin-inayad a rimmuar ti ina.

Kasla naparsik ti dadduma a kudil ti inana. Dandanin dumanon iti abagana ti sinanlagangan nga aritosna gapu’t pannakabennat ti lapayagna. Awanen ti kukona ket ab-ababan ngem ti kadawyan a ramay ti ramayna.

Nagtugaw iti bangko a naasitganna apaman a naserbianna dagiti aggatang. Tinapayana ti mugingna. Dina napupuotan ti yaasideg ni Adong a kapasigan a pagayamna. Tinapik ni Adong ti abagana.

“Ammok ti pampanunotem,” kinuna ni Adong. “Kasta laeng ti biag. Nalaka pay laeng nga iremedio no kayatmo. Isuna laeng, a, ta makagastoka iti adu ken napaut ti panginnaddayoyo nga agina.”

“Agsakitto ti nakemna. Agsobranto ti gastuenna apaman a mailakok amin a tarakenko, ngem saanko a maitured a mayadayo. Ita ti pannakasapulna iti tulongko, nangruna iti pannakataripatona.”

“Mataripato met ket a nasayaat babaen ti kuarta.”

“Mapasakitanto laeng.”

“Dayta laeng ti mabalinko a maitulong kenka. Adda kenkan no aramidem wenno saan.”

Nagpakada ni Andong apaman a nabayadanna ti innalana a sigarilio. Ad-adda manen ti pannakariribuk ni Ito. Naamirisna a nakapsuten ti mapastrekda iti tianggida, idinto a kapigsana koma ita ta adda ti birhinia a pagsapulan dagiti tao.

No daytay makadurmen a sakit ti sakit ni nanang, saan la nga isu ti kadurmendanto. Siakto payen, nakunana.

Insimpana dagiti nagawangan iti sioktong ken Coca-Cola sa inugasanna dagiti baso a naginumanda.

“’Nang, innak ‘diay yan da Porong. Daytanto la kanenyo ti lutuenyon!” impukkawna tapno mangngeg dagiti saan pay laeng a nakagatang ket agawid metten dagiti nataengan a kasta unayen ti banawbawda.

“Mod’toy man pay ‘ta maysa a paris, Ito, sakanto mapan ti papanam,” kinuna ni Lakay Arong nga agngadngadalen iti bartekna. Nagpallangatok ti tansan ti Coca-Cola iti pananglukatna. Binirokna ta kitaenna koma no adda premio iti tapon ngem saannan a nakita.

Inyawat ni Itong ti masapulda sa immuli tapno agsagaysay, amangan no adda inawis ni Porong a babbalasang. Immulog ket nagpakada ken ni nanangna.

“Agirikepka pay sakanto mapan,” impukkaw ti ina manipud iti kosina.

“No adda pay met la tao.”

“Agrikepka lattan. Uray ket naraniag ni Apo Bulan. Bay-annakam laeng a nataengan nga agpapatang,” kinuna ni ulitegna a Santos. “Ngem bay-am a silulukat ‘ta likudanyo ta addanto sumrekam no agawidka. Kaasi met ‘ta inam a bumangon.”

“Apagbiitak laeng, ‘nang,” impakadana apaman a nakairikep.

Nanglinteg nupay pagbutbutngan iti rabii dayta a bit-ang. Adu kano ti agnaed iti dakkel a bubon a nakali idi sakbay dagiti Kastila. Dita kano a bubon ti nakaalaan ni nanangna iti sakitna. Adda kano ngamin dalag a kasla luppo a nakita ni nanangna idi lumabas iti sumipnget. Intudtudona kano idi naayatan a nangbuya ngem pagammuan laengen ta nagpukaw ket nagparang ti bassit a dalag. Agpigpigerger ni nanangna idi sumangpet. Saanen a makaturturog ken makapangpangan manipud idi. Pinatakoda ken ni Lakay Kolas. Nangrugi ti panagtubo ti nalabaga iti bagina. Pinaayabanda ni Lakay Kolas ket nadumaduma ti naisapsapo nga isu ti rimtabanna, agingga iti bimtak dagiti dadduma. Pakitana koma iti doktor ngem madi met a payudong ti inana. Kastoy kano met la ti sakit daydi tatangna nga impettengda a rinanggasan daydi nobiana a Cagayana.

