Sarita ni MANUEL S. DIAZ
NAGANEK-EK dagiti naruka a bato iti panagsan-ek dagiti agan-anikki a pilid ti karro a pagparigatan unay a guyoden ti nangisit a kabalio. Nauneg ti kur-ay dagiti pilid iti kadaratan. Ababa pay laeng ti anniniwan dagiti sumagmamano a makipagtulod. Awan ti makita a linong malaksid ti anniniwan dagiti kamantiris a nangantabay iti dana. No rabii koma, nangayed ti kannag. Ngem apaglikig ti init ket pinagubbogna ti ling-et dagiti tao.
Natugtog ti tambor a sinakruy ti nakuttong a lakay. Sinaruno ti natinggaw nga anek-ek ti trumpeta. Puniebre… sonata ni patay. Nalmes ti anikki dagiti pilid ken karadakad dagiti bato ken ti timek dagiti makipamumpon.
Manipud iti kataltalonan, natukay ti pul-oy iti naliday a tokar ket inakupna dagiti nagango a bulong ti kamantiris ken binisngayna dagiti ledda ken pan-aw. Inirutan dagiti sumagmamano a nakapayong dagiti payongda; inkebbeng met ti dadduma dagiti beloda. Nagalikuno ti pul-oy iti arubayan ti karro. Nagadiwara ti angot ni patay nga agtaud kadagiti sabong ti enkantadora ken lanut ti kadena de amor iti sinankurus a balangat iti bakrang ti karro. Nabaliktad ti kartolina a nakaimalditan ti nagan ti natay: Alfredo Garcia.
Tiniplak ti lakay a kotsero ti kutit ti kabalio. Binennat ti ayup ti bukotna gapu ta agsang-aten iti dana. Nakipagabog ti ubing a lalaki iti abay ti lakay. Nagdalungdong iti nangisit a dandani dumanon iti mukodna. Ad-adda a kinapasindayag ti ipakita dagiti naridam a matana gapu iti iluluganna iti karro ngem ti liday a gubuayen ti ipupusay ti amana.
Maisungani ken ni nanangna nga umip-ipus iti karro. Limtegen dagiti matana iti kasasangit. Saanen nga aglulua. Ngem agar-arasaas ken agar-areng-eng. Dumanon, ti panesna iti tumengna.
Asidegdan iti nagpikuran idi sumiplag manen ti angin. Nagtamed dagiti sanga ti madre kakaw ket nagiinnarasaas dagiti bulongna. Natnag ti tallo a kumunig a sabong; nagdissoda iti tuktok ti karro sa nagaludaidda ket nagtungpal ti maysa iti abaga ti nagtagipanes a babai. Pinidut ti nakuttong nga imana ti sabong ket inragpinna iti dakulapna a nagkalumbitin iti rikep ti karro.
“Alfredo!” nayesngawna.
Kas man simngaw ti timek ti kaingungotna kadagiti mangin-inuten a manglaylay a petalo ti sabong. “Luding…”
KASLA makitkitana a naisakab iti sarming ti karro ti nalusiaw a rupa a nagbitinan ti nakuttong a bagi. Naluslusiaw pay ngem ti puraw nga ules nga arpawna.
“Awan pay ni mama, Luding?” nakapsut ti timekna. Nagmulagat sa kinitana ti asawana iti iking ti katre. “Uray ni Manang Charing?”
Nagwingiwing ni Luding. Tinallikudandakan, Alfredo, kunana koma ngem saan nga ipalubos dagiti bibigna. Umaydanto, kunana met koma ngem dina ammo no umay dagiti padpadaanan ti asawana. Nagwingwingiwing manen.
Inturong ni Alfredo ti panagkitana iti tawa. Dandanin lumnek ti init ket nalamiisen ti pul-oy kadagiti bulong ti akasia. “Malem manen. Mano pay ngata a malem ti bilangek sakbay a sarungkarannak ni Mama?”
Nagtilmon ni Luding ket indennesna ti dakulapna kadagiti pingping ti asawana tapno punasenna dagiti lua a nagarimayang. “Saanka unay nga agpampanunot ta makapadakes kenka.”
“Naulpit ni mama, Luding. Naulpit. Kaasika pay ta naikamangka iti maysa nga ina nga awanan-puso. Kakaasinto ni Boy no awanakon.”
Nagdumog ni Luding. “Maturogka ketdin. Adu la amin a pakasikoram. Kitaem, umimbagkanton. Maturogkan.”
Timmakder ni Luding idi agkidem ni Alfredo. Nagturong iti tawa. Iti labes ti kataltalonan, makitana ti galba a tuktok ti balay da Donia Consuelo.
