Salaysay ni VICENTE PALCONG
ADDAAK iti Laos idi impaulog ti Prime Minister ti Decree No. 6 a nangideklarar iti agpaut iti dua a lawas a lockdown gapu iti COVID-19. Manipud dayta iti Abril 1 agingga iti 18, 2020. Gapu met iti dayta, saanen a natuloy ti pannakarambak ti Baro a Tawen nga aw-awaganda ditoy iti Pi Mai manipud iti Abril 13 agingga iti 17, 2020. Ngarud iti umuna a gundaway, nagbalin a naulimek ken naliday ti Baro a Tawen ditoy Laos. Aglallalon idi inkeddeng ti gobierno a mayatiddog ti lockdown agingga iti Abril 30, 2020.
Ngem saan ketdi a total lockdown ti naaramid. Partial lockdown ta mapalubosan met a sumrek iti opisina dagiti napili nga empleado ti gobierno tapno agtultuloy ti serbisio ti turay. Saan ketdi nga inaldaw. Agsisinnublatda pay a sumrek. Dagiti saan a sumrek, ag-work from home-da (WFH). Sadanto sumublat a sumrek iti opisina.
Dakami nga agtrabtrabaho a kas consultant iti central office ti Ministry of Education and Sports (MOES) iti Vientiane, kabesera ti Laos, nabagaankami nga agyankami lattan kadagiti hotel a dagusmi. Ditoykamin nga agtrabaho. Isu a naipupokak iti hotel iti makabulan.
Ti Laos ti kaudian a pagilian iti Asia a sinerrek ti coronavirus disease (COVID-19). Idi ngalay ti Disiembre 2019, addan damag a nagwarasen ti coronavirus sadiay Wuhan, China. Idi bulan ti Pebrero 2020, adun dagiti biktima ti COVID-19 kadagiti pagilian a kaabay ti Laos a kas iti Vietnam ken Thailand. Ngem kadagita a panawen, awan pay ti naireport a kaso ti COVID-19 ditoy Laos. Ala, ket kaabay pay ti Laos ti pagilian a China a naggapuan ti COVID-19.
Nakagteng ti COVID-19 iti South Korea, Japan, Hong kong, Filipinas, Indonesia, ken Malaysia ken kadagiti dadduma pay a pagilian a miembro ti ASEAN-- ngem saan pay a nakastrek ti COVID-19 ditoy Laos.
Marso 2020. Impanamnama ti gobierno ti Laos a natalged ti pagilian. Awan coronavirus disease ditoy. Isu nga awan dadanagan dagiti rinibu a turista nga immay nagbakasion. Awan panggepda a rummuar wenno agsubli iti pagilianda. Nakalukat latta dagiti naytklab, restauran, spa, massage parlors, ken dadduma pay a paglinglingayan ditoy Siudad ti Vientiane agraman kadagiti probinsia a kas iti Van Vieng, Luang Prabang ken dadduma pay a pagdudupudopan dagiti ganggannaet a turista.
Uray dakami a consultant, saan met a madanagan. Iti biangko, iti umuna a lawas ti bulan ti Marso, inangayko ti “capacity building program” ditoy Vientiane a para iti umuna a grupo dagiti direktor ken administrador dagiti nadumaduma a para publiko a technical-vocational colleges (TVET colleges) iti pagilian. Adu pay dagiti naggapu kadagiti probinsia. Awan ti uray maysa a nagusar iti face mask.
Iti maikatlo a lawas ti Marso, inangayko met ti panagsanay a para iti maikadua a grupo dagiti opisial dagiti TVET colleges, ala, ket nadamagkon nga iti Marso 17 iti Filipinas, naipakaten ti Enchanced Community Quarantine (ECQ) iti Filipinas. Total lockdown.
Ngem saan a nakalisi ti Laos iti COVID-19.
Dimteng ti Marso 24, 2020. Addan damag a maysa nga Intsik ti naduktalanda nga adda COVID-19-na idi lumasat iti nagbengan ti Laos ken China. Panggep daytoy nga Intsik ti rummuar ditoy Laos tapno agsublin iti China. Sakbayna, simrek a kas turista ditoy Laos (wen, adu dagiti Intsik a turista ditoy Laos). Nagpasiar ditoy Vientiane ken naturog iti dua a rabii iti hotel, sa napan nagpalpaliwa sadiay Van Vieng a pagdudupudopan pay dagiti turista. Idi lumasat iti beddeng ti China ken Laos tapno agsubli sadiay China, inamirisda ket naduktalan nga addaan iti COVID-19. Pinagsublida a dagus sadiay China daytoy nga Intsik nga adda COVID.
