Sarita ni BENJAMIN F. AURELIO
PATARAYEK koman ti dyipko ngem inggawid ni Mr. Fernandez ti imak ket kinunana, “Laglagipem ti kaipapanan iti saadta ti pagsaritaanyo ken ni Don Luis Magallanes. Annadam ngarud ti makisarita kenkuana.”
“Agtalekka,” insungbatko a siiisem ket pinataraykon ti dyip.
Ni Mr. Fernandez ti prinsipal ti Central School iti ili. Mangisursuroak iti babaenna. Pinilinak a makisarita iti pannakagatang ti paset ti daga ni Don Luis Magallanes a pagtakderan ti baro nga eskuela ti Bario Santa Maria. No agbanag daytoy a gakat, siak ti agprinsipal iti baro a pagadalan ket madutokan ni Mr. Fernandez a superbisor ti distrito.
Diak pay nakitkita ni Don Luis Magallanes nupay nadamdamagko a maysa a Kastila a baknang. Adu ti agkunkuna nga aristokrata ken kapritsoso. Adda met agkuna a manangngaasi ken naayat. Diak ammo ti patiek kadagitoy. Ngarud, inut-utobko a naimbag ti aramidek tapno agballigiak iti gandatko. Iti saan a nagbayag, nadanonko ti dakkel a pakdaar nga agkuna: HACIENDA MAGALLANES. Nagprenoak a dagus ta adda bangen a naipabaribar iti dalan nga agpadaya. Inasitgannak ti guardia ket nagsaludsod no asinoak ken no ania ti gagarak iti asienda. Imbagak a maestroak ket kayatko a kasao ni Don Luis Magallanes.
“Bueno, amigo,” intung-ed ti lalaki, “mabalinmo ti agtuloy.” Inngatona ti bangen.
Nakasursuro met iti bassit a Kastila daytoy diantre a guardia, nakunak iti nakemko idi patarayekon ti dyip.
Insardengko ti lugan ket dimsaagak iti abay ti landok a ruangan a nakarikep. Iti tuktok ti ruangan, mabasa daytoy: VILLA MAGALLANES. Daan ti balay a naalikubkob iti landok nga alad. Gapu iti panawen, init, tudo, ken angin, nagkuplat ken ngimmisiten ti palitada ti kabiti a diding ti balay, ket aglati payen ti sim nga atepna. Piniselko ti tatalmegan ti kampanilia.
Immasideg ti maysa a balasitang ket sinaludsodna no ania ti panggepko. Imbagak ti gagarak.
“Sumrekkayo, seniorito,” kinunana ket linuktanna ti ruangan. Limmapayagak pay iti pannakaawagko iti seniorito.
Immunegak. Sinurotko ti balasitang nga immuli iti nalawa ken nalinis nga agdan. Pinaguraynak iti salas ta mapanna kano pakaammuan ni Don Luis Magallanes.
Iti salas, naawisak a nagbuybuya kadagiti kadaanan a muebles a nakasilsileng. Napintas ti pannakatorno dagiti saka ken ima dagiti tugaw. Nakitak met iti diding ti dakkel a retrato da Ari Alfonso ken Reyna Isabel ti Espania. Adda met naipinta a ladawan ti maysa a toreador a makirangranget iti narungsot a toro. Adda pay ladawan ni Don Quixote ken ti adipenna a ni Sancho Panza, a makidangdangadang kadagiti molino ti angin; ken dadduma pay a makaay-ayo a buyaen.
“Que hombre?” diak napakadaan ti timek a dimsuor iti likudak.
Simmangoak. Maysa a Kastila, kalbo, natayag, ken narapis ti bagina a binalkot ti nalayak a padiama. Pangyukosenen ket impapanko a pitopulo a tawenen ti bakbaklayen dagiti naingpis nga abagana.
“Buenos dias, Don Luis,” kinunak ket nagduaduaak no umisu ti naisawangko. “Alfredo Cruz ti naganko. Maestroak iti eskuela publika.”
Naginnallawat dagiti dakulapmi ket nairut ti panangpetpetna iti imak.
“Bueno, agtugawka, Senior Cruz,” inyawisna. Naingpis dagiti bibigna. ”Naimbag ta immayka. Mail-iliwanak a makisarsarita.”
“Napintas ti lugaryo, Don Luis,” nainayad ti panagsaok.
