Sarita ni JUAN S.P. HIDALGO, JR.

“KARUPRUPA ti anghel, manang,” kinuna ni Paran. “Kastoy kad’ ti kadakkelnan idi rummuar?”

Nagkatawa ni manangna a Sabel sa kinitana ni manongna a Cardo nga imlek iti saludsodna.

“Ti la salsaludsodem,” kinuna ni inangna a makakatawa iti langana. “Kasta ti langam idi mayanakka ngem nagbalinkan a loko idi mangrugika nga aglakolako dita Carmen.”

“Ni inang met,” kinuna ni Paran. “No saanak nga aglakolako dita Carmen, adda koma ngarud pagmatrikulak no Hulio?”

“Nalaingka man a rumason, Paran,” kinuna ni manongna a Cardo. “Immalaka ken ni Sabel. Di met no bigat ti panagturposyo, aya?”

“’Ton bigataen, manong. First year-akton. Innakton agbasa dita Rosales High School. Pagmaestraakto ni Nana Luz?”

Nagkatawa ni manangna a Sabel. “Ala, tapno makasursuroka nga agluto,” kinunana, “pagmaestraamto iti Home Economics.”

Nagrupanget ni Paran. Minatmatanna manen ti maladaga nga itay laeng parbangon a naipasngay. Pudno a karuprupa dagiti anghel iti kalendarioda, dagiti riniwriw nga anghel a mangkuyogto ken ni Cristo no umayna ukomen dagiti tao. Ngem saanna a karuprupa a kas iti imbaga ni inangna ta nasarsarang nga adayo ti lapayagna, nadaldalpak ti agongna, at-atiddog ti iwa ti ngiwatna ken narakrakab ti mugingna ngem ti maladaga. Dumerderosas ti kudil daytoy, kasla sabong ti rosal a nalnaawan; ket dagiti nakakidem a matana, impalagipda kenkuana dagiti mata ti kakaisuna nga uken ni Labang idi naganak iti sirok ti garong. Lalaki, kas kinuna ni amangna itay agkuyogda nga umay ditoy balay da manangna a Sabel, ket isunto ti umuna a mangawag kenkuana iti uncle wenno tio. Ngem nakaal-alikaka ti pannakabungonna iti lampin, kas man saan nga umang-anges, kasla maysa laeng nga abalbalay.

“’Nia ti naganna, manang?” sinaludsodna ken ni manangna a Sabel.

“Junior,” kinuna ni manangna a Sabel. “Ricardo Rosete Sanchez, Junior.”

“Nagatiddogen! Mabannogto a mangisurat.”

Nagkatawa da manong ken manangna, ken ni inangna.

GAPU ta maikawalo laeng iti agsapa, dimmagas iti simbaan ti Carmen. Nasiputanna ni Padre Salvino iti kanigid nga arubayan ti simbaan itay sumrek ket iniseman ti natayag a padi. Kalpasan ti panangideppelna iti tammudona iti pagbenditaan, inin-inayadna ti nagugis sa nagparintumeng iti maudi a tugaw. Pinaminduana a kinararag ti Amami ken Ave Maria. Ngem mariknana pay laeng ti kinakawaw ti rikna ken panunotna. Minulagatanna a naimbag ni Apo Dios iti nakailansaan daytoy iti krus.

“Nakabasolak idi rabii, Apo Dios,” innayonna. “Diak impudno ken ni inang ti husto a naganansiak iti bukayo. Ngem ikarik nga igatangak ida ken amang iti uray sangabotelia a sioktong tapno maimasda ti mangan no rabii. Ken… ken pagbuenasennak koma man itan nga aldaw, Apo Dios. Kayatko nga igatangan ni Minda iti uray no halohalo laeng kalpasan ti graduation-mi no bigat. Agturposkamin ket no bigat. Hayskulakton no Hulio…” Nagsardeng. Napanunotna a sarsaritaanna gayamen ni Apo Dios idinto nga agkararag koma. Ket namulagatanna manen ti Lalaki a nailansa.

