Salaysay ni BONIFACIO V. RAMOS
ITI di pay unay nabayag, maysa a reporter ti nalagidaw iti sinuratna a damag a nangdakamatanna a ti Bayombong, adda iti probinsia ti Nueva Ecija. (Ti Bayombong ti kabesera ti probinsia ti Nueva Vizcaya.)
Iti met Facebook, adda nangipaskil a madanon laeng ti probinsiana nga Isabela (Tanap ti Cagayan) babaen ti ilalasatna iti bimmagis, atiddog, ken nasang-at a San Jose-Sta. Fe Road iti kabambantayan ti Caraballo agingga iti tapaw ti Dalton Pass (Sta. Fe, Nueva Vizcaya) ngem ti inkabilna a ladawan, isu ti Kyber Pass idiay Nepal.
Ket dayta a Kyber Pass, adda met nangibaga (iti Facebook met laeng) a daytoy ti Kennon Road nga agturong iti Siudad ti Baguio. Sabali pay ti nangibaga a daytoy ti Bitukang Manok (idiay Quezon).
Adu met dagiti tagaabagatan a mapmapan kadagiti probinsia ti Isabela ken Cagayan a lumasat iti probinsia ti Nueva Ecija ngem dida ammo a malabsanda ti probinsia ti Nueva Vizcaya nupay nagpatak ti pakdaar iti Dalton Pass (sigud a Balete Pass) a Welcome to Nueva Vizcaya: Gateway to Cagayan Valley.
Ket adu met dagiti nakagraduaren iti pagadalan a dida ammo no apay a napanaganan ti Dalton Pass iti Dalton Pass.
Wenno no apay a napanaganan ti probinsia ti Nueva Vizcaya iti Nueva Vizcaya.
Adu met a kakailiak ti di makaammo no apay nga adda rurog ti kanion dagiti Hapon iti plasa ti Solano, Nueva Vizcaya.
Adu pay a saludsod dagiti naggraduaren iti hayskul ken uray pay iti kolehio maipanggep iti historia a di koman rumbeng a saludsodenda pay ta naipasagepsep koma idin kadakuada dagitoy iti pagadalan. No diak agkibaltang, adu met ti kakastoy a saludsod dagiti dadduma nga umili maipanggep kadagiti lugarda.
Wen, adu la ketdi kadatayo ti di unay makaammo iti nangrugian ken heograpia ti pagilian, ken dagiti probinsia ken ilitayo.
Nakadadanag ti kastoy. Nangruna ket adda buteng dagiti mannursuro iti patienda nga in-inut a panangipapaigid ti Departamento ti Edukasion iti pannakaisuro ti historia, heograpia, ken kultura ti pagilian kadagiti pagadalan. No kastoy ti mapasamak, dumtengto ti panawen a dagiti aggraduar, dida ammo, maawatan, ipateg ken dayawen ti pakasaritaan ken kultura ti pagilian, rehion, probinsia, ili, ken lokal a komunidadda, agraman dagiti nagapuanan dagiti bannuarda.
Kasta man ti kinuna ni Jamaico D. Ignacio iti blog daytoy a nangiruaranna iti sinuratna a,“The slow death of Philippine history in high school” (Oktubre 26, 2019). Ni Ignacio ti mangidadaulo iti Ibalik ang Philippine History sa High School Movement, ken mangisursuro iti Araling Panlipunan itiAteneo de Manila Junior High School.
Adu pay dagiti sabsabali a grupo a kastoy met laeng ti irup-rupirda iti Departamento ti Edukasion. Adda rason dagiti maseknan a mannursuro, agad-adal, agsuksukimat, mannurat, ken gagangay nga umili ta nupay siguden a paset ti kurikulum manipud iti elementaria agingga iti kolehio ti Philippine national and local history, geography, and culture, impaulog ti DepEd ti Order 20, s. 2014 idi Abril 14, 2014 a nangikkat iti Philippine History manipud iti Araling Panlipunan (Social Studies) iti kurikulum ti junior ken senior high school iti panangyimplementarna iti K-12 Curriculum.
Kinapudnona, iti naangay a 3rd Nueva Vizcaya Historical Congressidi Mayo 31-Hunio 1, 2019 a tinabunuan dagiti mannursuro iti Araling Panlipunan ken nangitedan ti autor iti lektiur maipapan iti pakasaritaan ti Nueva Vizcaya, kaaduan kadagiti mannursuro ti nangipudno iti kabassit ti ammoda maipapan iti historia ti probinsia.