“Agyamanak ketdi ta natalna,” insilpona. “Nasisingpet dagiti katalonak.” Pinidilna ti agongna a kasla sippit ti loro. Nalinis ti rupana.
“Ket ti madaydayaw nga esposayo, Don Luis, komusta met?” insarunok.
Immisem. “Awan asawak, hijo,” kinunana. Napatiray-okanak pay a naawagan iti hijo. “No addaak idiay Manila wenno Espania, gagangay, adda paglinglingayan. Ngem,” naginayad ti timekna, “naim-imbag met laeng ti adda asawana.”
Nasaritana nga idi agtawen iti duapulo ket lima, adda nobiana. Imelda ti naganna. Filipina, napintas, nasingpet, kolehiala. Agkasarda koma iti kaaldawan ti Paskua idi 1900 ngem nagsakit ni Imelda ken natay.
“Daksanggasatak,” insennay ni Don Luis. ”Manipud idin, awanen ti gartemko a makiasawa ta ingganatta, nabiag ti ayatko ken ni Imelda.”
“Asino ngarud ti kadkaduayo, Don Luis, malaksid kadagiti katalonanyo?”
Pinerrengnak dagiti nauneg ken bugagaw a matana.
“Hora mismo!” kinunana ket insarunona ti immawag: “Condesa…! Duque…! Caballero…!”
Agpaggaakak koma ngem tinipedko ta isu metten ti yaasideg ti tallo a dadakkel nga aso. Ti puraw, babai. Isu ti Condesa. Ti nalabaga, lalaki. Agnagan iti Duque. Ket ti nangisit, lalaki met. Isu ti Caballero.
“Saludo!” imbilin ti lakay. “Hep!”
Nagtakder dagiti aso iti sangok. Inunnatda dagiti kamaunada iti datar sa nagtamedda. Kalpasanna. Nagsagawisiw ni Don Luis iti ayug ti habanera. Nagsarigsig da Duque ken Caballero ket pinagkinnikinni met ni Condesa ti bagina iti baetda. Dinanggayanda ti kompas ti tokar. Saanda a nagsardeng agingga iti di naggibus ti sagawisiw ni Don Luis.
“Bien! Bien!” insaruno manen ni Don Luis. “Condesa, dame un libro! Duque, ni pipa! Caballero, un fosforo!”
Dagus a rimmuar dagiti aso, ket idi agsublida, inyasideg ni Condesa ti libro, inyawat ni Duque ti suako, ken insaad ni Caballero ti gurabis iti saklot ti lakay.
“Masirib dagitoy nga aso,” indaydayawko.
“Linglingayko ida, hijo,” insungbat ti lakay ket inwagisna ti imana. Immadayo a dagus dagiti aso. “Ngem saanda a katimbeng ti ayat dagiti gagayyemko ken katalonak ditoy asienda.”
“Awan kadi ti kakabsatmo, Don Luis?” sinaludsodko.
“Adda dua a lallaki a kakabsatko,” insungbatna, “ngem simrekda a soldado ti Espania idi tiempo ti rebolusion ket natayda idi kinarangetda dagiti buyot ni Andres Bonifacio. Isu, hijo, a naim-imbag no lipatenta dayta a banag. Sisiak laengen ti nabati a Magallanes ditoy Filipinas. Ket ti Hacienda Magallanes ti kakaisuna a daga a pagbibiagak.
Nadlawko a nairut ti panagbalikasna.
Timmakder ket linuktanna ti maysa nga aparador sa inruarna ti botelia ti arak ken dua a kopita. Inyawatna ti maysa a kopita kaniak sa tinuyaganna iti arak. Pinunnona met ti kopitana.
Timmakderak a dagus ket kinunak nga intayag ti kopitak, “Ikkannaka ni Apo Dios iti manayon a salun-at, Don Luis!”
“Gracias! Gracias, hijo!” insungbatna ket pinagtinnik-olmi dagiti kopitami, sa naggiddankami nga imminum.
“Naimas dayoy nga arak,” kinunak.
“Daytoy nga arak,” inyallawat ni Don Luis, “inted kaniak ni Don Pedro de la Rivas nga embahador ti Espania ditoy Filipinas. Lima a botelia idi, ngem duduan ti nabati nga agpaay kadagiti napateg a gagayyemko ken sangailik.”
“Agyamanak, Don Luis, no ipategnak a sangailiyo,” insarunok.
