Sarita ni BERNARDO D. TABBADA
Umuna a Gunggona/ Salip iti Sarita iti Iluko 2006/ Carlos Palanca Memorial Awards for Literature
DITOY Project 4, iti bulan ti Mayo a dandanin inaldaw nga agsinnublat ti arimukamok ken paraipus ti natadem a bara ti kalgaw, adda naliday a talna ngem napintas met a buya dagiti bigat. Iti dalangadang ngem rumangrangrang a lawag, kasla agsasaruno a ladawan iti museo ti maimutektekan kadagiti tawa iti aglawlaw. Iti met malem nga aginnagawen ti sipnget ken lawag, adda sabsabali a saguday ti ulimek a mangdanggay kadagiti sallapingaw, agkukuros nga agaampayagda iti nalabbasit, aniwarawar a laud, ket agtiliwda kadagiti bayanggudaw a simutsimot iti dapuen a tangatang. Ken ni Attorney Zenaida Cruz, aglalo ita ta bumaketen, ta agtawenen ti innem a pulo ket pito, saan a maparisan dagitoy a buya sadino man a suli ti lubong. Ania man ti dumteng a parikut, awan ti kas iti daga a nakayanakan.
Dakkel a pasamak, no adda, ti makatiped ken ni Atty. Cruz a mangbasa ti maikatlo kasukaten a Bibliana sakbay a rummuar ti kuartoda iti bigat. Uray agkiriring ti telepono, pagurayenna ti umaw-awag. Umawagto manen no kayatna. Pammatina ngamin, nagasat dagiti aldaw a marugian iti balikas ti Dios.
Iti dayta a bigat, nangbasa iti sumagmamano nga eskripto ti Proberbio ket idi namnamaenna nga umdasen dagiti balikas a mangiturong kenkuana iti dayta nga aldaw, timmakder a nangkupin iti ulesna, impandagna iti nakupinen a moskitero, pinampagna a pinaglantad ti punganna sa imparabawan met la daytoy iti ules iti abay ti pungan ni Dr. Cruz nga asawana. Innalana ti tulbek ti kuartoda iti baba sa immulog manipud iti maikadua a kadsaaran ti balayda. Kaluklukatna la unay ti kuarto idi mangngegna nga adda nangrikab iti dakkel a ruangan nga agturong ti kalsada iti ruar. Intuloyna ti simrek iti kuarto sa simmirip iti baet ti venetian blind a nangrikep iti tawa.
“Apay, nagsapakan?” impukkawna idi makitana ni Leo, ti anakna nga agnaed itan idiay Novaliches. Nagdardaras a napan nanglukat ti gate.
Adda iggem ni Leo a papel. Nakabistrad ngem malasin a namin-adun a nakupin ken nalukatan. “Kitaem man daytoy, ‘Mang. Nagbalin met a problemakon ti panaganak ti asawa daytoy kaduak ‘diay Amparo!”
Narupanget ni Leo. Pudno a nalaklakay ti rupana ngem ti kuarentay uno a tawenna. Ammo ni Atty.Cruz a mariribukan ti anakna. Manipud idi napan nagnaed daytoy idiay Novaliches, manmanon nga agawid ditoy Project 4 gapu ti kaadayona. Ngem ita, nasapa a simmangpet. Nangbangon ti anakna ti pagaramidan ti hollow blocks diay Amparo, Novaliches ket nangala iti uppat a katulonganna. Agaw-awid dagitoy iti squatters area iti asideg ti La Mesa Dam, malaksid iti maysa kadakuada a pinalubosan ti anakna a nangpatakder iti bassit a kalapaw iti lote a masakupan ti pagar-aramidanda ti hollow blocks ta ditan ti pagyananda a sangapamilia.
“Ania ti problemana?” sinaludsod ni Atty. Cruz.
“Problemam, kunam, a, ‘Mang. Isu nga immayak ditoy. Inserrekna ngamin ti asawana, ni Gina, dita Labor Hospital ditoy asidegyo ta isu ti naganakanna. Ita, singirendan ti nagdakkel. Uppat a ribu kano.”
“Makipatang koma, a, iti Social Welfare ta ikkanda iti diskuento. Adda branch ti Social Welfare dita.”
“Napanen ngem sangaribu met laeng ti inikkatda. Lima ribu koma.”
“’Dino ti yan ti katulongam?”