Nakitana ni Padre Salvino a simrek iti kanigid a ruangan ti simbaan. Nakita ti padi ket inisemanna manen. Timmakder ni Paran idi makalikud ti padi. Tinurongna ti pagbenditaan, insawsawna manen ti tammudona sa nagtamed ken nanguros. Kalpasanna, dinardarasnan ti rimmuar.

“NE, nasapaka man ita, Paran?” kinuna ni Tata Ventur idi mataliawna ni Paran iti ridaw ti garretana. Maysa a lakay ti kasarsarita ni Tata Ventur ket adda pagiwarnak iti sanguananda.

Immisem ni Paran. “Wen, tata,” kinunana. “Kayatko a makalakoak iti ad-adu.”

“Nayonanta ngarud iti uppat a pisos ti ilakom ita?”

“Kadi, a, tata.”

Idi awaten ni Paran ti basket a napno iti bukayo, kinuna ti lalaki a kasarsarita ni Tata Ventur: “Nagasgasatkayo ditoy Pangasinan, kompadre, ta awan ti pinnatay maipapan iti politika. Ngem idiay ‘yanmi, dika pay ket makapasiaren iti sardam. Awanen dagiti rabii a makangngegka iti tapat.”

“Ania koma ngarud ti pamay-anyo idiay tapno maputed ti pinnatay, kompadre?” dinamag ni Tata Ventur.

“Ania koma? No dagiti lallakay, awanen ti namnama kadakuada. Adda kadagiti ubbing ti sungbat—no saandanto a tawiden ti lunod dagiti dadakelda. No masursuruanda koma a naimbag iti nadalus ken nalinteg a panagbiag ken panagbuteng iti Dios… ania koma ti nasayaat a pangagas iti dayta a sakit?”

“Ania koma?” sinaludsod met ni Tata Ventur. “Damagko nga adun dagiti pamilia a pimmanaw idiay iliyo, kompadre. Saanen a kas idi a ti kinakirang ti pagbiag ti panggapuanda a pumanaw no di ket ti butengda.”

“No nalinteg la koma dagiti immuna…” kinuna ti kompadre ni Tata Ventur. “No saan la koma a kastoy ti kinarugit ti politikatayo ita. Numona ta dandani manen ti panagpipili. Adunto man ngatan ti maungkel idiay ilimi.”

Dua a bus a naggapu idiay Ilokos ti simmalog iti rangtay. Dinagdagus ni Paran a pinanawan dagiti agpatpatang a nataengan ket pinardasanna a kinamat ti maysa kadagiti bus agingga iti sango ti 100 Coves Restaurant. Nagsardeng met ti maikadua a bus iti sango ti Freedom Restaurant. Tumanayutoyen dagiti aglaklako a nangaribungbong iti kassangpet a lugan. Nangiruar ni Paran iti sangasupot a bukayo sa intanggayana iti tawa a ‘yan ti baket ken ubing a lalaki.

“Lola, lola, bukayo! Gumatangkayo ‘ti bukayo! Nasam-it, naimas, nananam! Pasalubongyo ‘diay Manila,” inyawis ni Paran ket timman-aw ti baket. “Pasalubong, lola! Naimas, nasam-it a bukayo!”

“Saanak a gumatag,” kinuna ti baket ket saanen a timman-aw.

“Oy, Boy! Nakaim-imas, nakasamsam-it. Makapalukmeg pay. Ken iregalomto ken ni mistram!”

Timmaliaw met ti ubing ket nagpinnerrengda.

“Bukayo! Gumatangka iti iregalom ken ni mistram. Naimas, kasla tsokolate!” kinuna manen ni Paran.

Kinusilapan ti baket.

“Igatangannak, lola,” kinuna ti ubing.

“Saan. Agsakit ‘ta ngipenmo no manganka iti bukayo.”

“Saan, lola. Papigsaenna ketdi; palagdaenna,” kinuna ni Paran.