Ala, awisenkayo man ngarud a mangbasa iti daytoy sumaganad maipanggep iti punganay ti probinsiak a Nueva Vizcaya. Bareng isu ti mangring iti ayattayo a mangammo iti ad-adu pay maipanggep iti historia, heograpia, ken kultura ti pagilian, wenno ti bukodtayo a probinsia, ili, ken barangay.
Ti Daan a Nueva Vizcaya: Ituy ken Paniqui (Territorio de Misiones) iti Cagayan
Ti immuna, daan ken nalawa a probinsia ti Cagayan impasdek dagiti Kastila idi 1572, nasurok a 50 a tawen kalpasan ti pannakadanonda iti Filipinas idi 1521. Maibasar kadagiti daan a dokumento dagiti Dominikano a papadi, ti daan a Cagayan, sinakupna saan laeng a ti agdama a Tanap ti Cagayan (Rehion 2 wenno am-ammo a Cagayan Valley) no di pay ket mangrugi iti dayaen a paset ti Bantay Cordillera, lumaktaw iti Bantay Sierra Madre agingga iti igid ti Taaw Pasipiko. Mangrugi met iti umabagatan a paset ti Bantay Caraballo (agraman ti amianan a paset ti agdama a Nueva Ecija a managanan idi iti Pampanga Alta) agraman ti amianan a daya a pingir ti agdama a Pangasinan (managanan idi iti La Pampanga), agpaamianan agingga iti Aparri, karamanna dagiti isla ti Batanes. Karamanna pay dagiti umabagatan a paset ti Bantay Sierra Madre a taeng dagiti Ilongot ken Aeta a kas iti agdama a probinsia ti Quirino ken amianan a pingir ti dati a Principe (nagbalin a Tayabas, Quezon, Aurora itan). No ar-arigen, kasla kagudua ti amianan a Luzon ti sakupen idi ti daan a probinsia ti Cagayan.
Ilanad pay dagiti kadaanan a dokumento nga addaan idi iti lima a rehion ti daan a Cagayan: Ituy (umabagan a paset ti agdama a Nueva Vizcaya); Paniqui (amiananen ti Ituy agingga iti umabagatan a paset ti agdama a probinsia ti Isabela); Difun (Diffun) ken La Irraya (tengnga ken amianan a paset ti Isabela, kas panagsaganadda), ken Cagayan iti amianan.
Napanaganan ti Ituy, Paniqui, Difun, ken La Irraya a kas Territorio de Misiones.
Manipud met idi 1736 agingga idi 1839, Ituy ken Paniqui ti nagan dagiti dua a rehion a nagbalin a Nueva Vizcaya idi 1839. Ti Ituy (wenno Ytuy), sinakupna ti Bantay Caraballo (maawagan pay idi iti Burubur ken Santor), dagiti agdama nga ili ti Aritao, Dupax (nabingay itan a Sur ken Norte), ken Bambang a sigud a taeng dagiti Isinai (Isinay). Sakupna pay dagiti kabambantayan a taeng dagiti I’wak, Kalanguya-Ifugao, Ilongot (Bugkalot, Ibilao), Ibaloi, ken Kankana-ey. Iti amianan ti Ituy/Ytuy, isu ti Paniqui a sakupenna ti taeng dagiti Gaddang nga isu dagiti agdama nga ili ti Bayombong, Solano, ken Bagabag. Karamanna pay ti Diadi (Nueva Vizcaya), bumallasiw iti Bantay Dicapol (San Luis itan iti ili ti Diadi), agpaamianan agingga kadagiti agdama nga ili ti Isabela a kas iti Cordon, Siudad ti Santiago (managanan idi iti Carig), Echague (Camarag idi) Angadanan, Cauayan, ken Reina Mercedes a taeng met idi dagiti Gaddang.
Kasano a Nakadanon Dagiti Kastila iti Daan a Nueva Vizcaya?
Manipud iti Manila a sentro ti gobierno, dua a ruta ti immuna a sinurot dagiti Kastila tapno madanonda ti daan idi a Tanap ti Cagayan. Umuna, aglayagda iti taaw iti lauden ti Luzon tapno madanonda ti Aparri (iti amianan a pingir ti Cagayan ken wangawangan ti Karayan Cagayan). Manipud dita, agpaabagatanda tapno madanonda ti Nueva Vizcaya. Maikadua, daliasatenda ti Pangasinan ken Nueva Ecija agingga iti kabambantayan ti Caraballo, serken ken ulienda dagitoy sa sumalogda agingga a madanonda ti Ituy ken Paniqui.
