Sarita ni CONSORCIO BORJE
BINUYA ni Clara ti isisingising ti init manipud iti tuktok dagiti balay, sa iti rangtay, ket sigagagar a nangpaagek iti agsumbangir a pingpingna iti nalailo nga apros ti angin.
Nagna ti init iti rangtay ket immasideg nga immasideg iti timek ti aglaklako iti puto. “Puto! Puto!” inkanta ti aglaklako ket “Puto! Puto!” indanggay ni Clara.
Nakangaton ti init ket tinupar dagiti bimmalitok a sinamarna dagiti daanen a bato a balay a nauntay iti pangatiddogen nga estero a rinangtayan ti daan a rangtay a bato. Iti baba ti rangtay, timpuar dagiti allon ket binabasada ti babek a poste a semento.
Nariing manen ti biag iti rangtay, nakita ni Clara. Manipud iti bassit a tawa ti siled a ‘yanna, makitana dagiti agsasala a babbaket, dagiti bay-onda agtiltillayon bayat ti panangballasiwda iti rangtay tapno agturongda idiay tiendaan. Nakitana pay ti maysa nga ubing a lalaki a limmabas bayat ti panangpagunina iti sultipna a nangparnuay iti impagarupna a nasam-it nga ayug ti kornetin. “Nagpintasen, nagpintasen!” kinuna ni Clara ket dina napuotan ti panagsipatna.
Iti di nagbayag, nangngeg ni Clara ti kayaskas tsinelas iti likudanna sa ti timek ni nanangna. “Clara, orasen ti panagtomarmo iti tableta.”
“Ngem, nanang…”
“Dimmerosas daytoy tableta,” kinuna ni nanangna ket intayag daytoy tapno makitana.
“O, nanang,” kinuna ni Clara. “Dimmerosas a tablet. Masay-upko dagiti rosas a nabasa pay laeng iti linnaaw; dimo kad’ masay-up?”
Nagtigerger dagiti ima ni nanangna iti apagapaman. “Sige ngaruden, Clara,” kinunana ngem namedmedan a timek. “Kinuna ni Doktor a tomarem daytoy sakbay a maturogka iti napaut bassit.”
“Adu dagiti napipintas a banag a kayatko a buyaen. Apay a paturogennak, nanang?”
“Gapu,” kinuna ni nanangna a kasla narigatan nga immanges, “ta kayatko a mariingam ti dakdakkel ken napimpintas pay a lubong.”
“Dakdakkel ken napimpintas? Napimpintas kadi pay ngem daytoy? O, nanang, magagaranak unay a makakita iti dayta a lubong!”
Nangaton ti init. Ad-adda a bimmalitok itan ti rangtay a tuptuparen ti lawag. Immadu dagiti ubbing iti rangtay ket nangngeg ni Clara ti ariwawada. Nangngegna pay ti nasarangsang nga aweng dagiti kampana. “Dagiti kampana!” kinuna ni Clara a siraragsak.
Kinagat ni nanangna dagiti bibigna.
“Saan a kampana ti nangngegmo, Clara,” kinunana. ”Ti aglaklako iti popcorn a mangpatpatit iti lata a bakrang ti karitonna.”
Inawagan ni Clara ti aglaklako iti napabusi a mais. “Addaak ditoy! Addaak ditoy!” inyawagna. Ngem adda sabali a kellaat a nakaawis iti imatangna.
“Nanang, kitaem! Agbilbilog dagidiay ubbing! Nakaluganda iti bilog nga agpababa idiay karayan, a mangiturong kadakuada iti adalem a taaw!”
“Nagdakkel, anakko, ti namagbalinam iti maysa a bassit nga estero. Taaw!”
“Inton rabii, ugasan kadi ti init ti rupana iti taaw kalpasan ti makautoy a panagbaniagana, nanang?”
“Maysa a sarita nga inistoriak dayta kenka idi. Atiddog unay a sarita. Denggennak, Clara,” nababa, napasnek ti boses ni nanangna. “Kasano ti kinalawag ti pannakakitam kadagiti banag iti sanguanam? Ti rangtay, kas pagarigan.”
“Kasla masagsagidko.”
“Ket dagiti ubbing nga agaayam idiay ken dagiti tao nga agballasiw?”
“Anian a nakakatkatawa a saludsod, nanang.”
“Saan a nakakatkatawa. Kinapudnona, anakko, dimo makita ida. Saanka a makakita.”
“Ngem nalawag a makitak ida!” insupiat ni Clara. Ket inngatona dagiti imana, inarikapna ni nanangna. “Kas kenka, makitak a napintaska.”