Idi madi latta ti baket a gumatang iti lako ni Paran, agsangiten ti ubing.

“Mano ti sangasupot?” dinamag ti baket ket linuktanna ti bassit a bagna.

“Pisos la’ng, lola. Mangalakayon iti uppat a supot.”

“Sangasupot laeng,” kinuna ti baket ket inyawatna ti bayad idinto nga inawatna met ti sangasupot a bukayo.

Kinirman ni Paran ti ubing ket kinirman met daytoy.

Saan a makaselsel ni Paran iti ridaw ti bus gapu iti kaadu dagiti padana nga aglaklako iti bukayo, tupig, patupat, nalingta a mais, nalingta a saba, balikutsa, ice drop, sorbetes, pagiwarnak, ken dadduma pay.

Nakakita iti maysa a tawa iti kutit ti bus nga awan ti aglaklako. Dagus a napanna intanggaya ti sangasupot a bukayona. Baro ken balasang ti nakatugaw dita. Ngem kasla agap-apada. Nakarupanget ti balasang ket agpakpakaasi met ti baro.

“Bukayo, manong,” kinuna ni Paran. “Pangpasam-it iti isem ti balasang.”

Timman-aw ti baro. Minulagatanna ni Paran tapno umadayo.

“Wen, manong! Nasam-it ti bukayok. No maramanan ni manang, sumam-it ti isemna!”

Kinusilapan ti balasang.

“Kayatmo?” dinamag ti baro iti balasang.

“Tse!”

“Mano ti sangasupot?” dinamag ti baro. “Siguradoka met laeng nga umisem ni manangmo no maramananna?”

“Garantisado, manong! Naimas, nananam, nabanglo, kalluto, nasam-it! Kasla luto ni Apo Dios!”

Nagkatawa ti baro. Gimmatang iti sangasupot. Ngem saan nga awaten ti balasang ti bukayo. Umis-isem met nga agbuybuya ni Paran ta malagipna daydi panagpimpinnauyo da manongna a Cardo ken ni manangna a Sabel.

“Isublinak idiay Laoag-en,” kinuna ti balasang.

“Ne, nagtaraykayon sa?” insengngat ni Paran ket nagkatawa. “Agkabagaykayo unay. Naguapoka ken napintas met.”

“Hoy, dika makibibiang. Umadayokan, da. Amangan no ipapoliska.”

“Ninongko ti polis ditoy Carmen, manang. No maramanam ti bukayomi, malipatam ni tatangmo,” kinuna ni Paran ket timmarayen.

Nasiputanna ti maysa manen a bus a naggapu iti Manila, agpa-Vigan.  Nagiinnuna manen dagiti aglaklako a mapan sumabat. Nagsardeng ti bus iti sango ti Golden Bridge Restaurant. Pinadas ni Paran ti makilinletlet ngem nakaabayna ni Saro nga aglaklako met iti bukayo ket dinil-agan daytoy. Pimmudot ti pispis ni Paran ngem dakdakkel ken nabakbaked ni Saro. Kimmayakay ngarud ket pinadasna a tinengngaagan dagiti pasahero iti uneg bareng makasarak manen iti baket ken ubing a lakuanna. Nanglikaw agingga iti ridaw. Nakitana ti ididissaag ti dua a lallaki. Nakaposas dagiti imada. Ti ngata nabakbaked ti nakatiliw ket ti nakutkuttong ti natiliw? Ngem nakitana ti nagdawadaw a kaluban ti pistola iti pingir ti diaket ti nakutkuttong a lalaki.

Dua pay a lallaki ti dimsaag ket nagtakderda iti asidegna. Agtawen la ngata ti nataytayag iti duapulo ket uppat ket agduapulo ket innem met ti napampandek. Agpadada a napudaw ket di mapagduaduaan a nagtaudda iti pamilia nga addaan.

“Oy, Totoy,” kinuna ti napampandek ken ni Paran.

