Ni TONY ANTONIOITI ruar ti sentro ti Portland, Oregon, iti Milwaukie Pioneer Cemetery, adda maysa a tanem nga addaan iti marmol a lapida a nakaikitikitan dagitoy a balikas: “The body of D.G.A. Venville was found 12 miles from Baler and was laid to rest here Dec. 15, 1901.” Iti bukodtayo a pagsasao: “Ti bangkay ni D.G.A. Venville, nasarakan 12 a milia manipud iti Baler ken naitabon ditoy ita a Dis. 15, 1901.”Ni D.G.A. Venville ket isu ni Denzell George Arthur Venville, maysa a marinero ken maysa kadagiti immuna nga Amerikano a naibalud iti Filipinas (prisoner of war) bayat ti Gubat Filipino-Amerikano a bimtak idi Pebrero 4, 1899 ken naggibus idi Hulio 2, 1902.Ngem saan ketdi a dagiti soldado a Filipino ti nakapatay ken ni Venville no di ket dagiti kameng ti tribu a nalatak kadagidi a panawen nga agputputol iti ulo—dagiti Ilongot. Pinadso dagiti pana dagiti Ilongot ni Venville, pinutolda ti ulona, insinada pay dagiti imana ken inyawidda dagitoy a kas pakalaglagipan.Daytoy a napasamak iti marinero manipud iti Oregon, naammuan iti umuna a gundaway babaen ken ni autor Matthew Westfall iti nabiit pay a nairuar a librona a The Devil’s Causeway: The True Story of America’s First Prisoners of War in the Philippines and the Heroic Expedition Sent to Their Rescue.Daytoy a libro ket bunga ti adu a tawen a naiget a panagsukisok ken nangiturong ken ni Westfall kadagiti adu a biblioteka ken artsibo (archive) iti Estados Unidos, Espania, ken Filipinas. Agnaed itan ni Westwall iti Filipinas, ti inadaptarna a pagilian, a kaduana ti pamiliana.Namnamsek iti detalye ti tsapter ti libro maipanggep iti misterioso a panagpukaw ni Denville ken iti di pulos nagkirpa a panangsapsapul kenkuana ni nanangna, ni Emily Mash. Di nagsardeng ‘toy ina a nangsursurat kadagiti opisial ti militar ti Estados Unidos tapno sapulenda koma ti anakna. Sinuratanna pay ni Heneral Emilio Aguinaldo nga adda idin iti pagbaludan kalpasan ti panangkemmeg kenkuana dagiti Amerikano idi Marso 23, 1901 iti Palanan, Isabela.Ni Venville ti maysa kadagiti 14 a soldado nga Amerikan, nga indauluan ni Teniente James Gilmore, Jr. a naglugan kadagiti dua a barko cortador (cutter) nga impatulod ti barko a pakigubat a Yorktown a nakaangkla iti Baya Baler (BalerBay). Ti mision ti bunggoy ti Yorktown ket isu ti panangwayawayada kadagiti Espaniol a napupok iti simbaan ti Baler. Maisupiat iti bilin dagiti nangatngato ngem isuna, indauluan ni Gilmore ti grupona ket pinasurongda ti nailet a Karayan Baler. Tinambang ida ti mapan a 100 a rebelde a Filipino nga indauluan ni Kapitan Teodorico Novicio. Uppat kadagiti soldado nga Amerikano ti dagus a napasag ket nakautibo ti 10 a nabatbati kadakuada, a pakairamanan da Gilmore ken Venville.Iti di nagbayag, nayakar ni Gilmore ken dagiti kakaduana manipud iti Baler iti San Jose ken iti nadumaduma a disso tapno yaw-awanda dagiti mabalin a mangsunson kadakuada a soldado nga Amerikano. Nupay kasta, nabati ni Venville iti Baler gapu iti kinakapsutna ta amangan no isu laeng ti mangtalaan iti panagakar-akarda. Imbilin ketdi ni Novicio kalpasanna a maisuko ni Venville ken ti dua a nakemmegda a dua a padi nga Espaniol iti “presidente” ti San Jose. Iti daytoy a panawen, adda dagiti report a dumanon iti mabiit ti bunggoy