“Dayta, ne,” intudo ni Leo ti pandek a lalaki a nakasanggir iti abay ti daan a pick-upna. Umis-isem daytoy a nangpalpaliiw kadakuada. Nakapantalon iti nalislis a maong a nakaisukibotan ti mansamansa a T-shirtna.
“Kas met la awan ti problemana? Umis-isem met. Dakdakkel sa met ti problemam.”
“Awan a pulos ti mairemediona uray siping la koma. Naikkakon iti tallo ribu ngem idi saludsodek ‘di kalman, kunana a naigatangnan iti ag-agas ken kanen dagiti annakna.”
“Amin ti tallo ribu? Kaano ti panangtedmo?”
“Idi malem ti Mierkoles… tallo nga aldaw itan,” kinuna ni Leo kalpasan ti apagbiit a panangbilangna kadagiti kasla timmayab nga aldaw.
“Sabado ita. Awan, a, ti ma’ramidtayo. Bakasion dagiti empleado ti ospital. Ken diak ammo no adda pay mabalinak ta daydiay met la Social Welfare ti ammok a mangmangted ‘ti diskuento. Ayabam man ditoy ‘ta kasaok.”
Pinayapayan ni Leo ti kaduana iti bangir ti kalsada. Umis-isem nga immasideg ti dugyot a lalaki a nakakaut iti bolsana.
“Aniat’ naganmo?”
“Ronie, Ma’am,” inyad-addana ti immisem.
“Apay nga inserrekmo dita Labor ti asawam? Basbassit koma ti problemam no nangalaka iti komadrona. Nalabit a dua gasut a pisos, adun.”
“Itay napan a tawen, dita man met la Labor ti naganakannan. Sangagasut a pisos la ti nagastok. Ita, rinibu metten.”
“Sabali itan ta dimmakkel metten ti ospital. Milion ti nagastos iti panangpabangonda kadagiti nainayon a pasdek. Uray dagiti doktor, tallo gasut metten ti kababaan a singirenda iti konsultasion.”
Nagpukaw ti isem ti lalaki. “’Yoninana a Gloria,” imbanang-esna. Dagus a pinabasolna ti Presidente.
“Uray ania ita, ngimmaton,” kinuna ni Atty Cruz. “Mano ti annakmon?”
“Tallo a lallaki, Ma’am. Maikapat ‘diay kayanak. Lalaki manen.”
Nadlaw ni Atty. Cruz a Bisaya ti katulongan ni Leo.
“Mano ti tawen ti inauna?”
“Uppat,” insungbat ni Ronie.
Tinaliaw ni Attty Cruz dagiti ubbing nga agtitinniliwan iti uneg ti pick-up ni Leo. Agpapada a rutayrutay ti aruatenda. No igaed ti agdengngeg, umarimbangawda iti aglinggolinggo a lugan. Kinita ni Atty. Cruz ni Leo. Naalian iti nakitana a kinaragsak dagiti ubbing. Immisem, sa kinitana manen ni Ronie.
“Ay, husto ‘ta uppaten. Punnuemon ti lubong no dika agpanunot,” inyangaw ni Atty. Cruz ken ni Ronie.
“Awan pay ti babai, Ma’am,” insungbat ti lalaki.
“Kayatmo a sawen, aguraykayo ‘ti babai? Sus!” Nakigtot ni Atty. Cruz. “Ammom, adda ulitegko a nagur-uray iti lalaki. Innemen ti annakda a babbai, awan pay lalaki. Kapilitan a nagsardengda; no saan, isudanton ti kaangsegan iti paarangan inton bumalasang dagiti annakda. Gasatna ta addada aminen ‘diay America. Ken masisirib dagiti annakna isu a babaknangda aminen.”
Nagkiet ni Ronie. Ngem saan a naupay. “Awan pay ti babai,” inulitna.
“Ti ammok, agproblemakanto manen iti kas ti problemam ita inton umay a tawen. Rebbengna unay nga agpa-ligate itan ni misismo,” kinuna ni Atty. Cruz. Tinaliawna ni Leo a kasla kayatna a kumbinsiren ti anakna ti katulonganna. “Kitaekto no Lunes no adda maaramidko. Ngem awan ti maipanamnamak.”
Naalumamay dagiti dua a napan iti pick-up. Idi makadayoda bassit iti kalsada, nagsubli ni Leo.