“Bukayo, manong?” Dinagdagus ni Paran nga indiaya ti sangasupot.

“Saan.” Immisem ti nangawag kenkuana. “Sadino ti ‘yan ti monumento ni Sanchez ditoy Carmen?” dinamagna.

“Dayta man, manong.” Intudo ni Paran ti monumento iti tengnga ti plasa. “Uncle-ko isuna,” impannakkelna.

“Kasta?” Nasdaaw ti nataytayag ket nagkinnitada nga agkadua. “Kuyogennakami man ngarud iti monumentona ta gumatangkami iti lakom,” kinuna ti nataytayag.

“All the time, manong,” kinuna ni Paran.

Bimmallasiwda iti kalsada. Asideg laeng iti plasa ti nagsardengan ti lugan ket madamdama pay, tangtangadendan a tallo ti monumento ni Sanchez.

“Kasta met laeng ti katayagna idi?” dinamag ti nataytayag ken ni Paran.

“Isu nga isu, manong,” kinuna ni Paran, “kas kuna ni tatangko. Dayta kano ti paboritona a kawes idi kabambanuaganna.”

Kinuna ti napampandek: “Kitaem man la nga agpayso ti sirib. Dimo ipagarup nga adda tumanor a malalaki iti daytoy nga ili. Idinto a nagaduan a siudad dita Norte, uray no maysa la koma, kikit laeng ti napatanorda.”

“Bassit pay la ti Carmen idi panawenna,” kinuna ti nataytayag. “Awan pay dagita nga otel, dagita dadakkel a pagtagilakuan, dagita ospital ken klinika, kolehio ken hayskul, wenno dagita bunggalo dita abagatan. Wenno dayta dakkel a simbaan ken dagita a pagsinean. Gil, no agtuloy latta ti panagsuratmo, maaddaankanto met iti batonlagip iday iliyo.”

“Uray sika.” Nagkatawa ni Gil. “Ngem iti panagkunam, Rody, maartapantayo ngata? Laglagipem a panawenna pay la daytoy. Ngem adda met dita da Camacho ken Craig ken Ruiz ken Guzman ken Tamelar…”

“Naisuratnan dagiti librona,” kinuna met ni Rody. “Madamatayo pay laeng a sursuraten dagiti librotayo. Dakdakkel ngarud ti gundawaytayo a mangartap kenkuana. Isu, saannan a mapasayaat pay ti librona. Nagbalinen a monumento.” Tinangadna manen ti monumento. “Sanchez,” nakunana. “Tunggal mannurat, masapulna ti puso a pangipasdekanna iti batonlagipna!”

“No awan, awanka met ngata, kasa met kaniak, ken adda pay la ngata nga agkarkaradap ti Literatura ti Amianan.”

“Adda ken ni lelongko nga Ansuan dagiti librona. Maysa a dakkel nga aparador ti nakaidulinanda,” insengngat ni Paran.

“Ammomi,” kinuna met ni Gil. “Damagenminto manen inton agawidkami idiay Manila . Maysa nga aldawta idiay Vigan, sa maysa manen idiay Laoag, sa maysa manen idiay La Union. Sapaentanto ti agawid tapno makapasiarta dita Rosales. Kayatko a makita dagiti disso nga inladawanna kadagiti sinuratna. Bareng makasursurota.”

“Ania ti naganmo, balong?” dinamag ni Rody ken ni Paran.

“Francisco Sanchez,” kinuna ni Paran.

“Frank ti awan ni tatangmo kenka?”

“Saan, manong. Paran.”

“Ah.” Napaisem ni Gil. “Intayon,” kinunana idi agangay ket nagbueltadan. “Kitaenta man ti bookstore ni Tata Peping no adu met laengen ti nailakona a librota,” kinuna ni Rody. “Damagko a napigsa ti panaggatangda iti nobelam idiay Isabela, kasta met idiay Cagayan.”