Napaay ti immuna nga ekspedision dagiti Kastila a binaon ni Gobernador-Heneral Guido de Lavezares a dumanon iti Ituy idi 1572 babaen ti panangserrekda iti Bantay Caraballo ta nagpatinggada laeng iti Bongabon (Bongabong ita), Nueva Ecija gapu iti kinasamek, kinawatiwat ken kinangato dagiti kabambantayanna kasta met ti kinapeggad dagiti adalem ken naapres a karayan a daliasatenda, kinarungsot dagiti mannakigubat nga agindeg, ken sakit a nangkapet kadakuada. Ngarud, imbaon ni Gobernador-Heneral Lavezares ni Don Juan de Salcedo (kaanakan ti dati a Gobernador-Heneral a ni Miguel Lopez de Legazpi) tapno aglayag nga agpaamianan a kaduana ti 100 a soldado tapno parmekenda ti Ilokos. Impasdekda ti Villa Fernandina (Siudad ti Vigan itan). Kalpasanna, imbaon met laeng ni Lavezares ni Don Luis de Sahajossa ken dagiti soldadona tapno danonenda ti Cagayan manipud iti amianan a pingir ti Luzon ngem daksanggasat ta sinaneb ken inyaw-awan ida ni Limahong, pangulo dagiti pirata nga Intsik. Idi 1852, imbaon ni Gobernador-Heneral Gonzalo Ronquillo ni Juan Pablo de Carrion tapno sarangtenda dagiti pirata nga Intsik ken Hapon. Nagballigi ken nakadanonda iti Aparri a wangawangan ti Karayan Cagayan ket impasdekda iti surongen daytoy ti ili a Nueva Segovia, a napanagan met laeng a Lallo-c (Lallo itan) ken pinagbalinda a sentro ti gobierno ken simbaan iti amianan a mangtarawidwid iti sibubukel a Tanap ti Cagayan. Manipud dita, mabalinen dagiti Kastila ti agpaabagatan ken mangunor iti Karayan Cagayan, tapno madanonda ti Karayan Magat agingga a salputenda ti Paniqui ken Ituy.
Idi 1584, imbaon ni Gobernador-Heneral Doctor Santiago de Vera ti maikadua nga ekspedision a mangdaliasat iti Caraballo. Ngem saanda manen a nagballigi gapu kadagiti narungsot a mannakigubat nga agindeg kadagiti kabambantayan.
Daydi maikatlo nga ekspedision nga imbaon ni Gobernador-Heneral Gomez Perez Dasmariñas nga indauluan ti anakna a ni Don Luis Perez Dasmariñas idi 1591, mapan a 19 a tawen kalpasan ti immuna nga ekspedision, ti nagballigi ken kaunaan a nakadanon iti Ituy. Kaduana ti agarup 80 a soldado a Kastila ken kasta met ti kaadu dagiti dadaulo dagiti tribu a nagayyemda, sinurotda a nagpaamianan ti Rio Grande de Pampanga (Karayan Pampanga), dinaliasatda ti Pampanga Alta (Nueva Ecija ita), sa kimmalay-atda kadagiti bantay agingga iti tapaw ti Bantay Caraballo, simmalogda sa sinurotda ti pangrugian ti Karayan Magat (a managanan met idi iti Tuy). Idi Hulio 15, 1591, nakadanonda kadagiti lugar a managanan iti Bugay wenno Buhay (nga isu ti Aritao ita) ken Burat wenno Barat (nga isu ti Bambang ita). Segun kadagiti dokumento dagiti Kastila, Buhay ti daan wenno immuna a nagan ti Aritao. Kuna ni Padre Pablo Fernandez, OP (1969), sigud a nangimaton iti UST Research Center) idi dekada 1970, nga Isinay ti kaaduan a nagindeg iti Ituy. Segun iti sinurat ni Dominikano a Padre Francisco Antolin, naadaw ti Ituy manipud iti lugar idi idiay Dupax a managan iti Tue, ken adda met Tui idiay Aritao. Ituy met ti awag dagiti agindeg a natibo gapu iti kaadu ti tuel, maysa a kayo a pagbalay, umarngi iti narra. Kinanunogan ni Padre Julian Malumbres (1919) daytoy a palawag.