Idi kuan, adda manen damag a maysa a negosiante a Laotian ti nayospital nga addaan iti COVID-19. Naggapu daytoy idiay Bangkok, Thailand. Idi nabiit pay a simmangpet, napanda nangan kaduana ti uppat a gagayyemna iti maysa a restauran. Daytoy met laeng ti gapuna a dua kadagiti gagayyemna ti naakaran ken nagsakit iti COVID-19 kalpasanna.
Sakbayna, iti Marso 23, simmangpet ditoy Vientiane ti tallo nga estudiante a babbai a Laotian nga agbasbasa iti unibersidad sadiay London, Inglatera. Naturogda sadiay Bangkok sakbay a limmuganda iti Thai Airways nga immay ditoy Vientiane. Naduktalan nga adda COVID-19-da idi simmangpetda ditoy Vientiane. Iti Thai Airways flight number TG 573 a naglugananda nga eroplano, adda pay nakalugananda a taga-Papua New Guinea nga agtrabaho iti kompania ti minas sadiay Luang Prabang (Louangphrabang). Naggapu daytoy a Papuan sadiay Singapore sa nagpasiar sadiay Bangkok. Sa idi simmangpet ditoy Vientiane, napan naturog sadiay Crowne Plaza Hotel a pagtrabahuan ti sumagmamano a Filipino. Naduktalan nga adda COVID-19 daytoy a Papuan. Daytan ti nangrugian ti pannakataranta dagiti opisial ti Ministry of Health ditoy Laos. Binirok ti gobierno dagiti nasurok a 200 a pasahero ti Thai Airways flight 573 tapno ma-testing-da ken maammuan no adda pay naakaran a sabsabali a pasahero a naglugan iti TG 573.
Naka-book met ti biahek nga agbakasion iti Filipinas iti Marso 28, 2020. Ngem idi madamagko a panggep ti gobierno ti Filipinas a serraanda ti Ninoy Aquino International Airport ken dadduma pay nga eropuerto iti Filipinas gapu iti kumarkaro a situasion ti coronavirus iti Metro Manila, pinadasko nga ipa-rebook ti tiketko iti Marso 23 tapno makaluganak koma iti TG 573 a mapan sadiay Bangkok a pangalaak iti connecting flight-ko nga agpa-Manila. Ngem napno metten ti TG 573. Ag-round trip ngamin ti biahe ti Thai Airways nga umay ditoy Vientiane.
Ngem naimbag la ketdi ta diak nakalugan iti Flight TG 573 idi agsubli ti eroplano a mapan sadiay Bangkok. Dayta gayam TG 573 a biahe ti eroplano a Bangkok-Vientiane-Bangkok ti nagluganan dagiti tattao a nagisangpet iti coronavirus ditoy Laos. Dayta a Thai Airways TG Flight 573 ti naudi a biahe ti Thai Airways ta kellaat metten a naisardeng amin a biahe ti Thai Airways. Uray pay dagiti dadduma nga airlines, kellaat a simmardeng ti biaheda. Awanen a pulos ti agtayab a para pasahero nga eroplano nga agturong ken rummuar kadagiti nadumaduma a pagilian.
Iti maikapat a lawas ti bulan ti Marso 2020, nagwarasen ti damag ditoy Vientiane nga addan 19 a tao a biktima ti coronavirus ditoy Laos.Gapu iti dayta a damag, naggunay a dagus ti gobierno ti Laos. Sinerraanda dagiti border check points kadagiti kaabayda a pagilian a kas iti China,Thailand ken Vietnam. Ket idi 30 ti Marso 2020, imbilinen ti gobierno ti Laos ti “lockdown” manipud iti petsa uno ti Abril agingga iti 18 ti Abril 2020, babaen ti Decree No. 6 nga impaulog ti opisina ti Prime Minister.
Gapu met iti lockdown, rinibu dagiti Vietnamese, Thai, ken Cambodian a na-stranded ditoy Laos. Dagiti taga-Thailand a ti lugarda ket adda laeng iti ballasiw ti Karayan Mekong a nalawag a matan-awan uray no addaka laeng iti teppang ti Karayan Mekong iti paset ti Laos, saandan a nakaawid dagiti Thai iti lugarda. Uray dagiti Vietnamese, nai-stranded-da met uray no ti lugarda ket masarakan laeng iti asideg ti beddeng ti Laos ken Vietnam. Awanen ti makastrek ditoy Laos ken awan metten a pulos ti makaruar kabayatan ti lockdown.
Adda ketdi sumagmamano a Laotian a nai-stranded sadiay Thailand ti sililimed a bimmallasiw iti Mekong River babaen ti iluluganda iti rakit ken adda pay dagiti naglangoy a bimmallasiw iti karayan. Ngem idi tumakdangda iti teppang ti karayan a paset ti Laos, tiniliw ida dagiti polis ken opisial ti imigrasion ditoy Laos. Naidarum ken naibalud dagitoy a Laotian kabayatan ti lockdown ditoy.