“Gapu amin iti tulong dagiti gunglo ti mannurat sadiay,” kinuna ni Rody. “No idi panawen ni Sanchez, agbuot ti librom. Ta ania ngamin ket kunam met la no sangareprep a waeng dagiti Ilokano a di makaammo iti kaadda ti Literatura Ilokana!”

“Manong, ‘tay nagtutulagantayo, wen?” impalagip ni Paran ket kimmaut iti dua supot a bukayo iti basketna.

“Ay, wen, sika, nalipatanta metten,” kinuna ni Rody. Nangiruar iti dua a pisos iti bolsa ti pantalonna sa inyawatna ken ni Paran idinto nga inawat met ni Gil ti bukayo.

Apagserrek dagiti dua a mannurat iti Aurelia’s Bookstore idi pagammuan la ta nakangngeg ni Paran iti pannakabuong dagiti sarming ken ikkis dagiti tao iti uneg ti River Restaurant. Nagiinnuna a rimmuar dagiti adda iti uneg ti restauran. Dua a kanalbuong ti nangngegda manen manipud iti uneg ti restauran. Pagammuan la ta nakita ni Paran ni Kiko, ti malalaki ken miron iti Carmen, nga agdardaras a rimmuar iti restauran. Ap-aputenna ti bakrangna. Maysa a lalaki a nakadiaket iti nangisit ti nangkamat kenkuana. Nagam-udan daytoy ni Kiko ket pinaturayna iti nagparparintumeng ni Kiko. Sakbay a nakadanon dagiti PC ken polis, aguy-uyasen ni Kiko iti semento.

Sinurot ni Paran ni Kiko iti pannakaipanna iti klinika ni Dr. San Diego. Nadigosen iti darana ni Kiko. Impaidada lattan iti maysa a katre iti pasilio ti klinika ta napunno ngamin iti pasiente dagiti siled. Maysa met laeng a miron ti nangted iti dara iti daytoy.

“Agpaigidka, sika,” kinuna ti nars ken ni Paran a mangbuybuya iti panagsuyop ti dara iti goma a mamagsilpo kadagiti urat da Kiko ken ti miron. “Kapin-anom kadi ni Kiko?” dinamag ti nars.

“Tiok,” inyulbodna ket naginliliday.

Di pay agkirem idi makitana ti panangdait ti doktor iti bakrang ni Kiko. Awan dumana iti kapardas ni inangna nga agsursir kadagiti pigis ti aruatenda nga agama. Idi laeng a maammuanna nga uray gayam dagiti doktor, masapul met a sursuruenda ti agdait ket ti lasag ti tao ti pagsanayanda! Nagatibuor dagiti agas iti agongna ket kasla kayatna ti agbakuar. Nasiputan ti nars ti panangbagkatna iti basketna.

“Inka ayaban ni tatangna wenno ni inangna,” kinuna ti nars.

“Wen, manang,” kinunana ket timmallikuden.

Apaman a nakaruar iti klinika, nasiputanna ti maysa a bus a simmalog iti rangtay ti Carmen. Naggapu idiay Baguio. Agsardeng ngata iti Neria’s Store, nakuna ni Paran ket binallasiwnan ti kalsada tapno kamakamenna ti bus nga agin-inayaden nga agturong iti sango ti Neria’s Store. Inarak manen dagiti aglaklako ti bus.

Dimsaag ti konduktor ken maysa a pasahero. Kasla adda pagsinsinnupiatanda. Nakalablabaga ti rupa ti lalaki a pasahero ngem nakataltalna ti langa ti konduktor.

“Nairuamkayo ngaminen ket a di mangted iti supli ti pasaheroyo,” kinuna ti lalaki. “Apay, no dies sentimos laeng wenno binting ti pagkuranganna, saan kad’ met a kuarta dayta? Imbagak la ngaruden a dimo pay inted ti suplik.”

Simmaruno a dimsaag ti tsuper ket tinung-edanna ti konduktor.

