Salaysay ni VIRGILIO D. DOMALOY

NO yan dagiti sabsabong, dita la ketdi met ti ayuyang dagiti kulibangbang. Ngem no kayatmo ti makasigurado a makakitaka iti kulibangbang—wenno adu a kulibangbang-- mapanka iti Charnitz Butterfly Sanctuary nga impasdek da agassawa a Charlie ken Nenita Sabala ti Brgy. Camp One, Tuba, Benguet.

Agpada a naayat iti nakaparsuaan da Charlie ken Nenita. Paglinglingayanda laeng daytoy ken negosioda metten.

Yarigda ti biagda a kas iti siklo ti biag ti maysa a kulibangbang-- manipud iti itlog agingga iti naan-anay a kulibangbang.  Adu ngamin a rigat ken pannubok ti nagpasaranda iti biag.

Taga-Camp One, Tuba, Benguet ni Nenita Clarin Jereos idinto a Kibungan, Benguet ti puon ni Charlie Lengwa Sabala.  Nagkolehioda nga agpadpada iti Baguio Colleges Foundation (University of the Cordilleras itan), Siudad ti Baguio.  Civil Engineering ti kurso ni Nenita idinto a Geodetic Engineering ti inrugi ni Charlie ngem dina naturpos.  Pulos a dida nagam-ammo idi agad-adalda pay laeng iti nasao a pagadalan.  Nagam-ammo ken nagsinningedda idi nagtrabahoda iti South Luzon Expressway extension project idiay Tanauan, Batangas.  Heavy equipment operator ni Charlie; site engineer ni Nenita.

Nagkallaysada idi 1996 sa napanda nga agassawa idiay Kuala Lumpur, Malaysia idi 2013 tapno agtrabahoda iti konstruksion sa iti Sabah, Malaysia idi 2015.  Nagawidda iti Filipinas idi Agosto, 2018. Disiembre, 2018 idi bangonenda ti butterfly sanctuary agarup 40 a metro iti dayaen ti balayda. Iti panamagbalinda a negosio ti butterfly sanctuary, nangalada iti Barangay permit, Municipal permit, DTI permit, wildlife farm permit (mai-renew iti tunggal lima a tawen) ken wildlife collector's permit iti panagpaaduda iti kulibangbang (tunggal lima a tawen met a mai-renew).

Kasta met a kasapulan ti permit to transport nga aggapu iti DENR no ideliberda ti 500 a nagduduma a klase ken kadadakkelna a kulibangbang iti Camp John Hay butterfly sanctuary iti Siudad ti Baguio iti kada bulan.  Regular a kustomerda ti sanktuario ti Camp John Hay. Agpapada ti gatad ti dadakkel  ken babassit a kulibangbang.

Iti agdama, adu metten ti agsapsapul iti kulibangbang a magatang a maaramat iti buniag ken kasar.  Nabaliwan metten ti ritual ti panagipumpon.  Imbes a lobo ti maipatayab inton maitanemen ti pimmusay, kulibangbang dagiti maibulos.

Maabrotda met laeng ti puonan ken bannogda iti panangbangonda iti sanctuary?  Dayta ti maysa a sinaludsodmi kada Charlie ken Nenita idi kaumanko ida iti nursery ken breeding area iti uneg ti sanktuario.

"Iti uneg ti innem a tawen samonto maammuan ti binanag ti nagbannogam,"  insungbat ni Nenita. “Ngem saan a masubadan ti pannakalinglingaymo kadagiti agtatayab a kulibangbang.”

Nakompleto ni Nenita ti panagsanay iti Insect Management nga insayangkat ti Department of Entomology idi Hulio 2019 iti College of Agriculture, Benguet State University, La Trinidad, Benguet.

Kinuna ni Nenita a ti probinsia ti Marinduque ti butterfly capital ti pagilian.  Masarakan ditoy dagiti dadakkel a sanktuario ti kulibangbang a pakapatanoran dagitoy nga insekto.  Adda met dagiti butterfly sanctuary iti Cebu ken Palawan.  Manmano pay iti akin-amianan a Luzon.  Maysa a kalatakan ti Camp John Hay butterfly sanctuary iti Luzon.  Innayonna a ti pagilian a Malaysia ti nangisuro iti butterfly farming iti Filipinas.