“Kitaem bassit, ‘Mang. Awan mairemediona uray bassit koma. Nagadun ti utangna kaniak ta nasukalak idi a naglako ti hollow blocks a diak napupuotan. Idi nagsinnurotkami, pudno a naglako. Nagsangsangit. Naipit kano iti problema isu a naaramidna. Nagtulagkami laengen nga in-inutek nga ikkaten iti sueldona ti intarayna a kuarta. Sabali pay ti intedko idi Mierkoles. Saan a makaanay a kanenda a sangapamilia ti matedda iti sueldona,” kinuna ni Leo a nagsanultip ken nangkudkod ti teltelna .
“Bassit ngata unay, a, ti it-itedmo a sueldona,” insuot ni Atty Cruz.
“No siak, a, ket makaanay. Inikkak pay ngarud iti naminsan iti tallo ribu a pangrugianda nga agaramid ti hollow blocks iti sumaruno nga aldaw. Napan simmarungkar iti kabsatna iti sabali nga squatters area, nagbinnartekdan. Napanak ‘diay Amparo iti sumuno a bigat, nakanganga dagiti uppat a trabahador ta awan ti aramidenda.”
“Narigat ti kasta a kadua, Barok,” kinuna ni Atty. Cruz. “Bumirokka ‘ti sabali a kaduam. Mariknak ket nabisio daytoy.” Tinaliawna ni Ronie nga agur-urayen iti abay ti pick up. “Ilumlomnaka.”
“Manmano laeng ngamin ti mayat nga ag-hollow blocks. Dandani pay diak maanusan ta nadagsen nga obra.”
“Adda latta mabirokam. Adu ti nasayaat a tattao, ‘yanna amin a ‘yan. Uray da’toy Ronie, nalabit maipit la nga agpayso. Ngem narigat no agproblemaka, Barok. No kayatna ti agsubli iti dati a ‘yanda idi, isublim idan. Itulodmo iti dayta pick-upmo tapno ammom no sadino ti ‘yanda ta tulongantayto met la ida.”
Agdaydayamudom ni Leo idi nagsubli iti luganna.
LUNES. Nagrubuat ni Atty. Cruz a mapan iti ospital. Miembro ti Sinag, ti organisasion dagiti babbai a mayat a tumulong iti ospital. Kaaduanna kadakuada ti retiradon. Isuda ti mangisagana, manglukotlukot kadagiti kapas, gauze ken mangilaba pay no kua kadagiti lupot a maaramat iti operating room. Kalpasan dayta nga annongenda, bisitaenda dagiti pasiente kadagiti kuarto ket no adda lumangan a mangan wenno awan ti pagpleteda nga agawid, dumutdotda iti bukodda a bolsa, saan la ketdi a nawadwad unay. Ngem ti panag-pastoral, ti panangibunannag iti maipapan ken ni Apo Dios, ti nangnangruna a kimmapponan ni Atty. Cruz. Manipud pay idi balasitang, sumursuroten kadagiti kastoy nga organisasion. No sadino ti ayanna, iti siudad man wenno probinsia, miembro latta ti kantora iti simbaan. Kasla dakkel nga annongenna ti mangisuro iti ebanghelio.
Insuotna ti blusa ken paldana nga asul sa imparabawna ti jacketna a puraw a nakaimalditan dagiti amarillo a raya ti dakkel nga init. Daytoy ti usong ti organisasionda. Nabayag bassit a nagsagaysay. Pinilina ti kasayaatan a sapatosna a maibagay iti asul. Rantana a mapan biroken ti asawa ni Ronie ta palutpotenna ti problema sa rugianna a panunoten dagiti rebbengna nga asitgan.
Nagtarus iti Obstetric Ward idi dimmanon iti ospital. Saan a nagtarus iti Supply Room a masansan a pagraranaanda kadagiti kakaduana iti Sinag ta Mierkoles ti napusgan nga idadatag ti grupona iti ospital. Masapul a birokenna nga umuna ni Gina. Nagmattider iti ruangan ti OB ward. Idi nakitana a natalenten dagiti mano pulo a kama dagiti pasiente iti ward, immasideg iti security guard.
“Am-ammoyo daytoy a pasiente, Anak?” sinaludsodna idinto nga impakitana ti papel a nakaisuratan ti nagan ni Gina Panaginton. Binasa ti guardia ti inyawat ni Atty. Cruz. Nagpanunot sa nagwingiwing.
“Diak ammo, Ma’am. Ngem aguraykayo man ta saludsodek kadagiti dadduma a pasiente ditoy.”
