Sarita ni Benjamin M. Pascual
“APOKO ni Lam-ang! Pudno a maysaak a ganggannaet ditoy Manila,” inyebkas ni Kabo Timot, a nakatalangkiaw iti kanawan ken kanigid ken likudanna. “Uh. Uray babai a nalapsat, dungparennaka.”
Awan ti immay rinanta ni Kabo Timot ditoy Manila. Idiay ketdi Mandaluyong, iti disso a managan iti Welfareville, ti napananna ta inserrekna ti maysa nga ulila nga ubing a lalaki tapno maisuro iti nalinteg a panagbiag. Nagtakaw ngamin ti ubing, ket agsipud ta agtawen laeng iti sangapulo ket uppat, saan nga iti pagbaludan ti pakaipupokanna.
Mabalin koma met nga agyan ti ubing iti maysa a kaamaan idiay ili a San Miguel, a maaywanan ken maibaon nga agadal. Ngem maamak dagiti tattao a maisangbay ti ubing kadakuada.
“Damom kadi ti umay dito Manila, uliteg?” sinaludsod ni Panyong, ti kaanakan ‘toy polis.
“Saan. Ngem agarup tallopulo a tawenen ti napalabas nanipud iti daydi naudi a yaayko ditoy.”
“Saanak pay a nayanak idi!”
“Wen, narigat pay a rangawka ti bayawas, a kunami.” Naglisi ni Kabo Timot tapno saan a madalapus ti maysa a babai nga agdardaras. “Kasla kuton ti kaadu ken tignay ti tao ditoy. “Apay nga agdardarasda?”
Isu dayta met ti masansan a saludsodek iti bagik, nakuna ni Panyong. “Diak ammo no pudno daytoy ngem no makadanonda idiay taengda, pumanawda met laeng. Kasla nayaw-awan ti karkarmada.”
“Ipus ti banias! Pudno ‘ta saom. No saan a maipanggep iti pirak ti mangyaw-awan iti panunotda, maipanggep iti babai wenno lalaki. Ket no saan met a babai wenno lalaki, maipanggep iti inumen. Dagitoy ti saan nga agbalbaliw a kasasaad ti tao, iti siudad man wenno iti ili ita man wenno idi kalman.”
“Dakes kadi ti maaddaan iti nawadwad a pirak, uliteg?” sinaludsod ni Panyong. “Kas man dayta ti pagawatak iti saom.”
“Sinako a bagas idiay NARCC! Nasken ti pirak, Panyong,” insungbat ni Kabo Timot. “No nawadwad ti kuartam, nasayaat, no nadalus la ketdi ti pannakaullona. Ngem narigat no ti laeng panagakup iti pirak ti di mamingga nga asikasuem. Maipalagip kaniak ti babai nga asawa ti gayyemko. Napintas idi kua daytoy a babai, ket apalanmi ti gasat ti asawana. Ngem idi simrek iti panunot ‘toy babai ti mabiit a panagbaknang, ken awan sabali a mangburibor iti ulona no saan a ti panagbaknang, limmaad ti langana, saanen a kas rupa ti anghel a pangidildiliganmi idi kua.”
“Ngem bimmaknang, uliteg?” inunton ni Payong.
“Bimmaknang. Ngem nagabiaw amin dagiti gagayyemna, ket dagiti tattao a padana a naduklap ti ad-adda a kakuykuyogna… Ken laglagipem, Panyong, ti maysa a pagsasao iti Espaniol, a kastoy ti sawenna: ‘Cuando yo tenia dinero me llamaban Don Tomas; y ahora que no lo tengo, me llaman Tomas, no mas.”
“Ania ti kayat a sawen dayta, uliteg?”
“Al-alia ni Miguel de Cervantes Saavedra! No umis-isemka koma, Panyong, atapek koma a lalaisennak. Ngem madlawko a saanmo a naawatan. Dika met, aya, agad-adal iti Espaniol idiay unibersidad, kas intuyang ti linteg?”