Mama, no tuman-awka la koma a malgakan ti init, makitam ti kasasaad ti kakaisuna nga anakmo a lalaki, nakunana. Ngem natangken ‘ta pusom, mama. Uray gayam matayen ti anakmo, dimo mapakawan. Awan ti basol ni Alfredo, mama. Awan ti basolna malaksid iti nalaus a panagayatna kaniak… no makuna a basol dayta.
Inayatnan ni Alfredo manipud idi agsabat ti dalanda iti arubayan ti San Roque Elementary School. Ubingda unay idi ngem nagsinsinnakitdan no apaen ida dagiti kaeskuelaanda.
“Dakkel gayam ti balayyo, Alfredo,” nakuna ni Luding idi inawis ni Alfredo iti inaladanda kalpasan ti klaseda iti malem. “Ken nagpipintas dagiti sabong ti rosasyo.”
“Mula ni Manang Charing dagita. Kayatmo?” Nangkettel ni Alfredo iti tallo a puraw a rosas. “Sagutko kenka.”
Inawat ni Luding dagiti sabong ket kinidemanna a nangsul-oy iti ayamuom dagiti sampaga.
Di pay dimteng ti bagyo idi. Nadaras dagidi nga aldaw a nakilumba iti panagdakkelda. Ket nagkinnarida.
“Ania ti maipaayna kenka? No awanen ti agpadait kenkuana, matayen iti bisin. Agsaoka, Alfredo. No dika maag, apay nga insangpetmo ditoy balay ti maysa a mamirmiraut?”
“Ay-ayatek ni Luding, mama,” natured ti sungbat ni Alfredo.
“Awan bainmo nga anak!” umap-apuy dagiti mata ni Donia Consuelo. “Ket sika met a babai, ti la kinabaknang ti anakko ti ginamgammo! Karuprupa ti kuarta!”
Nagtupra ti baket sa nagbannikes. “Daytoy ti tandaanam, Alfredo. No dimo panawan dayta a babai, awan ti tawidem. Agpaay amin ken ni Charing!”
“Sisasaganaak nga agitured, mama, uray pagtedtedek ti darak tapno mabiagko ti asawak.” Inawidna ni Luding. “Inkamin, mama… Manang…”
“Uray agkarayamkanto a kas uleg a karasaen, uray agiluskanto ken idumudommo ‘ta rupam iti katapokan iti panagdawatmo iti pammakawanko, dikanto pakawanen!”
Basolko amin, Alfredo, insainnek ita ni Luding ket inkabbengna dagiti ramayna iti paladpad ti tawa. No saan a gapu kaniak, saanka koma a naglak-am iti rigat.
“Kabaelanta nga ipatakder ti balayta,” kanayon a kunaen ni Alfredo no sumangpet manipud iti bangkag a pangpatpatakderanna iti balayda.
“Dinata met ket ab-abogen da tatang,” kunaen met ni Luding. “Ngem nalalaing met laeng no adda bukodta a balay. Aglalo ket saanto a datdata laeng ti agnaed.” Inarikap ni Alfredo ti tianna.
“Ne, kumugtar ti salbag!” napigsa ti katawa ni Alfredo. “Lalaki. Lalaki ta apay a napigsa ti kugtarna?”
Saan a nagliway ni Alfredo. Uray saan a narnaruam nga aggamulo iti daga, naan-anep pay ngem ti patneng nga anak ti talon. Nariwet pay laeng, wenno uray rabii, adda pay laeng iti kataltalonan, nepnep man wenno kalgaw. Ngem adda dagiti panaglanglangda a mulmulenglenganna lattan ti inabraw a kamote ken marunggay sa taldiapanna ti dakkel a balay iti labes ti taltalon.
Nakakaasi nga Alfredo, masansan a kuna ni Luding. Kaano ngata a mapakawan? Lima, walo a tawen? “Limmabasak idiay balay itay malem ket nakitak ni mama. Kimmuttong ni mama. Mailiw ngata unay kaniak. Nagsabat dagiti matami ket kayatkon a tarayen nga arakupen tapno ipapasko nga agkan. Ngem immapay kaniak a nasamsam-itto ti pammakawanna no agtan-ay… Ammom, no mapakawannakon ni mama, agnaedtayonton idiay balay. Sika, ni Boy ken siak. Kaay-ayonto ni Mama ni Boy. Naanus ni Mama. Kanayon idi a sagutannak iti abalbalay ken napipintas a kawes. Kitaemto. Asidegen ti panangpakawanna kaniak. Mapukawton dagiti butuan ti dakulapko ken dagiti rarasak.”