Nagna ti guardia a nagturong iti tengnga ti nalawa a kuarto. Simmurot ni Atty. Cruz.
“Gina Panaginton!” impukkaw ti guardia.
Timmaliaw dagiti kaan-anakna a babbai. Awan ti simmungbat. Inulit ti guardia ti nagpukkaw ngem kaskasdi nga awan ti simmungbat. Nagmamalangada laeng. Nagtinnaliaw dagiti dua nga agtaktakder. Inyawat ti guardia ti ig-iggamanna a papel.
“Awan sa ti makaam-ammo, Ma’am,” kinunana. “Ania kadi ti masapulyo kenkuana?”
“Naganak ditoy ospital ngem saan kano a makabayad, isu a saanda palubosan nga agawid. Tulongak koma no kabaelak.”
“Adu ti kakasta ditoy. Agkaiwarada,” impakammo ti guardia. “Padasenyo dita ICU, amangan no adda dita.”
Kinita ni Atty. Cruz ti relona. Agalas diesen iti bigat. Dinarasna ti napan iti ICU. Nagpatulong manen iti security guard nga agbambantay a kas iti inaramidna iti Obstetric Ward. Kaskasdi nga awan ni Gina. Nalabit, nairemedioda met la ngata, kinunana iti nakemna.
Kasta unay ti yamanna a nagawid, aglalo idi malagipna dagiti tallo nga annak ni Ronie. Inkissiim ni Leo idi nga adu ti rigatda a mangiremedio iti kanenda iti inaldaw. Problema pay ni Ronie ti kanen ni Gina iti ospital. Napanunotna ti gumatangto ti biscuit, doughnut wenno siopao inton makitana manen ti katulongan a pinasangbay ni Leo iti nalawa bassit a bangkagda idiay Amparo.
KALPASAN ti makalawas, napan manen ni Leo iti balay da Atty. Cruz. Saan a maaw-awanan iti problema ti anakna isu a pampanagananna iti “Dukot”.
Ngem iti dayta a bigat, kasla nabuttuonan iti dakkel a bato ti ulo ni Leo. Nagtil-ay tapno matannawaganna manipud iti ruar ti nabuntog a pananglukat ni Atty. Cruz ti ruangan.
“’Mang, kunak man no nakisaoka ‘diay ospital maipapan iti problema ni Ronie? Adda met pay la dita Labor Hospital. Mano nga aldaw kanon a di mangmangan.” Dinanggayan ti kusipet a matana ti karetket ti mugingna. “Nagadu a problema. Awan payen tiempok nga aguray kadagiti maideliber a darat ken graba ‘diay Amparo. Diak pay makasaon dagiti aggatang iti hollow blocks; adda pay daytoy problema ni Ronie,” pinagsasaruno ni Leo.
“Kasta aya? Kunak no nairemedioyon.”
“Kasano? Awan payen kanen dagiti annakda. No diak ikkan ni Ronie iti singkuenta iti inaldaw, mataydan.”
“Kitaem, a, Barok, amangan met no agpadagsen kenka dayta a Ronie.”
“Wen ngarud,” kinuna ni Leo. “Ngem nagaget met no saan a makainum. Nasayaat latta koma met no matulongak.”
“Wen, a. Kasta ngarud ti naisursuro kadakayo nga agkakabsat. Tumulongkayo. Ngem kitaem, a, ket adda ugali dagiti dadduma nga agpatpatulong latta. Awan ammoda nga aramiden no di agpatulong. Ket no kasta ni Ronie, kitaem amangan no ilumlomnatayo iti dakdakkel pay a problema. Kayatko a sawen, no mangayab iti kakabagianna nga umay met agpatakder iti balayda ‘diay Amparo, agproblematayon iti squatters. Narigat a problema dayta ta masapulmo ti husgado, kuarta a pagpasukib kadagiti sheriff, ken mabayag unay. Datayo pay ti agbirok ti umalisanda gapu iti estupido a Lina Law.”
“Problema daytoy a Ronie. Diak la ngamin kabaelan a kitaen dagiti annakda nga agay-ayam a dida met manganen. Awan a pulos ti agalda ta dida ammo ti maar-aramid; ngem ammok nga agkiraud iti bisin ti tianda. Nairuamda ngatan ta pulos a dida agreklamo.”
“Ipamuspusam tapno umadayon ni Ronie kenka. Mapanakto manen idiay ospital no bigat ta birokek ni Gina. Nagsaludsodak idi Lunes idiay Obstetric Ward ken idiay ICU ngem awan kadagidiay.”