“Wen, uliteg, ngem bassit laeng ti sumrek iti ulomi.”
“Dios ti agaluad iti pagsasao ni Cervantes! Ti kayatna a sawen ti berso, kastoy: Idi baknang pay ni Tomas, Don Tomas ti pangawag dagiti tattao kenkuana. Ngem idi naibusen ti pirakna, Tomas lattan— ‘tay kunatayo nga awan asinna— ti pangawag dagiti tattao kenkuana.”
Naggaragak ni Panyong. “No kasta, manglimlimo ti pirak!” inyebkasna. “Ket ania met ti pagdaksanna no ti babai ti mangyaw-awan kenka, uliteg?”
“No ti babai ti mangyaw-awan kenka, maawan ti panunotmo, wenno ti pirakmo, wenno ti dayawmo, wenno isuda amin a tallo. Makitam? Dimo naipangag ti sinaok ta saanmo a maisina dagita matam iti napintas a balasang a nasabatta.”
“Dika mabisin, uliteg?” kinuna ni Panyong a pangyaw-awan iti natadem a panagpaliiw ti polis. “Umayka ta agpapigsata pay.”
Intuloy dagiti aguliteg ti nagna iti Quezon Boulevard, ket idi nakataldiap ni Kabo Timot iti maysa a panganan, dagus a nagturong a sumrek ngem inggawid ni Panyong.
“Saan a dita, uliteg,” kinuna ni Panyong. “Adda ammok a nasaysayaat. Saan nga adayo ditoy.”
“Corned beef a lako ti NAMARCO!” inyebkas ni Kabo Timot. “Nabanglo ti sayamusom a nalang-abko. Nalabit a naimas ti lutoda a sida.”
“Naim-imas ti masida iti papananta, uliteg.”
“Dumagsen dagiti sapatosko tunggal umaddangak,” kinuna ni Kabo Timot. “No mariing ti bisinko, dagus a mapedped no mabalin. Sa makaulaw dagiti kasla kuton a tao.”
“Asidegen, uliteg. Dita asideg ti Quezon Bridge ti yanna.”
Simrek ni Panyong iti maysa a restauran nga imatonan ti Intsik, ket simmaruno ni Kabo Timot. Nadlaw ti baro ti kas man panagtukiad ti ulitegna.
“Ditoyen, uliteg,” kinuna ni Panyong.
“Palayupoy ti pandiling! Panyong, ammok no apay a ditoy ti tinurongmo,” ti paliiw ni Kabo Timot idi ur-urayenda ti pinaisaganada a kanenda. “Saan a gapu ta naimas ti sida nga ipasangoda ngem gapu ta nalapsat dagiti waitress!”
“Uliteg, kasla iniwam ti pusok ket nakitam ti naguneg a rikriknaek.” Nagkatawa ni Panyong.
“Tabako iti bodega ti ACCFA! No maipanggep kadagiti sikap, narabaw pay laeng ti inaramatmo,” intangsit ti polis.
“Naimas met laeng ti pansit, uliteg?”sinaludsod ni Panyong idi mangmangandan.
“Naimas met,” nagtung-ed ni Kabo Timot. “Ngem makutog ti kanek iti uneg ti buksitko ta napigsa unay ti panagtokar dayta ponograpo.”
“Juke-box ti nagan dayta,” kinuna ni Payong. “Uliteg, no mangngegmo ti musika, ket adda napintas a balasang nga umassibay kenka, ket adda met serbesa a sisipem— kas man mayadayoka iti lubong a yan ti sanaang ken lua.”
“Sputnik ti Russia! Kas man mayadayoka, wen. Ngem ti kinaagpaysona, addaka met iti rabaw ti daga ket ti laeng panunotmo wenno riknam ti mayaw-awan iti sumagmamano a kanito… Dua a botelia ti serbesa ti naibusmon, Panyong... Maipalagip kaniak ti inaramid ti maysa a kailiantayo.”