Nakigtot idi agtaguob dagiti aso. Adda naganek-ek a kasla uken. Arintarayen ngem pinaturedna ti nakemna. Nabang-aran idi makitana dagiti puraw nga uken a sumalsalipengpeng iti inada nga agdudungrit ken  aggudgod.

Narangrang ti hasag ket napno ti balay da Porong iti garikgik dagiti babbalasang ken angaw dagiti babbaro.

“Daytoy la ti pagsayaatan ni Porong ta pagbalinenna a dakkel ti bassit, ngem nangalaanna ngata iti nayonna?” intanamitim ni Ito.

Umuli koman ngem nangngegna ti impaangaw a sarita ni Lita.

“Oy, naggapuan dagitoy manok? “

“Uray sadino ditan, a, basta adda paguummongan,” insungbat ni Pepe.

“Ay, no naggapu ‘diay yan da Ito, nasaysayaat pay a tilmonek ti katayko bayat ti panagsidayo. Makaramramanak iti aroskaldo ngem no sadiay ti naggapuanna, uray ditam!”

“Uray, a, ket naluto met, no kas pagarigan naggapu didiay.”

“Uray pay!”

“Sus, no dimo a kayat, saan laeng, ngem saannakam a rugrugiten,” kinuna ni Pepe.

“Naggapu ‘diay ballasiw ‘ta maysa ket naggapu ken Tolyong dayta dua,”kinuna ni Porong.

“Aprobaran dagiti nakakita. Siak ti naggapuanna ti dua. Donasionko ti maysa ket ginatang ni Siano kaniak ti maysa. Nakitak ni Porong a nakaiggem iti manok a naggapu ‘diay ballasiw,” impalawag ni Tolyong.

Nakamakam ni Porong ni Ito iti lalaktawan.

“Adu la amin a mangmangngegmo. Umayka ketdin. Ammodanto pay, aya, a naggapu ‘diay balayyo daydiay?”

“Apay ngata a maipabaklay kaniak dagitoy, insan? “ insennaayna nga intugaw iti lalaktawan.

“Kasta laeng ti biag, insan. Aganuska laeng. Ti kunak, ibaonmon ni nanangmo ‘diay  Culion, wenno ‘diay Tala ita ta dika pay naakaran.”

“Kunaennanton a naranggasak nga anak no ibaonko sadiay.”

“Maawatannanto. Napategka ken ni nanangmo ket aramidenna amin no la ket agimbagka.’’

“Diak maitured, insan! “

“Adda latta kenkan.”

Nagpakada ni Ito. Saannanto met la a maganas ti mangan.

Nabuak dagiti panniki idi lumasat iti sirok dagiti nataratar a kapasanglay. Nagpadaya dagiti dadakkel. Nasinasina dagiti babassit.

Adda pay laeng dagiti agtutungtong a nataengan iti sango ti tianggida. Linabasanna ti ummong.

“Piman dayta nga ubing. Nasingpet pay met ngarud sa nagguapo. No saan la a kasdiay ti inana, pilitek ‘diay anakko a mayat kenkuana,” kinuna ni Lakay Anno nga ama ni Lita.

Naawatanna a saanda a nadlaw ti ilalabasna ta adu pay a panangngaasi ti naipaay kenkuana. Ad-adda manen ti pannakasairna.

Nasangpetanna ti inana nga agin-innaw iti nangananna. Nagtarus iti lamisaan ket nagdumog dita.

Nadlaw ti ina ti kaadda ni Ito. Immasideg ket inaprosanna ti bukotna. Tinangadna ti inana sa nagpinnerrengda. Minatmatanna manipud ulo agingga iti dapan. Napan nagin-iinum.

“Maawatak ti riknam, anak,” kinuna ti ina. “Nabayagen nga ammok ti nasakitko ket inur-urayko ti panangisingasingmo iti umno nga aramidek. Yantangay awan ti maurayko a timekmo, siakon ti mangibaga a nakasaganaakon a mapan ‘diay Tala.”

“Ngem baketkayon, ‘nang. Bassit laengen ti panawenmo ditoy lubong.”

“Manangngaasi ni Apo Dios. Sika ti pampanunotek. Mangrugin nga ilaksidnaka ti gimong kalpasan ti pananglaksidna kaniak.”

Nagturong ni Ito iti bangsal ket tinangadna ti bulan a tinarayanen dagiti ulep.—O

(Immuna a naipablaak iti Agosto 11, 1969 a bilang.)