BIERNES. Maudi nga aldaw ti panagtrabaho dagiti empleado ti gobierno iti dayta a lawas, insuot manen ni Atty. Cruz ti usong ti Sinag. Tallo dagiti pagsisinnublatenna nga usong isu a nasayaat latta ti pannakalaba ken pannakaplansada. Malaksid kadagiti nadalus nga aruatenna, natangig ken natured ti taktakderna. Maraem. Nalinteg ti panagsaona. Idi sumrek iti opisina ti Social Welfare, kinakuyogna ti naranga a buya dagiti de-adal.
Apaman a naitudo kenkuana ti security guard ti ayan ti hepe ti departamento, tinurongna a dagus ti pangbaketenen a babai a nakatugaw iti likudan ti dakkel a lamisaan a nakapempenan ti nabuntuon a pappapel. Naiwaras iti sanguanan ti hepe dagiti babbabassit a lamisaan dagiti adda iti babaenna. Adda dagiti agpapatang; adda met dagiti nalungpos iti trabaho. Naka-airconditionerti kuarto ken nalawag ta saan unay a nairikep dagiti venetian blind dagiti tawa iti daya.
“Dakayo ti Mrs. Dizon?” sinaludsodna.
Timmangad ti babai ket indisso daytoy ti tamtamingenna a dokumento. “Edna Dizon, Ma’am. Ania kadi ti maitulongko kadakayo?”
“Siak ni Attorney Cruz. Adda birbirokek a babai. Gina Panaginton ti naganna. Naganak ditoy. Binirokko idiay Obstetric Ward, kasta met idiay ICU, ngem awan.”
“Apay kadi, Ma’am? Ania ti masapulyo kenkuana?”
“Isu ti makasapul iti tulong. Idi pay la naminsan a lawas ti panaganakna ngem adda pay la ditoy ta saan kano a makabayad. Kayatko koma ti tumulong no adda maitulongko.”
“Ammok a Sinagkayo, Ma’am. Malasinko ti unipormeyo. Adukayo nga um-umay ditoy ngem, no kua… dimi mapatgan amin a dawatyo ta limitado ti adda a maitulongmi,” dinardaras ni Mrs. Dizon nga imbaga. Kasla ammonan ti gagara ti kasangsangona. Kasla magangganatan nga agsubli iti trabahona.
“Ammom nga umayak kumamang kenka?” inyisem ni Atty. Cruz.
“Malasinko dayta unipormeyo, Attorney,” kinuna ni Mrs. Cruz. “Mano kadi ti utang ti birbirokenyo?”
“Lima ribu kano idi ngem kinissayyon ti sangaribu isu nga uppat laengen. Saludsodek man no mabalintayo pay nga ibabbaba ti utangna ta dakami la a miembro ti Sinag ti mangbayaden. Mayat met ngata dagiti kakaduak,” kinuna ni Atty. Cruz.
Dinamag manen ni Mrs. Dizon ti nagan ti pasiente sa timmakder a nangala iti napuskol a journal a nangkitaanna ti nagan ni Gina. Madamdama, nagngilangil. Nagsubli iti lamisaan ket inlatakna ti dakdakkel a parikut ni Atty. Cruz.
“Segun iti rekordmi, uppat a ribu ti utang ni Panaginton, lima ribu met ti bayadanna a nailista iti nagan ti ubing. Premature ngamin, Ma’am, isu a naipan iti ICU. Adda met ni Gina dita Utility Room. Dita ti pakaipanan dagiti di makabayad. No pasusuenna ti ubing, mapanna danonen ‘diay ICU sa agsublinto met laeng iti ‘yanda. Guardiado ti Utility Room. Awan makaawid agingga a di makabayad. Reglamento ti ospital.”
“Pakanen ti ospital ida, Misis?” sinaludsod ni Atty. Cruz.
“Ay, saan, a. No adda umay mangbalon iti maysa kadakuada, agpipinnaramandan, a.”