Dayta naballigian nga ekspedision ti nangrugian ti ipapan dagiti papadi a Dominikano, Pransiskano, ken Agustino tapno kasabaan ken buniaganda dagiti natibo iti umabagatan a paset ti Tanap ti Cagayan iti Kristianismo. Nabattaway ti ipapanda gapu iti kinarigat ken kinapeggad ti panagdaliasat kadagiti napuskol a kabakiran, kaadu dagiti narungsot nga ayup ken uleg, adalem ken naapres a karayan ken waig, kinakurang dagiti soldado a salaknibda, panagsakit, ken kinadawel ti panawen.
Idi 1609 a dinutokan ni Gobernador-Heneral Don Juan de Silva dagiti Dominikano a mangtarawidwid iti mision ti Ituy ngem pimmanawda idi sinublat dagiti Pransiskano ken Agustino. Idi Abril 28, 1625, intalek met laeng ti Obispo ti Nueva Segovia a ni Miguel Garcia Serrano ti panangtarawidwid dagiti Dominikano iti Ituy. Immuna a naipatakder ti arkdioses ti Nueva Segovia (Lallo, Cagayan itan) idi 1595, ngem nayakar iti Ciudad Fernandina (Vigan itan) idi 1758. Idi 1632-33, nagluas da Padre Tomas Gutierrez ken Juan Arjona manipud iti Manila, limmasatda iti La Pampanga (Pangasinan itan) ken Puncan (managanan iti Santor idi) iti Nueva Ecija, bimmallasiwda iti Bantay Caraballo, agingga a nakadanonda iti Ituy idi Enero 1633 a nangbuniaganda iti 400 nga agindeg. Daksanggasat ta nagsakit ken pimmusay dagitoy idi 1637 ket nabaybay-an manen ti mision. Nagsubli dagiti Dominikano idi 1652 a kinuyog dagiti soldado ngem pimmanawda met laeng ta naupayda.
Idi 1702, nagluas ni Padre Francisco dela Maza a kinadua dagiti soldado ken dua a katulonganna manipud iti Pangasinan ket limmasatda iti teritorio dagiti Ilongot (umuna a a gundaway a nakasangoda dagitoy a tao) sakbay a nakadanonda iti Ituy. Impatakderda ti mision ti Burubur iti sakaanan ti Caraballo a nangbuniaganda iti maysa nga Isinay (agnagan iti Pegu) iti baro a naganna a Luis Beltran. Isu daytoy ti nangsurat kadagiti paspasamak iti mision dagiti papadi. Daksanggasat ta gapu iti masansan a panagraranget dagiti Isinay ken Ilongot, malaksid iti panagsakit ken pannakatay ti sumagmano a soldado ken misionero, pinanawanda met laeng ti mision. Simmublat manen dagiti Agustino ket simmangpet ni Padre Alejandro Cacho iti mision ti Pantabangan idi 1716 a nagyananna agingga iti pimmusay idi 1745. Napan pay idiay Puncan tapno tarawidwidanna dagiti Isinay a nagbakuit manipud iti Burubur gapu iti masansan a panaggugubatda kadagiti Ilongot.
Iti kamaudiananna, pimmanaw dagiti Pransiskano ken Agustino a napan iti sabali a misionda ket namimpinsan a naited ti mision ti Tanap ti Cagayan kadagiti Dominikano idi 1740. Impasdek dagiti Dominikano dagiti immuna nga ili iti Ituy ken Paniqui. Isu dagiti ili ti: Aritao (1765) nupay impasdekdan nga immuna a kas Buhay idi 1754 sa inyakarda iti Afanas nga isu ti disso ti ili ita; Dupax (1740); Bambang (1751); Bayombong (1739 idi impasdek dagiti Agustino ngem pinanawanda; 1740 idi sinublat dagiti Dominikano); Bintauan (1765) a managanan met Lumabang idi, sigud a bario ti Bayombong, a nagbalin nga ili ti Solano idi 1860; ken Bagabag (1741).