Nagpaggaak ti lakay. “Ammok ti mangipudos kadagiti sangalik, hijo, ket maysaka kadagiti patgek a naam-ammok.”
“Agyamanak unay, Don Luis.”
“No naam-ammoka la koma idi panawen da Presidente Quezon ken Presidente Quirino, napaliiwmo koma ti kinadekket ti panaggagayyemmi. Naminsan, kayatnak nga agkonsul ni Don Manolo idiay Espania, ngem diak inawat ta kinaykayatko ti agnaed ditoy Filipinas a ‘yan ti kakaisuna nga ayatko.”
“No maisurat ti kabibiagmo, Don Luis,” kinunak, “naimbag a pagulidanan. Palubosannak ta isuratko ti pakasaritaam!”
“Ho, ho, ho!” Limmabaga pay ti pingping ti don iti panagkatawana. “Ti gasat ti tao, nayurit iti dana ti panagbiagna. Nanumo laeng ti kalkalikagumak. Liwliwakon no malaglagipdak nga agnanayon dagiti gagayyemko, kakailiak ken kakaduak uray inton matayak… kas iti panagayatko ken ni Imelda.”
“Ket ti Hacienda Magallanes, Don Luis, asinonto ti pagpaayanna?”
“Diak pakadanagan dayta a banag. Naiburaykon kadagiti katalonak. Sangagasutda a pamilia ket tunggal maysa a pamilia, adda bingayna. Nalpasen ti rukod, plano, ken ti testamentok.”
“Nakallalagip dayta nga inaramidmo, Don Luis. Ngem awan ngata ti nalipatam nga inlanad iti testamentom?”
“Awan… awan ti asino man kadagiti katalonak ti nalipatak wenno naigidgidiat.”
“Saan a dayta, Don Luis, ngem no adda met laeng disso a pagpatakderan iti eskuela a pagadalan dagiti annak dagiti katalonanyo!”
“Diak malagip… awan… wen, awan dayta a banag,” inrupangetna pay dagiti napuskol a kidayna. “Maysa pay, diak pakibiangan dayta a banag. Annong ti turay dayta.”
“Dayta ngarud a banag ti inayak kenka, Don Luis,” naisawangko a sipapasnek ket napaliiwko ti siddaawna. “Masapul ti dua nga ektaria iti dagam a pagpatakderan iti eskuela elementaria ditoy Bario Santa Maria.”
“Pero, hijo, awanen ti maitedko.” Kinudkodna ti ulona ket immisuotna pay dagiti naingpis a bibigna a dandani simmabat iti ngudo ti agongna. “Naladawen, ket nalpas aminen—rukod, plano, ken testamento. No kissayak ti inkarik a bingay dagiti katalonak, anianto ti masaoda kaniak? Balasubas! Tapno mapnekka, umaymo kitaen ti plano a naaramid ken ti bingay ti tunggal maysa kadagiti katalonak.”
Simrekkami iti sabali a kuarto. “Bibliotekak daytoy,” kinunana.
Nagmayengak iti siddaawko gapu kadagiti adu a libro a naatir-atir iti uneg ti sangapulo nga aparador. Pinalubosannak a nangkita kadagiti libro. Adda nobela da Alexander Dumas, Miguel Saavedra de Cervantes, Victor Hugo, ken dadduma pay a nalalatak a mannurat iti lubong. Adda met kopia ti Noli Me Tangere ken El Filibusterismo ni Dr. Jose Rizal; Aesop’s Fables, libro ti dandaniw ken istoria ti lubong. Adda met dagiti pagiwarnak nga Ingles, Espaniol, Tagalog ken Ilokano.
“Nakail-ilala dagitoy librom, Don Luis,” kinunak. “Asinonto ti mangtaripato kadagitoy?”
“Pampanunotek dayta no maminsan, hijo,” insungbatna. “Ngem saanda a nasken unay ta nalakada a biroken.” Kinautna ti maysa a dakkel a papel iti maysa a kahon. “Daytoy ti plano ti Hacienda Magallanes. “Kitaem ti pannakabingbingayna. Diak mabalinen a balbaliwan. Adu a kuarta ti nagastok.” Inukradna ti plano iti lamisaan. “Ngem,” insilpona a siiisem, “no la ketdi gatangen ti gobierno ti dua nga ektaria iti beinte mil pisos, anamongak ti kalikagummo. Un peso laeng ti bayad ti maysa a metro kuadrado.”