“Ala, no nagbiddutak, manong, dispensarenyo la koman,” kinuna ti konduktor, ket kimmaut iti bolsana iti binting. Inawat a dagus ti lalaki ti suplina sa dinardarasnan ti pimmanaw. “’Nia ket nga agpayso ti biagen,” nakuna ti konduktor kadagiti pasahero a mangbuybuya iti panagsinnupiatda iti lalaki. “Awan ngatan, a, ti pagpletena a dumanon ken ni baketna…”

Immisem laeng dagiti pasahero.

Pagammuan la ta  maysa a bulsek nga agpalpalama nga uk-ukoden ti maysa nga ubing ti immasideg kadagiti pasahero. Naidaniw ti panagunnoyna bayat ti panangitanggayana iti dakulapna. Nasdaaw ni Paran: nalalaing daytoy nga agtagalog ngem isuna. Ngem awan ti uray maysa kadagiti pasahero ti nanglimos.

“Oy, Istong,” kinuna ni Paran iti ubing a manguk-ukod iti bulsek. “Adda nakitak a kassangpet nga Amerikano dita New Road Restaurant. Dakdakkel ti ilimosda ken ni apongmo no kua…”

Nagrupanget ni Istong. “Nagadayo,” kinunana. Pampanunotenna ngata ti kaadayo ti pagnaenda; ken maysa pay, dandanin agmatuon.

Nasiputan ni Paran ti panangiturong ti lakay kadagiti matana iti New Road Restaurant.

“Ipannak idiay apok,” kinuna ti lakay ket isun ti immuna nga immaddang.

NANGALDAW iti garreta ni Nana Turyang, ti inangna iti buniag. Nagsangoda ken Tata Porong a nangilugan kenkuana iti traysikelna itay umayda ditoy.

“Naganak gayamen ni manangmo a Sabel, Paran. Lalaki kadi?”

“Wen, ‘Nang. Karuprupak la unay,” insungbatna.

“Guapo ngarud, a, no kasta!” inyisem ni Nana Turyang. “Ngem ‘punayen, aya… Kitaem man laeng ti biag, Porong, dida pay la nabayadan ‘di pinagkasarda, addagitan dagiti burias!”

Kasta la ti biag, manang,” kinuna met ni Tata Porong ngem saannan nga inngato ti rupana iti duyogna.

NAPAN nagpalpa iti abay ti maipatpatakder a banko iti abay ti Rosales Grand Hotel. Masmasdaaw a mangbuybuya iti panangitudotudo ti nalukmeg a lakay kadagiti agsasallupang nga uged iti narakab ken asul a papel a nagsanguanda iti maysa a nakuttong a lalaki sa itudotudona ti nadumaduma a paset ti maipatpatakder a banko. Agtungtung-ed met latta ti nakuttong a lalaki kadagiti ibagbaga ti nalukmeg a lalaki.

“…ken sumangpetto dagiti masapulyo a semento no bigat,” inggibus ti nalukmeg a lalaki. Inyawatna ti plano iti nakuttong a lalaki ket nagbannikes a nangtangad iti banko. “Idi kanikaduapulo a tawen,” kinunana manen, “idi maaramid dayta a rangtay, pulos a diak ninamnama a rumang-ay ti Carmen. Iti lima pay a tawen, maysanto ngatan a siudad. Nakitak ti idadakkelna. Maysaak kadagiti nangipatakder kadagita a pasdek.”

Agkiamkiam pay laeng ti pudot. Aglaladut ni Paran a nangtaraigid kadagiti pagtagilakuan agingga iti nakadanon iti garreta ni Manang Evelyn. Nangarkila iti maysa a komiks sa intugawna iti maysa a bangko iti suli. Nakita met ni Angkuan nga aglaklako iti tupig ket immabay daytoy kenkuana.