Idi 1801, sinukisok ni Padre Juan Molano a kinadua dagiti soldado ken katulonganna dagiti umabagatan a kabambantayan ti Montañosa (a maibilang idi a paset ti nalawa a Cagayan) ket nadanonna ti Quiangan, Dagun, Pantucan, Murung, Dilag, Piat, Burney, Curug, Mangayan, Pilang, Ibaay, Ambabag, Pindungan, Ilungut, Tulac, Mampulit, Bangauan, Ilonga, Biray, Pahuc, Bolog, Baininan, ken Baliconcong. Isu ti nangaramid kadagiti immuna a sinurat maipanggep kadagiti Ifugao iti Kiangan (Quiangan).
Idi 1831, napan iti lumaud ni Padre Lorenzo Fondevila, Misionero ti Bambang. Sinurotna ti Karayan Aua (Karayan Buyasyas itan) ket nakadanon kadagiti kabambantayan ti Pingkian (Kayapa itan) ken Imugan (Sta. Fe itan) a pagindegan dagiti Iwak (managanan idi nga Aua ken Jumanguie).
1839: Naipasdek ti Nueva Vizaya
Babaen ti dekreto ni Gobernador-Heneral Luis Lardizabal idi Mayo 24, 1839, kas kinanunongan ti Ari ti Espania idi Abril 1, 1840, nagudua ti dakkel probinsia (Tanap) ti Cagayan ket naipasdek ti maikadua a probinsia iti abagatan a pasetna a napanaganan iti Nueva Vizcaya (Baro a Vizcaya). Naadaw ti naganna manipud iti Vizcaine, kaar-arngina a kabambantayan a paset ti Espania a tuman-aw iti Baybay ti Vizcaine (Mar de Vizcaine). Sinakupna dagiti sigud a rehion ti Ituy ken Paniqui, agraman dagiti umabagatan a paset ti probinsia ti Isabela (a naipasdek met laeng a maikatlo a probinsia idi Marso 31, 1856), ti agdama a probinsia ti Quirino (a naisina a baro a probinsia idi Septiembre 10, 1971 babaen ti Akta Republika 6394), ken dayaen a kagudua ti Bantay Cordillera manipud iti tagaytayna. Idi binuangayda ti probinsia ti Nueva Vizcaya idi 1839, dagiti lugar dagiti Gaddang (Paniqui) ken Isinay (Ituy), agraman dagiti dadduma a tribu (Ilongot ken Iwak) iti abagatan, isuda ti nagbalin a probinsia ti Nueva Vizcaya. (Kitaen iti Mapa 1, a nupay naaramid idi 1850, isu met laeng ti sakupenna idi 1839.
Iti Mapa 1a, makita iti kanigid ti Cagayan ken Nueva Vizcaya idi 1839. Babaen ti panangamiris kadagiti mapa ti daan a Cagayan nga inaramid dagiti Kastila, nupay saan a makuna a perpekto dagitoy, pinanggepda nga usaren dagiti tagaytay wenno pantok ti Bantay Cordillera, Caraballo, ken Sierra Madre, ayus dagiti kangrunaan a karayan, kasta met ti pagsasao dagiti agindeg tapno maiwayatda ti sakupen ti Tanap ti Cagayan ken beddeng ti Cagayan ken Nueva Vizcaya idi 1839. Babaen ti panagusar iti daan a mapa ken ti moderno a mapa-topograpikal ken mapa politikal ti Luzon, maamiris ti nalawa sakupen ti Nueva Vizcaya idi 1939 ken ti sakupenna iti agdama.
Ngarud, iti pannakaipasdek ti Nueva Vizcaya idi 1839, nairaman dagitoy sumaganad nga ili a sakupenna: Aritao (1765); Dupax (1740); Bambang (1751); Bayombong (1739 idi impasdek dagiti Agustino ngem pinanawanda; 1740 idi sinublat dagiti Dominikano); Bintauan (1765) managanan met a Lumabang, sigud a bario ti Bayombong, a nagbalin nga ili ti Solano idi 1860); Bagabag (1741); Carig (agdama a siudad ti Santiago, Isabela); Camarag (Echague ita) nga isu ti kabesera; Angadanan, Cauayan; Palanan; ken Calanusian. Sinakup ti Cagayan dagiti sigud a pasetna nga ili agraman ti Gamu, Furao (maysa itan a barrio ti Gamu), Ilagan, Tumauini (a paset ti agdama nga Isabela), kasta met ti dakkel a paset ti agdama a probinsia ti Ifugao.