“Dayta ti kayatko nga iparipirip kenka,” kinuna ni nanangna iti naliday a timek. “Makitanak babaen dagiti ramaymo, saan a babaen dagiti matam. Ket dagiti tattao iti rangtay, makitam ida babaen dagiti lapayagmo, babaen dagiti arimpadekda, babaen dagiti timekda, ti iriag dagiti agaayam nga ubbing, ti pukkaw dagiti aglaklako.
“Iti labes dayta, anakko, awanen ti sabali a makitam. Kadagiti matak, nakitam dagiti adu a napipintas a banag. Inladawak ida kenka iti nalablabes ngem ti pudno a langada. Diak koma kayat a dadaelen ti agdama a lubongmo. Ngem saan a mabalin. Ti rangtay a balitok dagiti ubbing nga agaayam, ken dagiti tao nga agdaldaliasat, pinarnuaymo ida iti parmatam. Babaen dagiti sarsaritak. Ngem masapul a makitam ti pudpudno a lubong. Clara, imbaga ti doktor a maluktanna ti ridaw daytoy a lubong kenka. Ket daytoy a tableta ti tulbek a manglukat iti dayta a lubong.”
Limmiday a kellaat ni Clara. Kayatna nga ibaga a nagbiddut ni nanangna ngem awan simngaw a timekna. Naawatan ni nanangna ti riknana ngem intuloyna ti nagpalawag.
“No makakitaka koma, iti sanguanam, makitam ti maysa a daanen a rangtay, natapok ken narugit. Makitam koma met ti ngumisit payen a danum ti estero. Makitam koma pay ti maysa a dyip a napusek iti pasahero. Ket makitam koma met dagiti magmagna a nadarugsoy iti ling-et.”
Namalbaliw ri rupa ni Clara. “Diak kayat ti kasta! Kaykayatko ti makitkitak ita. Napimpintas nga adayo. Ania koma ti nakakaskasdaaw iti kalkalpasmo nga inladawan?”
“Isu ti pudpudno a lubng, ti sibubukel a lubong a pakakitaam iti amin a paset, saan laeng a dagiti napintas a paset a pinilita. Maysa a lubong a dakdakkel ti kaipapananna ngem dagiti makita ti mata; maysa a lubong a pakaaramidam ti adu a banag ken pakipaggunayam kadagiti adu a tattao. Sinaludsodmo kadin iti bagim no apay a dika pay pinalubosan a makiay-ayam kadagiti padam nga ubbing?”
“Apay, nanang?”
“Gapu ta agbibiagka iti maysa a lubong a naiduma iti lubong a pagbibiaganda. Ket ammok a naulpit dagiti ubbing kadagiti saan a kas kadakuada. Naganendaka no kua iti bulsek. Kinalikagumak ti panangsalaknibko kenka manipud iti dayta, ket pinagtalinaedka iti maysa a lubong ti tagtagainep ken arapaap. Maamirisko itan a maysa a biddut. Saan a makaited iti pagimbagam. Saan a rumbeng nga agtalinaedka iti lubong a parparawpaw. Paset daytoy a siled dayta a kinaparparawpaw. Ammom kadi no kasano ti kadakkel daytoy a siled?”
“Ammok,” kinuna ni Clara ket bimmaba iti katre. Immaddang iti duapulo nga addang iti maysa a bangir ket sangapulo ket lima met iti sabali a bangir. Liniklikanna ti katre, ti lamisaan, dagiti tugaw, ta makitana dagitoy babaen ti panunotna. “Dakkel a siled, nanang. Mabalinko ti agay-ayam ditoy iti inaldaw ket saanak a mauma.”
Innala ni inangna ti maysa nga ima ni Clara ket kinibinna nga inturong iti ridaw. Pinaiggamanna ken ni Clara ti paglukatan ti ridaw. “Iti ruar daytoy a ridaw, Clara, adda lubong a dimo ammo. Iti mabiit, babaen ti tulong ti doktor, maluktanto daytoy a ridaw ket rummuarkanto ditoy. Inton rummuarka, mabalin nga awanakton a kaduam, ket kayatko a mabirokamto ti dalanmo iti lubong iti ruar daytoy a ridaw.”
Inirutan ni Clara a pinetpetan dagiti dakulap ni nanangna. Panawannak kadi, nanang? Saan, saannak a panawan!”