“Nayaw-awan iti inumen, uliteg?”
“Wen. Insukmonanna dagiti kakaduana iti sangaprasko a basi, ngem saan a nagsubli iti yanda. Idi sumgada gapu ta awan met laengen, nagsawarda a nangsarak kenkuana. Ngem saanda a nasarakan. Sinaludsodda iti naglako iti basi no gimmatang met laeng ti kaduada, ket kuna met ti agpasukmon a sangaprasko ti ginatangna. ‘Adino ngaruden ti yanna? Nayaw-awan? Amangan no nasurotanna ti dalan nga agturong iti karayan, ket nalmes? Ngem kasano a dina masurotan ti dalanna ket adda met anaraar dagiti bituen? Kasano ti pannakayaw-awanna iti uneg ti ili iti alas dies laeng iti rabii? Inyaw-awan ngata ti San Selmo?”
Insardeng ni Pangyong ti nangisakmol iti pansit.
“’Adino ngarud ti napananna, uliteg?”
“Iti sumuno a bigat, nakitada ti kaduada nga agur-urok iti sirok ti imbornal. Nagpungananna ti naawangan a prasko.”
Nagkatawa ni Panyong, sa intuloyna nga ininum ti serbesa.
“Layus ni Noe! Maikatlo a botelia ‘ta maibusmon, Panyong,” ti paliiw ni Kabo Timot.
“Dika madanagan, uliteg. Saanko a labsan ti tallo a botelia.”
“Saanmo a surokan. No mabartekka, diak ammo ti pangyawidak kenka— no iti estasion ti polis wenno iti ospital.”
Idi nalpasen dagiti dua, sinaludsod ni Panyong no sadino ti kayat ni Kabo Timot a sarungkaran.
“Kayatmo ti agbuya iti sine, uliteg?” insagut ‘toy baro.
“Lulua ken sangsangit dagiti artista! Nasaysayaat ngem sine dagiti mapagteng dagiti tattao a mapaliiwko iti tunggal aldaw,” insungbat ni Kabo Timot. “Ken diak agbayad uray siping.”
“Wen nga agpayso,” nagtung-ed ni Payong. “Mabasbasak iti Bannawag dagiti mapaspasamak dagiti kakailiantayo a taga- San Miguel a pakasapulanda iti tulongmo. No koma nairanaka iti kaadda ti sesion ti Kongreso, mapanta koma imatangan ti panagpanday iti linteg.”
“Linteg a tiritir! Uray diak maimatangan, no ti met laeng mangpanagan iti eskuela wenno mangipasdek iti bario ti kaaduanna nga asikasuen dagiti kongresista.”
“Idiay ngarud Luneta, uliteg?”
“No mangngegko ti balikas a Luneta, ad-adda a maipalagip kaniak ti madamdamagko a dayta a disso ti pagdadanonan dagiti agiinnayan-ayat, a saan ketdi a disso a nakapasagan ni Rizal.”
“Idiay ngarud Malacañang?”
“No dagiti met laeng minuyongan ti mabalin a kitaen, a saan a ti uneg ti palasio, uray diak makitkita ti Malacañang.”
“Sadino ngarud ti kayatmo a papananta, uliteg?”
Kinudkod ni Kabo Timot ti ubanan nga ulona.
“Sadiay ti pakakitaan kadagiti nadumaduma ken aggigidiat ti burikda a parsua,” impalawag ni Kabo Timot.
“A, ammok ngaruden, uliteg. Dagiti opisina ti Partido Nasionalista ken Partido Liberal ti kunam!”
Nagkatawa ni Kabo Timot. “Saan!”
“Ti ngarud tiendaan ti Divisoria?”
“Saan a dita.” Nagwingiwing ni Kabo Timot.