Sinerraan ti gobierno ti Laos ti Wattay International Airport ditoy Vientiane ken amin nga eropuerto kadagiti probinsia. Napunno ngarud dagiti hotel ken guest houses kadagiti nai-stranded a turista a pakairamanan dagiti Europeo, Amerikano, Ruso, Israeli, Hapon, Koreano, ken dadduma pay a puli. Ad-adda pay nga immadu dagiti na-stranded a turista ditoy Vientiane idi simmangpet dagiti turista a naggapu kadagiti probinsia a kas iti Van Vieng, Luang Prabang ken dadduma pay a probinsia. Nakabiaheda ken nakalusotda nga immay ditoy Vientiane sakbay a nakapuesto dagiti checkpoint iti beddeng iti tunggal probinsia.Ngem awan metten ti agbiahe nga eroplano.
Pagsayaatanna, makabulan laeng a nag-lockdown ditoy Laos. Idi Mayo 1, indeklaran ti gobierno a nakontroldan ti COVID-19 ket normalen ti situasion iti entero a pagilian. Naglukat dagiti opisina ti gobierno, agraman dagiti pasdek dagiti pribado a negosio, agraman dagiti supermarket, tiendaan, ken restauran. Idi Mayo 11, naglukaten ti klase kadagiti pagadalan ket simreken dagiti agad-adal manipud iti elementaria agingga iti kolehio.
Kasano ti Lockdown Ditoy Laos?
Idi imbilin ti gobierno kadagiti umili nga awan a pulos ti rummuar kadagiti pagtaengan ken maiparit ti agpasiar uray kadagiti kalsada laeng, nagtungpal a dagus dagiti Laotian. Natulnog dagiti umili ditoy Laos. Natudioda a sumurot iti bilin ti turayda. No ania ti bilin ti gobiernoda, tungpalenda a dagus. Awan ti sulpeng ditoy.
Idi nag-lockdown ditoy Laos, awan met ti naiwaras kadagiti tattao a bagas, delata a sardinas, noodles, ken dadduma pay a groseria. Awan ti naiwaras a kuarta wenno ayuda kadagiti umili.
Dinamagko ken ni Mr. Thongearn Sengkham, ti kaopisinaak a Laotian a nangato ti saadna ditoy MOES, no apay a di agsapul dagiti Laotian iti tulong ti gobierno. Kinunana a dida kasapulan ti ayuda manipud iti gobierno ta dida met makurkurangan iti pagbiag.
“Simple laeng ti taraonmi, aglalo kadagiti tagaprobinsia. Mapanda laeng iti rangrangat wenno iti kabakiran, adun ti maalada a prutas ken nateng,” kinunana. Innayonna a tunggal pamilia a Laotian, adda bukodda a talon a pagmulaanda iti pagay, nateng, kdp.
Kinapudnona, agsobsobra ti apit a bagas ditoy Laos, ket aglaklakoda iti bagas iti sabali a pagilian.
Apay a Naglaka a Kinontrol ti Gobierno ti Laos ti COVID-19?
Umuna a rason: Alisto a naggaraw ti gobierno. Sinerraanda a dagus dagiti “border check points” iti beddengda iti China, Thailand, Vietnam, ken Cambodia. Nairaman a naserraan dagiti innem a “friendship bridge” da iti Mekong River iti nagbaetan ti Laos ken Thailand. Idi Marso 26, sinerraaanda met ti Wattay International Airport ditoy Vientiane ken amin nga eropuerto kadagiti probinsia.
Maikadua a rason: Amin a Laotian adda bukodda a lugan nga usarenda no sumrekda iti opisina, no mapanda makitienda wenno agpasiarda. Addaanda iti bukod a motorsiklo, kotse, van, wenno pick-up. Uray dagitay nataengan a babbai, nalaingda nga agpataray kadagiti motorsikloda. Maiparit pay ti makikalubbon iti motorsiklo. Maipalubos laeng daytoy no adda special permitda-- kas kadagiti nagannak no itulodda dagiti annakda a sumrek iti eskuela ken no yawidda dagiti annakda no malpas ti klase. Manmano ti school bus a para kadagiti agad-adal iti para publiko a pagadalan. Dagiti pribado a pagadalan ti addaan kadagiti school bus.
Adda met a sumagmamano a para pasahero a bus ngem saan a mapunno ta manmano met ti mayat nga aglugan iti bus ta nabuntogda kano. Naparpartak ti biaheda no usarenda dagiti motorsikloda. Isu a kanayon nga adda “social distancing” ditoy ta awan ti agdedekket a pasahero nga aglugan iti bus. Awan met tren ditoy. Awan pay maala a lugan a taksi. Sadiay laeng Wattay International Airport ti pakaalaan iti lugan a taxi.