Kinusilapan ni Paran idi mangrugi nga agbasa ni Angkuan. “Saanka kad’ a makabasa iti naulimek?” kinunana ket sisusuron a nangibaba iti komiks. “Ala, maminsan pay, dika pabasaenen…” Ket intuloyda manen a binasa ti komiks:

Maipapan iti maysa a tao a nagbaniaga iti law-ang ket sinarungkaranna amin a siudad kadagiti nadumaduma a planeta agingga iti dimteng iti maysa a planeta a nauram ti kaguduana idinto a kasla maysa a hardin ti kasumbangirna. Ket dita, nakita ti tao ti maysa a lakay a nakatugaw iti trono a kasla init ti karaniagna. Napno dayta a hardin iti agkakasam-it a kankanta ken tokar. Ket iti saan unay nga adayo, iti bassit a turod, nagtakder ti maysa a balitok a balay.

Insubli a dagus ni Paran ti komiks. Nasdaaw ni Manang Evelyn.

“Ne, nagpartakkan?” kinunana idinto nga inawatna ti komiks.

Nagrupanget ni Paran. “Diak maawatan,” kinunana. “Maawatam, Angkuan?” dinamagna iti kaduana.

“Saan. Dayta man ketdi adda dinnoserosna ti bulodem.” Intudona ti komiks.

“Sika laengen,” kinuna ni Paran. Nakitana ti maysa manen a bus a simmalog iti rangtay. Binagkatna a dagus ti basketna ket timmarayen a mapan sumabat iti bus.

ITI alas tres iti malem, nagtudo iti nakapigpigsa. Nakilinong ni Paran iti garreta ni Tata Ventur. Naakas dagiti tao iti kalsada. Nagtuloy met latta ti isasangpet dagiti bus. Nakitada ti namitlo a pannakakimat ti rangtay, sa ti Simbaan, sa ti monumento, sa ti nagtakderan dagiti bunggalo dita abagatan. Kasta unay a dalagudog dagiti gurruod nga agpaabagatan, agpaamianan, agpadaya ken agpalaud. Nakitada ni Padre Salvino a dimsaag iti maysa a dyip a nagsardeng iti batog ti garreta ni Tata Ventur ket nagdardaras nga immay naglinong iti ‘yanda.

“Kasla ukom dagiti kimat dita rangtay itay lumabaskami,” impadamag ti padi bayat ti panangpumpunasna iti rupana. “Ania kadi a pakpakauna a tudo daytoy?”

“Nalabit a kagura ni Apo Dios dagiti kastakasta a babbai dita Amianan,” kinuna ni Tata Ventur. “Wenno dagitay agkakallong nga assawa dita Daya, wenno dagitay suitik a negosiante dita Laud, wenno dagitay kunniber a politiko dita Abagatan, wenno dagitay mammarpardaya ditoy Centro.”

“Kaasian ni Apo Dios ida,” nayesngaw ti padi. “Manipud idi dimmakkel daytoy nga ili, immadu metten dagiti managdakdakes.”

“Nasayaat met no agtudo.” Binaliwan ni Tata Ventur ti saritaan. “Nadagaang unayen dagiti rabii.”

Nagsagawisiw met ni Paran idi mabilangna ti naglakuanna. Saan sa ketdi a pinaay ni Apo Dios iti panagkararagna itay agsapa. Nasiputan met ni Tata Ventur ket umis-isem a nagidiaya iti dakulapna.

“Amangan no madukotanka, Paran,” kinunana. “Nasaysayaat no itedmon ‘ta naglakuam.”

“Wen sa ketdi, tata,” kinuna met ni Paran ket inlasinna ti nagansiana sa inyawatna ti naglakuanna iti bukayo.

APAMAN a nagsardeng ti tudo iti dandani maikalima iti malem, dinagdagus a napan kinita ni Paran ti nakimat a monumento. Nalawag ti pannakakitana itay iti panangkawiwit ti kimat iti bagi ti monumento. Ngem iti panangmatmatna ita iti monumento, kasla awan man laeng ti nagulisan a pasetna. Nagtalinaed dita ti tanda ti laing ti nangikitikit a nangyakar iti biag a nagbalinen a rurog tapno tumakder a kas idi, a natibker, naan-andur iti panawen.