Ni Don Pedro Menchaca ti umuna a Gobernador-Politiko-Militar, ken nangisurat maipapan iti probinsia ken panagdaliasat ti bunggoyna nga agpababa iti Karayan Magat manipud iti Bayombong agingga iti Reina Mercedes, kaduana ni Don Mariano Oscariz nga isu ti nakainaganan ti Oscariz Dam (wenno Ramon Dam) iti ili ti Ramon, Isabela.
1856: Bimmassit ti Nueva Vizcaya
Babaen ti dekreto ti Gobernador-Heneral idi Marso 31, 1856, naipasdek ti maikatlo a probinsia iti nagbaetan ti Cagayan ken Nueva Vizcaya, nga isu ti Isabela, umuna a nanaganan iti Isabela de Luzon (naadaw iti nagan ni Reyna Isabella II ti Espania). Sinakup ti Isabela dagiti amianan a paset ti Nueva Vizcaya, kas iti Camarag (Echague ita), Ilagan (kas kabesera, agingga ita), Gamu, Cauayan, Angadanan, Carig (siudad ti Santiago ita), Palanan, Alamo, ken dagiti teritorio dagiti Gaddanes (wenno Gaddang), Mayoyao, Bunguianes, ken Catalanganes (immuna a paset ti Nueva Vizcaya). Nairaman a sakup ti Isabela dagiti umabagatan a paset ti Cagayan, kas iti Cabagan ken Tumauini. Ngarud, bimmasit ti sakupen ti Nueva Vizcaya (Kitaen ti Mapa 2).
Ti beddengna, nangrugi iti puon ti Bantay Caraballo iti abagatan agpatingga iti Bantay Dicapol iti amianan (paset ti San Luis iti agdama nga ili ti Diadi). Nayakar ti kabesera ti Nueva Vizcaya iti Bayombong manipud iti Camarag (Echague). Iti pannakaikabassitna, dagitoy ti nabati a paset ti Nueva Vizcaya: Aritao, Dupax, Bambang, Bayombong, Solano, Bagabag, Lamut, Quiangan (Kiangan), Silipan (Halipan, Ifugao), ka-Ilongotan (paset ti kabambantayan ti Sierra Madre iti las-ud ti Tayabas (dati a Principe, nga Aurora itan), distrito munisipal ti Imugan (maysa a barangay itan ti ili a Sta. Fe), Kayapa, Pingkian (maysa a barangay itan ti Kayapa), Pinappagan (daan a nagan ti agdama nga ili ti Maddela iti probinsia ti Quirino).
Sumaruno a Paspasamak
Idi 1873, a panagturay ni Gobernador-Heneral Don Juan Alaminos ken panangtarawidwid ni Padre Pedro Vilanova iti probinsia apostolada ti Santo Rosario, ti makuna a pannakabukat ti kalsada manipud iti San Nicolas (Pangasinan) agingga iti Aritao (Nueva Vizcaya). Binilin ni Padre Vilanova ni Padre Juan Villaverde, maysa a Dominikano nga agrimensor ken misionero iti Lagaui (agdama a Lagawe, Ifugao), a mangaramid iti surbey iti Bantay Caraballo iti nagbaetan ti Pangasinan ken Nueva Vizcaya. Ket narugian ti pannakaaramid ti desdes a naawagan iti Villaverde Trail. Isu ti maikatlo a kalsada a naaramid babaen ti plano nga inaramid ni Padre Villaverde: umuna ti kalsada manipud iti Aritao agingga iti sakaanan ti Bantay Caraballo iti Sta. Fe ket ti maikadua isu ti kalsada a mangballasiw iti Bantay Caraballo agingga iti San Jose (Nueva Ecija) a lumasat iti Carranglan ken Puncan. Isuna pay ti nangsurbey ken nangplano iti kalsada nga agturong iti Kiangan. Naipatakder ti mision ti Ibung (immuna a naawagan iti Balacuet) ken Diadi idi 1887, nga isu ti nakayakaran ti mision ti Lagaui (Lagawe, Ifugao) tapno masalakniban dagiti nabuniagan nga agindeg iti Kiangan ken Lagawe iti panangdangran dagiti saan pay a nabuniagan a kalugaranda. Adu ti bimmaba iti patad ti Bagabag, Ibung (Villaverde itan), ken Solano gapu iti panagawis ni Don Juan Lumauig y Acocan, residente ti Mision ti Bagabag.