Nagwingiwing ni Atty. Cruz. Dina matukod ti bisin a linasat ni Gina. Agdua a lawasnan ditoy ospital a mangsisiim kadagiti kakaduana a mabalonan ta ni Ronie, agtartrabaho ta nailumlomen iti utang ken ni Leo. Naipakamakam idi ni Leo iti telepono iti dayta a rabii sakbay nga immay ditoy ospital a magmagna ni Ronie manipud Amparo agingga iti Project 4 no bisitaenna ti asawana. Biskuit laeng, no adda, ti maibalonna a kanen ni Gina. Saan a masigurado ni Leo daytoy nga imbaga ni Ronie kenkuana ngem kaskasdi a naibuttuon a parikut kadakuada a sangapamilia ti problema ti katulongan ni Leo.
Naglasatda met iti kastoy a rigat idi babassit pay da Leo. Nangrugida met a nagkarkaramut iti upa, pagplete, balon a mapan agopisina. Mano a tawen a nagur-urnongda agingga a nakagatangda iti balay iti Project 4. Nabayag ken adu a sakripisio sa nagatangda ti bangkag idiay Amparo Subdivision nga inlako ti baknang a nakautang iti GSIS.
“Ammom, Mrs. Dizon,” kinuna ni Atty. Cruz a kasla narigat a maawatan ti kasangsangona ti ibagana. “Pudno nga awan ti mairemedio ti asawa ni Gina. Uray ngata agyan ditoyen agingga’t inggana, awan a talaga. Ammok ta kaarruba ida ti anakko ‘diay Novaliches. No duada la nga agassawa ti agdisdisidir, nalabit nga agyan ni Gina ditoyen. Ngem adda tallo nga annakda nga agur-uray ken sibibisin nga inaldaw. Masapul nga adda tumulong tapno makalung-awda bassit.”
“Ammok, Attorney. Adu ti narigrigat pay ti panagbiagna a nangnangngegkon. Nakakaskas-ang a panunoten nga isuda ti adda iti dayta a kasasaad. Ngem ditoy Fiipinas, marigatantay’ amin. Dagiti la ngata sumagmamano nga adda iti ngato ti nanam-ay. Agdudumatayo laeng ti saad iti tukad ti rigat ta kasta nga’d ti gimongtayo. No maminsan, awan ti pabasolek. Datay’ amin, innalisto. Dayta ti nakairuamantayo. Agulbodtayo no masapul,” impalawag met ni Ms. Dizon.
Immalumamay ti di maatipa a pagus ni Atty. Cruz. Adda rikna ti kasangsangona; saan a kas kadagiti dadduma nga adda iti gobierno a naingar ken mamutbuteng.
“Nasayaat ta maawatanyo met, Misis. Awan adalda ngamin dagitoy isu a ti la addan.” Nagpanunot iti kalakaan a mangapros iti puso ni Mrs. Dizon. “Ipagarupda lattan nga awan ti remedio. Nakarikep ti gasat kadakuada.”
“Nakarikep ti gasat kadagiti amin a sadut, baknang man wenno napanglaw. Kasla ad-adu kadagitoy a sadut ti narigat la unay ti biagna. Exceptions to the rule of ‘Life is a sacrifice.’ They just don’t know how to sacrifice.” Ammo ni Atty. Cruz daytoy a kinapudno. “Ikarkarigatan ti asawana ti agtrabaho ngem awan met latta. Saan ngata a sakripisio met daydiay?”
Insardeng ti hepe ti nangukag iti journal. Nagpanunot bayat ti nainget a panangmatmatna iti abogada. “No sigud a baknangkayo, Attorney, nalabit a dimo ngata maawatan daytoy ibagak kenka. Ngem no adu ti pasadasyo, ipalagipko laeng. Kaniak, kasla maysa nga instrumento a pagtokaran ti biag. No dimo puyoten ti trumpeta, trumpeta latta nga awan ti mangngegmo. No gitara, masapul a kurengrengem, piritem tapno adda mangngegmo nga aweng. Ket no adda aweng, masapul a simpaem ti agitalmeg kadagiti kuerdas tapno makabukelka iti naurnos nga aweng. Masapul met nga agrepasoka, agensayoka iti inaldaw wenno iti mabayag tapno ad-adu ti piesa a matokarmo. Saan kadi a kasta? Kastoy ti panangipalawag daydi tatangko no ania ti biag. Yaddangmo ‘ta sakam tapno makadanonka iti papanam.”
Immisem ni Atty. Cruz. “Adda sangaribuk ditoy ken makaurnongak met ngata’t bassit kadagiti kakaduak, ngem no siam a ribu ti utang, uray adda tumulong, diak ammo no kasano ti iruruar ni Gina.”