Ngem idi padasen ni Alfredo ti sumrek iti landok a ruangan, inulit ni Donia Consuelo ti lunodna. “Uray agkarayamka a kas uleg a karasaen, dikanto pakawanen!” Gapu iti sakit ti nakem ni Alfredo, inlumlomna ti bagina iti talon agingga iti sumangpet iti maysa a sumipnget a nakabarbara ti bagina. Sinabat ni Luding tapno badanganna ngem inwalin daytoy. Nasanger ti sang-awna.
“Sika ti gapu ti amin!” inriawna. “No saan a gapu kenka, adayo koma a kastoy ti nagbanagak. Sika ti krus ti biagko!”
Saan a nakatimek ni Luding.
Rinakepna ni Alfredo. Nupay kasla tumubngar ti asawana, inet-etanna ti rakepna. Nariknana ti makasinit a barana.
“Aggurigorka,” kinunana a sidadanag ken ni Alfredo. Inuksobna ti pagan-anay ti asawana ngem nagwagteng daytoy.
“Bay-annak a matay. Mabalin a matayak nga umuna sakbay a pakawanennak ni mama. Awanen ti pateg ti biag kaniak.”
“Pakawanendakanto.”
“Kaanonto pay?” insaibbek ni Alfredo ket inlumlomna ti rupana iti barukong ni Luding. “Pakawanennak. Pakawanennak. Ad-adda a masapulko ti ayatmo ngem ti pammakawan ni mama.”
NAGSAN-EK ti karro ket namennat manen ti panguttongen a kabalio iti panagsang-atna. Naganit-it dagiti pilid iti kadaratan. Nagpagirpir dagiti sabong iti bakrang ti karro iti ilalabas ti angin ket nabalungiad dagiti payong. Naungpoten ti kataltalonan ket agsikkon ti karro iti dakkel a kalsada. Gimmanaygay ti panagtokar dagiti musiko. Nadanondan ti kabalbalayan ti San Roque.
Nupay gumaygayebyeb ti init, adu ti tao a rimmuar kadagiti paraangan tapno kitaenda ti karro. Nakasidungetda iti sirok ti makasiram nga init. Ngem kaaduan ti bimmalay tapno mangibuyatda iti danum. “Inkan, Alfredo. Dios ti kumuyog kenka,” itanamitimda no agdisson ti danum iti tapok.
Pammalubos… ken pammakawan. Indumudomna manen ti rupana iti sarming a rikep ti karro ket kinitana ti maris ti panglakaen a lungon.
“Asidegen ti balayyo, Alfredo. Makitakon ti dakkel nga akasia a nanglinong iti dakkel a ruangan. Nagpintasen dagiti sabong ti eskarlatina a nangkayumot kadagiti landok. Asidegen ti balayyo, Alfredo. Mabiiten ti pannakapakawanmo.”
Nagsarimadeng ti kabalio iti sango ti rangtay a kayo. Iti ballasiw ti rangtay, makita ni Luding ti dakkel a balay. Matuptupar ti init dagiti dua a dadakkel a tawa a sumango iti kalsada. Nakarikep dagitoy.
Mabalin a maluktanto apaman a makabatog ni Alfredo, nakuna ni Luding iti bagina. Ket rummuarto da Donia Consuelo ken Charing ket apaman a maibuyatda ti danum, darasendanto ti umulog ket aganug-ogdanto iti bakrang ti karro.
Naggunay ti karro a dinanggayan ti naliday a puniebre. Ub-ubbaen itan ni Luding ti anakna ta nakalablabbagan ti rupana iti darang ti init. Agiinnarasaas dagiti nakipagtulod. Mapakawan met la ngata ni Alfredo?
Nakabatog ti karro iti dakkel a ruangan ngem saan pay a nagunay dagiti dua a tawa a siririkep. Pulos a di nagkuti dagiti bulong ti rosas a nayarkos kadagiti paladpad. Uray idi makalabasen ti karro.
Nanabtuog ti tambor ket simmaruno ti parpar nga uni ti tarakatak. “Napaayka, Alfredo!” naganug-ogen ni Luding. Napigsa ken makaluyos. Indanogna ti kanigid nga imana iti rikep ti karro, agingga’t limmabaga dagiti ririttuokan dagiti ramayna. “Kaanonto ngata ti panangpakawanda kenka? Alfredo!” Linemmes ti anek-ek dagiti pilid ti karro ken ti parpar nga uni ti tarakatak ti dung-aw ti kasimpungalan ti saan a napakawan!—O
(Immuna a naipablaak iti Disiembre 25, 1967 a bilang.)