Ni Major Antonio Sastre ti naudi a Gobernador-Heneral (1895-1898) idi kapinget ti rebolusion nga indauluan ni Heneral Emilio Aguinaldo, nagbalin a Presidente, ken nangideklarar iti panagwaywayas ti Filipinas idi Hunio 12, 1998. Saan a nagbayag, insuko dagiti Kastila ti Filipinas kadagiti Amerikano ket inrusat ni Aguinaldo ti rebolusion. Iti dayta a panawen, naipatakder ti gobierno rebolusionario iti Nueva Vizcaya ken kadagiti ilina. Nupay natiliw dagiti soldado-Amerikano ni Aguinaldo idiay Palanan, Isabela idi Marso 23, 1901 nga isu ti nangigibus iti rebolusion, napan dagiti Simbaan Katolika ti Nueva Vizcaya iti ima dagiti papadi ti Iglesia Filipina Independiente (IFI) iti babaen ni Obispo Gregorio Aglipay agingga iti Nobiembre 1907 a simmangpet dagiti papadi a Katoliko (Congregatio Immaculati Cordis Mariae, CICM) manipud iti Belgium ket naisubli dagiti Simbaan Katolika kadaduada. Nangrugi met ti pannnakaipatakder dagiti Katoliko a pagadalan, a maysa kadagiti kangrunaan ti Saint Mary’s School (unibersidad itan). Impatakder met dagiti Amerikano dagiti eskuela a Gabaldon, a ti maysa kadagiti kangrunaan ti Nueva Vizcaya High School (1906).
Bimmasit Manen ti Sakupen ti Nueva Vizcaya
Idi 1908, nailagum ti Ifugao a kas maysa kadagiti lima a sub-probinsia ti daan a Mountain Province (Benguet, Ifugao, Bontoc, Apayao, ken Kalinga, ad-adda nga am-ammo a kas BIBAK), isu a bimmassit ti sakupen ti Nueva Vizcaya ta napukaw ti maysa a pasetna iti amianan a laud. Idi 1914, kalpasan ti surbey nga inaramid ti Bureau of Lands, naikkat ti Jones manipud iti Nueva Vizcaya ta nailagum iti sakup ti Isabela. Bimmasit manen ta babaen ti Akta 3133 a naipaulog idi Marso 26, 1926, naisina ti Principe (nagbalin a Tayabas, Aurora itan). Idi Septiembre 27, 1928 babaen ti desision ti Sekretario ti Interior, adda naikkat a pingir ti Nueva Vizcaya iti amianan a daya a nailagum iti Isabela. Nagbalin ti mapa ti Nueva Vizcaya a kasla maysa a trapezoid. Karamanna pay laeng ti agdama a probinsia ti Quirino a maaw-awagan idi iti “forest region of Nueva Vizcaya."
Naipatakder ti Commonwealth Government idi 1935 a pannakaisagana ti wayawaya ti Filipinas manipud kadagiti Amerikano, ngem bimtak ti Maikadua a Gubat idi Disiembre 7, 1941 ket sinakup dagiti Hapon ti Filipinas manipud idi 1942 agingga idi 1945 nga isusuko dagiti Hapon kadagiti puersa ti United States Army Forces in the Far East (USAFFE) ken Filipino idi 1946. Inted ti Amerika ti wayawaya ti Filipinas idi Hulio 4, 1946.
Nabangon ti Probinsia ti Quirino; Bimmassit Pay ti Nueva Vizcaya
Idi nabangon ti sub-probinsia ti Quirino idi Hunio 18, 1966 (babaen ti Akta Republika 4754), naikkat ti nganngani kagudua a paset ti Nueva Vizcaya a pakaibilangan dagiti ili ti Aglipay, Diffun, Maddela, ken Saguday. Opisial a naisina ti sub-probinsia ti Quirino a kas regular a probinsia idi Septiembre 10, 1971 babaen ti Akta Republika 6394 ket ti kabeserana isu ti Cabarroguis. Daytoy ti kaudian a bimmasitan ti sakupen ti Nueva Vizcaya. Iti dayta a tawen, sangapulo ket dua laeng dagiti ilina: Ambaguio, Aritao, Bagabag, Bambang, Bayombong, Diadi, Dupax, Kasibu, Kayapa, Sta. Fe, Solano, ken Villaverde. Iti pannakagudua ti Dupax (Sur ken Norte), pannakabukel ti Alfonso Castañeda ken Quezon, sangapulo ket lima ti mangbukel iti Nueva Vizcaya iti agdama: Alfonso Castañeda, Ambaguio, Aritao, Bagabag, Bambang, Bayombong, Diadi, Dupax del Norte, Dupax del Sur, Kasibu, Kayapa, Quezon, Sta. Fe, Solano, ken Villaverde. (Kitaen ti Mapa 3).