“Dakkel ti utangda, kasla imposible a mabayadan,” kinuna ni Mrs. Dizon. “Ikissiimko la kenka daytoy, Attorney. Saan a mailatlatak kadakami ngem adda suspetsak a programa ti gobierno daytoy. No mayat a pa-ligate ni Gina, diskuentuanmi iti singkuenta porsiento ti utangna. Basta saanen nga agan-anak. Kasla family planning koma. Saan a nalatak daytoy ta uray dakami, saanmi a masiguro ta maikontra ngarud iti simbaan. Suspetsa laeng.”
“Agyamanak unay, Edna. Edna, kunakon ta kasta met la agkabsaten. Mariknak nga asidegka unay kaniak,” kinuna ni Atty. Cruz. “Pagbalinek a sangaribu ket lima gasut ti itedkon ta diak la makipatpatangen kadagiti kakaduak ‘ti Sinag. Makaammoka lat’ bassiten iti kurangna ta duata la a makaammon. Awan namnamaentayo kadagiti agassawa.”
Pinerreng ni Edna ni Atty. Cruz. Mannakaawat ti isemna a nagngilangil. “Narigat ti kas kenka a naasi la unay, Ma’am. Uray butbotam ti bolsam a tumulong, saanto pay la a maibus dagiti nakurapay. Pudno nga adu dagiti gumawgawawa a patulongan. Agduduma pay ti ugalida. Adda daytay rebbengna ti matulongan. Adu met dagitay agpaubba a dida pulos aggunay a mangtulong iti bagida. Dagitoy ti nakabutbuteng. Sapay koma ta saan a kastoy ti aywanmo.”
“Kaasi met. Squattersda ‘diay Novaliches. Agar-aramid iti hollow blocks ti asawana ngem saan a maka’nay a pagbayad iti utangda ti mateggedan ti asawana. Dagiti la unay annakda ti di maitured ti anakko a makita. Saanda agreklamo uray sibibisinda a kanayon. No agsakit ti maysa kadakuada, diak la ammon….”
Kababain ngem naamo ti isem ni Edna Dizon. Immawag iti maysa a guardia a mangayab ken ni Gina. Saan unay nabayag sa simmangpet ti guardia a kinakuyogna ti tuppol a babai. Naruruar ti akimbaba ngem ti akinngato a bibigna. Bassit la a garaw ti ngiwatna, agparangen ti nalitem a gigisna.
“Nagrigatko nga inakkal iti tsismisda, Ma’am. Saanna a mangngeg ti naganna no dimo ‘apan danonen iti ayanna a makitsitsismis.”
Pimmanaw ti guardia nga agdaydayamudom.
“Sika ti Gina Panaginton?” dinamag ti hepe ti Social Welfare.
“Wen, Ma’am,” insungbat ti tuppol a babai.
“Isu ni Atty. Cruz,” inyam-ammo ni Mrs. Dizon ti abogada. “Kaarrubayo kano ti anakna isu nga ammona ti problemayo. Ammom no mano ti utangyo ditoy?”
“Uppat a ribu, Ma’am.”
“Uppat kenka, sabali pay ti lima ribu a bayadanyo a nagserbi iti anakyo ‘diay ICU, isu a siam a ribu amin.”
“Awan pay puotna ‘diay ubing, nakautangen? Ania metten!” Makita ti rurod iti rupa ti babai.
“Saan a masapul nga ipalawagko kenka ta no dimo maawatan, diskusion daytan nga awan patinggana.”
“Sangagasut met laeng ti nagastosmi itay napan a tawen.”
“Wen, mailasinka,” kinuna ni Ms. Dizon. “Itay napan a tawen, di pay nalpas dagiti nainayon a pasdek ken serbisio ti ospital. Ita, nalpas aminen ket nalagip metten ti gobierno ti agsingir. Mabayadan aminen. Uray dagiti doktor, imbes a 150 a pisos ti konsultasionda, 300 a pisos itan. Ngem immay nakipatang ni Attorney para kenka. Mayatda a tumulong nga agbayad iti utangmo, isu nga iremediotayo, a. Basbassit ti bayadam no agpa-ligateka tapno saankan nga agan-anak. Ammom ti ligate? Ti family planning a kunada?”
“Ay, mandiak la ketdi. Awan pay ti babaimi. Uray aniat’ ibagbagayo, mandiak la ketdi,” impatangkenna.
Timmaliaw ni Mrs. Dizon ken ni Atty Cruz. Makitam? kasla kunkunana.