Dagiti drayber dagiti traysikel nga aw-awaganda iti “tuktuk,” dida nagreklamo idi awan ti biaheda. Kinapudnona, dagitoy a tuktuk, dagiti laeng turista ti kangrunaan a pasaheroda. Ngem idi nagawid dagiti rinibu a na-stranded a turista a naglugan kadagiti “chartered flights” (maupaan nga eroplano) awanen ti pasahero dagiti tuktuk. Manmano met kadagiti Laotian ti aglugan kadagiti tuktuk ta kas nakunan, tunggal pamilia no di man amin a makabael nga agmaneho, adda bukodda a lugan. Ad-adda a mausar ti tuktuk a pagikargaanda kadagiti tagilakoda no mapanda iti tiendaan ken no adda ibiaheda a produkto a partuat dagiti babassit a shop-da.
Maikatlo a rason: Natulnog dagiti umili. Tungpalenda a dagus ti bilin ti gobiernoda.
Maikapat a rason: Nasurok a 7 a milion laeng ti populasion ti Laos. Agarup mamindua ti kadakkel ti populasion ti Metro Manila a dandani 14 a million. Aglawa ti Laos iti 236,800 a kilometro kuadrado a maidilig iti kalawa ti Filipinas a 300,000 a kilometro kuadrado a pagnaedan ti nasurok a 109 a million nga umili. Aglawa met ti Metro Manila iti nakurang a 620 a kilometro kuadrado. Dayta ti gapuna a nalaka a nakontrolda ti COVID-19 ditoy Laos. Bassit laeng kadagiti umili ti agindeg kadagiti siudad. Ditoy laeng Vientiane, agarup maysa a million laeng ti agindeg ditoy agraman dagiti ganggannaet a mangmangged a pakairamanan ti ag-2,000 a Filipinas, kas kuna ni Vice-Consul Jose Carlo Morales iti Philippine Embassy ditoy Vientiane. Kaaduanna kadagiti Laotian ti agindeg kadagiti probinsia.
Kalpasan ti Lockdown
Idi Mayo 1, 2020, nalpasen ti lockdown ditoy Laos. Naluktan dagiti international border checkpoints-da iti Thailand ken Vietnam malaksid iti China. Dagiti laeng met cargo trucks a naglaon kadagiti produkto a partuat ti Thailand ken Vietnam ti mapalubosan a sumrek. Ma-testing iti COVID-19 amin a drayber ken pahinante dagiti trak a lumasat iti border.
Dagiti para pasahero a bus a mapan iti Thailand, Cambodia, ken Vietnam, di pay met masinunuo no kaanonto a palubosan ti gobierno nga agbiahe dagitoy.
Ita a Hunio 2 a panangsuratko iti daytoy a salaysay, nakaserra pay laeng ti Wattay International Airport kadagiti international flight. Sumagmamano laeng a domestic flight ti Lao Airlines a mapan kadagiti probinsia ti mapalubosan ng agtayab.
Manmano metten ti makita a tao ditoy nga agusar iti face mask no rummuarda iti balayda. Ditoy opisinami iti MOES, siak laengen ti sagpaminsan nga agusar iti face mask. No dadduma, dillawendak payen dagiti kaopisinaak no kasdiay nga agusarak iti face mask. --O
(Nakaawid met laeng ti autor iti Filipinas idi Hunio 13, 2020 babaen ti chartered flight. Nakuarantina laeng iti tallo nga aldaw iti maysa a hotel sakbay napalubosan nga agawid iti balayda iti QC ken kalpasan a sinertipikaran ti Red Cross ken Overseas Workers Welfare Administration (OWWA) a COVID free. Babaen met laeng ti pakaammo ti Red Cross ken OWWA, awan nagpositibo iti COVID kadagiti amin a pasahero ti nasao a chartered flight a naggapu iti Laos. Iti agdama, kas inreport ti reuters.com [Sept. 9, 2021)], iti pagilian a Laos, adda 17 a maak-akaran iti kada 100,000 nga umili iti napalabas a pito nga aldaw ken 16 a natay gapu iti sakit a mainaig iti COVID-19 sipud nangrugi ti pandemia. Naireport met nga iti Filipinas [Sept. 9, 2021], mapan a 130 ti maim-impektaran iti kada 100,000 nga umilina iti napalabas met laeng a pito nga aldaw. Adda met 34,733 a natay gapu iti sakit a mainaig iti COVID-19 sipud nangrugi ti pandemia. –Editor)