Naipaskil daytoy a mapa iti agsinnumbangir a wangawangan ti kapitolio ti probinsia (Kitaen ti Ladawan ti Kapitolio, baba.)
Dagiti Nagtakem
Manipud idi 1916 agingga idi 1971, sinakup ti Nueva Vizcaya ti agdama a probinsia ti Quirino a nagtakeman ti gobernador ken inbagian ti kongresista.
Gobernador (Nadutokan, D; Nabotosan, B):
Tomas P. Maddela, D 1917-1918, B 1938-1940, D 1946;
Lope K. Santos, D 1918 – 1920;
Domingo T. Maddela, D 1920-1922, B 1922-1925;
Alfonso dlR. Castañeda, B 1925-1928;
Juan A. Manzano, B 1929-1931;
Leon Cabarroguis, B 1931-1934, 1934-1937;
Demetrio Quirino, B 1941-1945;
Martin P. Lopez, D 1945-1946;
Jose A. Madarang, D 1946, B 1947-1948, 1952-1955;
Manolo L. Maddela, D 1949-1951;
Jose G. Espino, B 1956-1961;
Corazon M. Espino, D 1962-1963;
Patricio G. Dumlao, B 1963-76, 1988-92, 1992 – saanna nalpas ti takemna ta pimmusay;
Belen F. Calderon, D 1976, 1986-1987;
Osias D. Cadiente, D1976-1980;
Natalia F. Dumlao, B 1980-1986;
Ruth R. Padilla, D 1987-1988, B 2013-2016;
Rodolfo Q. Agbayani, simmukat idi1992-1995, B 1995-1998, 1998-2001, 2001-2004;
Luisa L. Cuaresma, B 2004 - 2007;
Carlos M. Padilla, B 2016-2019, 2019 – agdama.
Diputado:
Wenceslao Valera, 4th Phil. Legislature (PL), 1916-1919;
Evaristo Panganiban, 5th PL 1919-1922;
Eulogio Rodriquez, 6th PL 1922-1925;
Antonio Escanilla, 7th PL 1925-1928;
Manuel Nieto, 8th PL 1928-1931;
Domingo Maddela, 9th PL1931-1934;
Severino Purugganan, 10th PL 1934-1938;
Bernabe Buenafe, 1st National Assembly (NA) 1935-1938;
Guillermo Bongolan, 2nd NA 1938-1941;
Leon Cabarroguis, 3rd NA 1941-1946, 1st Congress (C), 1946-1949, 2nd C 1949-1953;
Leonardo B. Perez, 3rd C 1953-1957, 4th C 1957-1961, 5th C 1961-1965, 6th C 1965-1969, Batasang Pambansa 1984-1986, 9th C 1992-1995;
Benjamin Perez, 7th C 1969-1972;
Carlos Padilla, 8th C 1987-1992, 10th C 1995-1998, 11th C 1998-2001, 12th C 2001-2004, 14th C 2007-2010, 15th C 2010-2013, 16th C2013-2016;
Rodolfo Agbayani, 13th C 2004-2007;
Luisa L. Cuaresma, 17th C 2016 – agdama.
Adu kadakuada ti nakaipanaganan ti sumagmamano nga ili ken barangay iti masakupan ti Nueva Vizcaya ken Quirino.
Adu Pay ti Masukisok
Ababa laeng daytoy a pakasaritaan ti probinsia ti Nueva Vizcaya. Ngem isu koma ti maysa a mangriing ken mangawis kadagiti agsuksukimat, mannurat, mannursuro, ken agad-adal maipanggep iti pakasaritaan ken kultura dagiti lugartayo. Daytoy ti maysa a pamuspusan tapno mapagtalinaed ken maparungbo ti pannakaammo, panangipateg, ken panangitandudotayo nga umili iti pagilian, dagiti rehion, probinsia, ili ken lokal a komunidadtayo. --O
(Ti autor ti umuna a pangulo ti Nueva Vizcaya Historical Society. Maysa a Doktor iti Pilosopia, nagserserbi iti St. Mary’s University, PLT College Inc., ken Holy Angel University.)
[Immuna a naipablaak iti Bannawag, Nobiembre 16-30, 2020 a bilang.]