Idi malakona ti maudi a supot ti bukayo, inyentreganan ti naglakuanna ken ni Tata Ventur. Kalpasanna, inawisna ni Islaw a kasinsinna, ken naranaanna a nagyentrega met iti naglakuanna, a mangkita iti nakimat a paset ti rangtay.

“Sal-at,” nakudkod ni Islaw ti ulona idi maguduadan ti rangtay, “kasano a masapulanta ti nakimat a partena no dita met nagsaludsod itay umayta ditoy?”

“Wen, aya.” Nagkatawa ni Paran. “Sika man ketdi, apay a dimo sinaludsod itay ken ni Tata Ibong?”

Mangrugin nga agtabon ti init ket kasta unay ti pannakatina ti laud iti natayengteng a rosas. Naakas dagiti ulep iti abagatan ken amianan ket ti langit dita, nakadaldalus nga asul. Ngem iti daya, a mangrugin a lumidem, kas man maris ti maong a pantalon ni amangna.

“Islaw, nagpintasen!” nakuna ni Paran. “’Ti panagkunam, makadrowing ngata ni manongmo a Boni iti kasta?”

“Saan ‘ti ‘kunak. Ngem insuratna ken ni inang nga adu kanon ti inab-abakna a premio.”

Simmalogda iti rangtay sa nagpakanigidda ket sinurotdan ti kalsada nga agpa-Tomana. Bayat ti pannagnada, karkaritikitenda dagiti sensilio iti bolsada. Saan met a linipatan ni Paran ti gimmatang iti sangabotelia a sioktong nga ipasarabona kada amang ken inangna.

Nagsardengda iti batog ti balay da Apong Pinang idi makitada a nakalawlawag ken adu ti tao iti unegna. Nangngegda met ti dung-aw nga aggapu dita.

“Awanen ni apong,” kinuna ni Islaw. Kasla kararua a pimmanaw ti panagsaona. “Dumagasta. Saanka a mabuteng?”

“Saan. Inta, a, kitaen,” kinuna ni Paran ket naggiddandan a limmaktaw iti lalaktawan.

Daytoy pay laeng ti umuna a pannakakita dagiti agkasinsin iti bangkay. Nagabayda a nangmatmat iti baket a kunam la no matmaturog iti pannakaimassayagna. Saan koma unay a naliday dayta nga ipapanawna no saan a dinegdegan ti dung-aw dagiti annak ken appokona.

Nasiputan ni Paran ti panangmatmat ni Tata Kolas iti sangabotelia a sioktongna. Ammona a dumawat manen daytoy, kas idi kalman. Ti imasna, sangatilmon laeng, balong, kuna daytoy ngem uray la a nagudua ti linaon ti botelia idi isublina kenkuana. Dinagdagusna a kinulding ni Islaw tapno yawisnan ti panagawidda.

Indagasna ni Islaw sa naglayonen a nagawid. Mariknana unayen ti bannogna iti nagmalem a panaglakona iti bukayo. Idi yawatna ken ni inangna ti sioktong, kasta unay ti isem ni Nana Piling.

“Natayen ti Apong Pinang,” kinuna ni Paran. “Kaasi met.”

“Nasayaat met tapno makainanan,” kinuna ketdi ni inangna. “Nabayag unayen ditoy rabaw ti daga.”

Nagkuretret ti muging ni Paran.

“Ala, agsukatkan,” kinuna manen ni inangna. “Dandani itan ni amangmo. Masapul a makainanaka a naimbag. Laglagipem, agturposkan no bigat.”

Nakitana ti bado ken ti pantalonna a puraw a naisab-it iti diding. Ngem saanna a pampanunoten ti panagturposna inton bigat. Pampanunotenna ketdi ti isasangpet ni amangna tapno makapangrabiidan ken makaturogto metten.—O

(Immuna a naipablaak iti Mayo 17, 1965 a bilang.)