Idi awan pay ti COVID-19, kanayon ti educational tour dagiti nagduduma a pagadalan, elementaria agingga iti kolehio, iti Charnitz Butterfly sanctuary. 

Kalalainganna laeng ti kalawa ti sanktuario, mapan a 130 a metro kuadrado iti dayaen a likudan ti pagtaenganda. Adu dagiti masetas nga agsabsabong iti uneg ti sanctuary a pagtatayaban dagiti agduduma ti maris ken kadadakkelna a kulibangbang.  Makaay-ayo a buyaen ti panagakar-akarda kadagiti nagukrad a sabsabong.  Dagiti dadduma, sissisipenda dagiti naibitin a babassit nga ilgat ti duyaw a sandia a nairanta a taraonda.  Dagiti agit-itlog, agitlogda iti bulong ti paboritoda a mula (host plant) a dumna iti nursery ken breeding area.  Tunggal kulibangbang, adda bukodna a host wenno food plant.  Adda met dagiti agiinnarem.  Di inggaan a suroten ti kalakian a madlaw a basbassit ngem ti kabayan, agingga a dina madakepan daytoy.

Agruar dagiti kulibangbang manipud kadagiti bulong dagiti muyong ken masetas a nagaponanda iti bigat a nakasingisingen ti init.  Kasla maragsakanda iti lawag ti nakatangkayagen nga init ket di agsarday ti panagakar-akarda kadagiti sabong ken bulong dagiti masetas.  Kas iti dayta a bigat a panagsublik iti sanctuary tapno retratuek dagiti kulibangbang.  Nupay di unay nalawa ti sanktuario a napalikmutan iti nalaga a barut agraman ti bubongna, umdasen dayta nga espasio a pagdakiwasanda.  Adda iti maysa a suli ti breeding/nursery nga aglawa iti 15 a metro kuadrado ken kasta met laeng a kalawa ti display area.

Ababa laeng ti biag ti maysa a kulibangbang, kas kuna da Charlie ken Nenita. At-atiddog nga amang ti panawen manipud pannakapessada agingga iti panagbalinda a naan-anay a kulibangbang.  Ti medium a kulibangbang, uppat nga aldaw sa mapessan ti itlog ket agbalin a larva (caterpillar) sa kalpasan ti pito nga aldaw, agbalin a pupae; kalpasan ti pito manen nga aldaw, sa agbalin a naan-anay a kulibangbang (adult). Gagangay met a kalpasan ti tallo agingga iti uppat nga aldaw, matayen ti kulibangbang.  Agarup maysa a bulan ti kapautna.

Ti lime butterfly wenno lemon butterfly (Papilio demoleus ti scientific name-na),  agbiag laeng iti 3-7 nga aldaw.  Ti blue moon buttefly (Hypolimnas bolina), agbiag laeng iti 3-4 nga aldaw.  Agbiag met ti lesser cruiser (Vindula dejone) iti 2-4 nga aldaw idinto a ti wood nymph (Ideopsis juventa) 3 nga aldaw laeng ti kapaut ti biagna.

Ti great yellow mormon (Papilio lowi) agbiag manipud pito agingga sangapulo ket lima nga aldaw, 15 nga aldaw agingga iti makabulan ti kaatiddog ti biag ti large tree nymph (Idea leucone).  Ti plain tiger (Danaus chrysippus) agbiag laeng iti uppat nga aldaw idinto a ti golden birdwing (Troides rhadamantus), agbiag iti makabulan.

Dagiti matay a kulibangbang, mapreserbar ken maaramat a token ken souvenir.  Maikabilda iti uneg ti wall clock, wall frame, table clock, ken botelia. Impakitada dagiti nagpipintas a wall clock nga adda kulibangbang iti unegna.  Mabalin ti agorder iti kayat ken magustuan a disenio.

Nupay dida naparaburan iti anak, adda dagiti imbilangda a pudno nga annakda—dagiti kakaanakanda a pinagadalda; nga ita, isuda ti kabadanganda kadagiti trabaho iti balay ken iti pannakaimaton ti butterfly sanctuary. –O

(Immuna a naipablaak iti Bannawag, Nobiembre 1-15, 2020 a bilang.)