“A, ammokon! Ti paglulumbaan dagiti kabalio!”
“Saan… A, malagipkon! Idiay Manila Zoo ti kayatko a papanan!”
“Ania ti kitaem sadiay, uliteg?” Nagmusiig ni Panyong. “Ti oso a naangri? Wenno ti alingo nga agsubsob iti daga?”
“Rungiit ti sunggo! Panyong, no kayatmo a kitaen ti parsua a saan nga agbasol, umanayen nga imatangam dagiti ayup! Nadaldalus ti panagbiagda ngem ti panagbiagtayo a tao. Narungsot wenno nakaam-amak ti ayup ngem saan nga agtaud iti bukodna a panunot ti kinarungsotna, no di ket agtaud iti kababalinna. Saanna a gamden ti agaramid iti dakes.”
Iti uneg ti nalawa a zoo, sinaggaysa a binuya ni Kabo Timot ken ni Panyong dagiti nadumaduma nga ayup ken dagiti nadumaduma a kita ti tumatayab.
“Uliteg, agbuyaka man ta innak gumatang iti sigarilio,” kinuna ni Panyong idi buybuyaen ni Kabo Timot ti agpagnapagna nga oso.
“Iti asideg a naglawlaw ditoy ti pangkitaamto kaniak,” impakpakauna ‘toy polis, ket nagtung-ed ni Panyong.
Napaut bassit ti panangbuya ni Kabo Timot iti oso, a kas man rukib ti bantay ti pagyananna a taeng, a saan ketdi a tangkal. Dinayaw ‘toy polis ti akinsirib iti pannakatulad ti pudno nga ayuyang ‘toy oso. Tapno saan a makaasideg ‘toy ayup kadagiti tattao, adda nalawa ken nauneg a derraas iti nagbaetan ti ayuyangna ken ti pagyanan dagiti agbuya malaksid laeng ti landok nga alad.
Idi umalis ‘toy polis a mapan iti sabali manen a kita ti ayup, nadlawna nga awan pay ni Panyong.
Idi nalpasna a nabuya ti alingo, buaya ken beklat, sumga unayen ni Kabo Timot iti kaawan pay ni Panyong. Mangrugin nga agawid dagiti naruay a simmarungkar. Amangan laeng no iti sabali a paset ti zoo ti pangsapsapulan ni Panyong kenkuana. Napanunotna a nasayaat no agpallailang iti paset a madaras a mataldiapan. Napan iti nagbaetan ti ruangan ken ti ayuyang dagiti tumatayab.
Adda ngata kagudua ti oras ni Kabo Timot a nagur-uray ken ni Panyong. Naibusna met laengen ti dua kadubla a tabakona ngem di pay nagpakita ti anak ti kabagisna.
Idi mangrugin a lumnek ti init ket saggaysa laengen dagiti tattao iti uneg ti zoo, napanunot ni Kabo Timot ti rummuar amangan no ipapan dagiti mangimaton iti zoo nga adda sabali a gandatna.
Anak ti San Selmo! Pudno a diak ammo ti laud wenno daya ditoy, kinuna ni Kabo Timot iti bagina idi makaruar iti zoo ket nagmattider iti igid ti kalsada.
Ania ti aramidem no mayaw-awanka? ti naglasat iti panunot ni Kabo Timot. Narigat ti agsaludsod amangan no maiturongka iti sabali a disso ket maiwalangka wenno matakawanka. Agluganka iti taksi? Pudno, adda umanay a pagbayad, ngem kapilitan a kasaritam iti Tagalog ti tsuper ket dimo met ammo ti agsao iti Tagalog. No agsaoka met iti Ingles, maipadlaw no kua nga agdadamoka wenno ganggannaetka. No agluganka iti jeepney? Nadlawna itay nagluganda ken Panyong iti yaayda iti zoo a saanen a nasken nga agsao ti aglugan no kayatna ti dumsaag. Umanayen nga agsagawisiw wenno baliksenna ti “Ssshh,” tapno pagsardengen ti tsuper ti jeepney.