dagiti soldado nga Amerikano iti Baler a ti misionda, isu ti panangagawda ken ni Gilmore ken dagiti kakaduana.Kabayatanna, ti met “presidente” ti San Jose, impaimana dagiti tallo a balud iti lider dagiti rebelde a ni Epimaco Angara a nangibilin met iti dua a taona nga ipanna dagiti balud iti uneg ti kabakiran. Iti di ammo a gapu, pinanawan dagiti dua a nabaon dagiti tallo a balud iti maysa a lugar nga asideg iti yan dagiti Ilongot. Maysa a bunggoy dagiti Ilongot nga indauluan ti maysa nga agnagan iti Nut Gai ti nakasarak kadakuada ket napatayda ni Venville. Nakalibas dagiti dua a padi.Pinutolan dagiti Ilongot ni Venville sa insinada dagiti imana. Naipabuya dagitoy iti purokda ken nagpaay a kas pangipaneknek a ti maysa nga agtutubo nga Ilongot, maysan a naan-anay a lalaki ket mabalinna metten ti mangasawa.Naikali ti bangkay ni Venville iti kabakiran. Ngem kinutkot dagiti ayup ti bangkay ket dagiti laengen tulangna ti nabati.Kabayatanna, intuloy ti nanang ni Venville ti nangsursurat kadagiti autoridad militar tapno birokenda ti anakna. Maysa a baro a komander ti garison iti Baler, ni Kapitan George Detchemendy, ti nangirubuat iti nainget a pannakasapul ni Venville. Kalpasan ti sumagmamano a bulan a panagun-unton ken pannakium-umanda kadagiti kameng ti tribu nga Iongot, maysa kadakuada ti nakaibaga a nairaman idi iti bunggoy a nangpatay iti sapsapulenda nga Amerikano ket impatuldona ti nangikalianda iti daytoy ket ditoy a nasarakanda dagiti tulang ti natay a marinero; naikabil dagitoy iti maysa a kahon sa naipatulod iti Amerika.Ket idi Disiembre 15, 1901, naitabon ni Venville iti Portland. Nasungbatan met laeng dagiti karkarag ti agladladingit nga inana ket uray ammona a natayen ti dungdungnguenna nga anak, uray kaskasano, ammonan ti napasamak iti daytoy ken addan iti sidongna.Naanup met dagiti nangpatay ken ni Venville. Nakemmeg ti pangulo dagiti Ilongot a ni Nut Gai ken dua a pasurotna. Ngem maibatay ken ni Westfall iti librona, nakalibas ni Nut Gai ken ti maysa a kaduana iti kangitingitan ti maysa a bagyo. Adda dagiti damag a dua kadagiti pimmatay iti agtutubo a marinero manipud iti Oregon ti nabitay iti Baler ngem kuna ni Westfall a dina napaneknekan ti kinapudno ti damag. Dakkel kano pay ketdi ti posibilidad a saan a nadusa dagiti nangpatay ken ni Venville ta dagiti pangukoman idi a panawen, nayakaren iti sibilian a turay.Ti napait a pakasaritaan ni  Venville ket maysa laeng kadagiti adu a pakasaritaan maipanggep kadagiti nadagem a padas dagiti tattao, Amerikano man wenno Filipino, a natay iti “kasipngetan a nasipsipnget pay ngem rabii” a nangsallukob iti Filipinas bayat ti Gubat Filipino-Amerikano.Iti nagpaut iti tallo a tawen a gubat, mapan a 4,200 a soldado nga Amerikano ken nasurok a 20,000 a soldado a Filipino ti napasag. Mapan met a 200,000 a sibilian a Filipino ti natay gapu iti riribuk, bisin, ken sakit. –OPatneng nga Ilokano, tubo ti Piddig, Ilocos Norte ni Tony Antonio. Nagpapaay a Provincial Editor ti Manila Bulletin, kabsat a pagiwarnak ti Bannawag, ken kas presidente ti National Press Club of the Philippines. Editor-Publisher ti Filipino Star News iti Michigan a pagin-indeganna ita kaduana ti pamiliana.(Immuna a naipablaak iti Bannawag, Oktubre 1-15, 2021 a bilang.)