“Agyanka ngad’ ditoyen,” imbutbuteng ni Mrs. Dizon.
“Uray,” impatangken ni Gina.
“Kunam, a, ta ganasem ti makipatpatang kadagita kakaduam dita Utility Room, imbes nga agawidka koman nga agtrabaho ken agluto iti kanen dagiti annakmo. Maka’nayen nga agdidinnawatkayo iti kanen dita kuartoyo. Tsismiskayo a tsismis a dikay’ pay makaturturogen,“ indillaw ni Mrs. Dizon. “Uray injection, imbes a ligate, madika?”
“Ania ‘diay injection?”
“Tapno saanka a makaala iti uneg ti tallo a bulan. Tallo a bulan laeng.”
“Mayatak iti dayta,” kinuna ni Gina.
Napukawen ti isem kadagiti bibig ni Mrs. Dizon idi taliawenna manen ni Atty. Cruz. Kasla makasimronen.
“Mayat kano iti injection, Attoney. Inkay tumarayen iti injection dita parmasiutika dita baba no kayatyo, ta kuyogenyon dita Obstetrics ta tudokandan.”
Dinardaras ni Atty. Cruz ti nagpakada a mapan gumatang iti masapul nga agas iti ballasiw ti kalsada iti sango ti ospital.
Iti ngato, intuloy da Mrs. Dizon ken Gina ti nagpatang.
“Nasayaat ta adda dagiti tattao a kas kada Atty. Cruz a mayat a tumulong. Ammom no ania ti sakripisiona a para kenka?” Minulenglengan ni Mrs. Dizon ni Gina. “Isu a mismo ti mangbayad ti utangyo ken lakaymo.”
“Amin? Amin ti siam a ribu?”
“Mangted ‘ti sangaribu ket lima gasut ta padasekto met nga areglaren ti papelesmo no kasano,” impalawag ti hepe.
“Siam a ribu… menus sangaribu ket gudua, mabalinen? Diak mamati. Adda la ketdi mapaspasamak a diak maawatan.”
“Ania ti kayatmo a sawen?”
“Nalabit, dumawat ‘ti siam a ribu iti organisasionda, ibayadna kenka ti maysa ket gudua, sada pagbibingayanen nga ibolsa ti nabati. Patiem? Kasta dagiti babaknang— nasisiribda,” kinuna ni Gina a nangperreng ken ni Mrs. Dizon a kasla adda pannakabiang daytoy iti gin-awa ken kinamangkikibrong dagiti de-adal.
KALPASAN ti panangyawat ti tindera iti injection a sapsapulenna, insaruno ni Atty. Cruz ti nagitudo kadagiti sinupot nga Sky Flakes, Dough Nut, ken nadumaduma a sarsaramsam a para ubbing. Sa nagbayad. Nabatad iti panunotna ti nakebbet a rupa ken tuppol a ngipen ni Gina. Nalagipna manen dagiti ubbing a kumaribuso iti uneg ti pick-up ni Leo— ti pannakairuamda iti kiraus ti tian a mabaybay-an. Naibtur nga ubbing. Natennebda iti rigat, kinunana iti napalaus a panangilalana kadagitoy. Ti ngata kinababaina ti makagapu iti kastoy a riknana? Adun a saludsod ti nagkarayam iti panunotna a nangam-amiris dagiti aramid ken bambanag iti nakaparsuaan. Idi damo saan a makapanunot iti makaanay a rason dagiti makitana a dawel ken nakurang a rikna ti Dios kadagiti Parsuana. Ngem ita a napaneknekanna ti bunga dagiti anus ken agnanayon a kinapakumbabana, nagtalinaeden iti puso ken panunotna a pudno a sibibiag ti Dios. Saan a sarsarita. Tulonganna dagiti mayat a mangtulong iti bagida. Kenkuana, nabungon iti lawag amin a biag. No ammo la koma da Ronie ken Gina daytoy.
Ammona a nasumunsumon ti panunot ti amin a tao maipapan iti biag. Manipud pay idi punganay, tuntuntonenda ken sungsungbatandan ti saludsod: Ania ti biag? Agingga ita, awan ti kapkapnekan a sungbat. Nakakatkatawa. Kasla linoloko. Ngem iti adalem, kaunegan, mangliwengliweng a kinapudno, nangednged unay ngamin ti awan aripungsanna a saludsod.—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Disiembre 18, 2006 a bilang.)