Padasek ti aglugan iti jeepney, kinuna ni Kabo Timot iti unegna. Ngem ammona ngata ti turongenna? Ania ti aramidenna no mayaw-awan?
Nayaw-awanakon, kunakto, no nayaw-awanakon? kinuna ni Kabo Timo iti bagina.
Maikasiam ngatan iti rabii idi sumangpet ni Panyong iti pagdagusanna. Naklaat ti baro idi nakitana ti ulitegna a nakatugaw a mangim-imas a mangsussusop iti tabakona.
“Uliteg! Impagarupko no nayaw-awanka!” inyebkas ni Panyong.
“Asino ti polis a mayaw-awan?” indupag ni Kabo Timot.
“Uliteg, saanmo koma nga ipagarup nga inrantak a pinanawanka tapno suotek no mayaw-awanka wenno saan. Awan kasta a rantak. Ngem impagarupko no nayaw-awanka... Isu a napanko impakaammo iti estasion ti polis iti asideg ti zoo ti panangsapsapulko kenka.”
“Imbagam kadagiti polis a maysaak a polis?”
“Saan, uliteg,” nagkatawa ni Panyong. “Ammok nga ipapanda nga ang-angawek ida no kasta ti ipalgakko. Ti pagsiddaawak, kasano ti pannakaammom iti pagawidam? Itay laeng dimmagasta biit a naggapu idiay Welfareville ti damom a yaay ditoy.”
“Nagsuro. Naipalagip kaniak ti panagtutuok a panagtrabaho dagiti Filipino idi panawen ti España ditoy dagatayo.”
“A, makitakon, gayam! Trabajo, España! Kalye Trabajo ken Kalye España! Ti Kalye España ti kamangen a dalan tapno makaumayka iti pagdagusak nga adda iti Kalye Trabajo!”
“Ammom man met nga aramaten ti utekmo, Panyong,” kinuna ni Kabo Timot. “Ngem iti panagkitak kenka, sika ti nayaw-awan.”
“Nayaw-awan!”
“Mano nga orasmo a napan gimmatang iti sigarilio?” indupag ni Kabo Timot.
“Kastoy, uliteg…”
“Saanka nga aglibak. Ammok ti nangyaw-awan kenka. Maysa a balasang.”
“Kasano ti pannakaammom, uliteg? No nasiputannak a rimmuar iti zoo, nakitanak kadi a nakikuyog iti balasang?”
“Saan. Ngem malagipmo dagiti nasaok a tallo a mangyaw-awan iti maysa a lalaki? Inumen, wenno pirak, wenno babai. Saan nga inumen ti nangyaw-awan kenka, ta kalleppasta nga imminum iti serbesa kasanguanan ti ipapanta iti zoo. Saan met a pirak, ta kaaw-awatmo met ti sueldom, ken saan a kanito ti pannakitulag maipapan iti maysa a deal. Ania pay ngarud no saan a balasang ti nangipanaw kenka?”
“Uliteg,” nagpudno ni Panyong, a limmabaga ti rupana, “agyamanak ketdi ta pinilim ti Manila Zoo a sarungkaran. Ta idiay ti nakataldiapak iti balasang a nabayagen a sapsapulek ditoy Manila ken impapanko pay ketdin a nagawid idiay ilida!”
“Agpaalaka ngarud manen iti inumenta,” kinuna ni Kabo Timot. “Mawawak.”
“Er, uliteg, kastoy ti naaramid,” impudno ni Panyong, ket agarup inyarasaasna, “naibusko ‘tay kuartak, ta napankami nagbuya iti sine ken nangrabiikami pay! Ket no koma mabalin, uliteg, pautangannak koma pay laeng iti iduldulinmo iti petakam....”—O
Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Disiembre 14, 1959 a bilang.