“Maysa kadagiti banag a masapul nga annugotem isu ti saanta a mabalin a panagkuyog iti agnanayon. Agtamedtayo iti pagayatan ti Dios. Agingga ita, siak ti nagpaay a pannakamatam. Saanen a mabalin a kasta. Dimtengen ti panawen tapno sika met laengen ti mangkita iti dalanmo. Ket agtulokkanto, anakko, iti lubong a saan a balitok dagiti rangtay.”
Immarakup ni Clara iti barukong ni nanangna ket indumudomna ti rupana a kasla paisalakan.
“Sapay koma, anakko, ta daytoy a siled iti ospital ti maudi kenka. Bayat ti panagbiagmo, nagakar-akarka iti nadumaduma a siled, kas met laeng iti daytoy, manipud iti maysa a pagbaludan nga agtungpal iti sabali. Awan mabalinmo a pagpilian ta masaksakitak uray idi sakbay a nayanakka ket awan met ti sabali a pakipagnaedam no di la siak. Nagpaay dagiti matak kadata a dua; isuda laeng ti mabalinko nga ited kenka iti nagrakayan a bagik. Idi lawasna, kinasaritanak ni Doktor—maipapan kenka. Imbagana a dakkel ti gundawaymo a makakita. Atiddog ken narigat ti dalan iti pannakalukat dagiti matam. Ket ita nga aldaw, irugita ti umuna nga addang. Irugita kadagitoy.”
Nagsubli ni nanangna iti ‘yan ti lamisaan ket pinidutna ti paper cup ken ti tableta. “Ti tableta, Clara.”
“Kayatmo a tomarek, nanang?”
“Wen.”
Agkedked koma pay ni Clara ngem impasubon ni nanangna ti tableta a kapilitan a tinilmonna ken pinasarunsonan ni nanangna iti danum.
“Pagkalmaennaka ti tableta,” kinuna ni nanangna. “Makaturogkanton.”
Linuktan ni Clara ti tawa idinto a sinango ni nanangna dagiti agas. Nangngeg ni Clara ti karatikit dagiti kasla maur-urnos a botelia.
“Nanang…”
“Ania?”
“Nabannogak, nanang.”
Sinarapa ni nanangna ti ulona a kellaat lattan a naglusdoy. Narigatan a nangbagkat kenkuana a nangipaidda iti katre. Dinengngeg daytoy ti nainayad a panagangesna. Inaprosan daytoy ti buokna ket tinarimaan daytoy ti badona kadagiti kimmullaapiten a ramayna.
Adda nagtugtog iti ridaw ket simrek ti doktor. Bassit a lalaki ngem naparagsit. Tinaldiapanna ni Clara sa sinaludsodna iti nakapsut a timek: “Nasayaat met la ti turogna?”
Nagtung-ed ti ina ni Clara.
“Nasayaat. Nalaklaka ti panangikapet iti anesthesiologist iti agas iti dayta a kasasaadna.” Kalpasanna, pinerrengna ti baket. Innalana ti ima daytoy ket riniknana ti pulsona. “Ania ti mariknam, Misis Bonano? Ammom, dayawek ti tibker ti pakinakemmo. Iti daytoy a kinakapsut ti bagim, nangruna iti daytoy nga aldaw…”
“Nasayaat ti riknak, doktor.”
“Napeggad daytoy nga operasion ket masapul ti pigsa ti bagi, saan laeng a ti pigsa ti pakinakem…”
“Kabaelak, doktor, kabaelak….”
Mabalin nga isanud ti operasion no ania ti kunam.”
“Saanen, doktor. Maysa la ti kayatko a mangngeg. Makakitanto met la ti anakko?”
“Kadagiti kastoy a kita ti operasion, kas met laeng iti sigud a lawag ti mata ti lawagna no maimula iti sabali a tao.”
“No kasta, diak kayat a maisanud pay iti maysa nga aldaw.”
“Mabalin a saanka a makalasat.”
“Maysa nga aldaw— maysa a bulan— ania ti gidiatna kaniak? Ngem para iti anakko, diak makatutor agingga iti kakapnekak a makakita. Pangngaasim, doktor, aramidem ti operasion ita met laeng.”
Nagtilmon ti doktor. Dinayawna ti natured a pangngeddeng ti baket. Inwarasna dagiti matana iti aglawlaw ti siled idinto a nagrukob ti baket ket minatmatanna ti matmaturog nga anakna, minatmatanna iti napaut unay, iti napasnek unay, a kasla immulana iti panunotna ti langa ti anakna a dinanton makita.—O
(Naipablaak iti Septiembre 13, 1965 a bilang.)