Diak impaspasnek ti panagsao ni Don Luis ta nasulek dagiti matak iti naipinta a ladawan a nakabitin iti diding. Adda ngata lima a kadapan ti kaatiddogna ken tallo kadapan ti kaakikid ti lona a nakaipintaan ti ladawan ket naisakab iti nabisked ken nakitikitan a kuadro.
“Siak dayta,” kinuna ni Don Luis. “Nabiit pay nga impinta ni Don Fernando Amorsolo.”
“Napateg daytoy a ladawan, Don Luis,” inin-inayadko nga insawang, “napateg gapu ta ladawam, ken aramid ti dekano dagiti pintor a Filipino. Ket maitutop unay a maibitin iti biblioteka ti mabangon nga eskuela!”
“Ha? Ania ti naimula i’ta utekmo, Senior Cruz?” naklaat ket nabukilad pay dagiti bugagaw a matana.
“…Ti manayon a pakalaglagipamto, Don Luis,” inyallawatko. “Dagitoy librom, dagiti mueblesmo ken dagitoy ladawam saanda nga umdas no ar-arigen ti kalawa ti asiendam, ngem ketdi, isuda ti raniag ti nasged a silaw ti lagip dagiti tattao kenka. Ngarud, rumbeng unay dagitoy a maidiaya iti biblioteka ti eskuela a tumakder iti dagam. Ket ti umisu unay a nagan dayta a biblioteka: DON LUIS MAGALLANES LIBRARY.”
“Padakkelem ti lapayagko, hijo,” inyarasaas ni Don Luis ket inin-inayadna a kinupin ti plano a nakaukrad iti rabaw ti lamisaan.
“Idiayak kadakayo, Don Luis,” intuloyko, “ti maysa a balangat a tanda ti nasudi nga ayat ken kaasiyo iti kaaduan, nangnangruna kadagiti ubbing, isuda nga agragsakto iti kaadda ti pagadalanda, ket ipagtangsitdanto nga agnanayon ti nagan ti DON LUIS MAGALLANES ELEMENTARY SCHOOL… isu a—“
“Por Dios, Senior Cruz,” inggupedna ket nakitak ti ling-et iti muging, pispis ken tengngedna, ket nadaripespes ti abaga ti padiamana. “Kayatmo a sawen nga idonarko ti daga a takderan ti eskuela?” Nabantot ti panagsaona. Ket impasulina pay ti kimmita kaniak.
“Kabaelanyo unay dayta nga aramiden, Don Luis,” inyallawatko tapno saan a makapagkitakit. “Ket ikarik kadakayo nga isaknapkonto ti ayat, dayaw, takneng ken sarirityo!”
Nagulimek ni Don Luis ket nagdumog. Kalpasan ti sumagmamano a kanito, inyaprosna dagiti atiddog ken narapis a ramayna iti nadam-eg a mugingna sa tinangadnak. Nagpinnerrengkami.
“No kitkitaenkayo, Don Luis,” inin-inayadko ti nagsao, “kasla buybuyaek ti marmol a monumento a nakatakder iti sango ti eskuela ket mabasak dagitoy a balikas: SEÑOR DON LUIS MAGALLANES. BANNUAR. PILANTROPO.”
“Senior Cruz,” kinunana a siaannad ket adda bassit panagpigerger ti timekna, “maragsakanak unay iti panagam-ammota. Makitam a puraw ti kudilko, natirad ti agongko, ngem ti dara nga agpuspusuak iti pusok ken agtartaray kadagiti uratko, dara ti Filipino. Ngamin, ti taraon a mangbibiag kaniak, bunga ti pigsa, ling-et ken anus dagiti Filipino nga agayat ken tumultulong kaniak.” Imparabawna ti atiddog a takiagna iti abagak ket nagturongkami iti ridaw. “Ita nga aldaw, balbaliwak ti mangaramid iti testamentok ket sika ti tudingak nga albasia ti amin a gamengko… agraman da Condesa, Duque ken Caballero!”
“Natan-ok ti puso ken pampanunotyo, Don Luis,” inyallawatko. “Ket tungpalek ti pagayatanyo. Mapadayawanak unay nga agserbi kadakayo!”
Inapungolnak ket nariknak ti napardas a panagpitik ti pusona. “Irugiyo ngaruden ti agpatakder iti eskuela iti sadino man a kayatyo a pagsaadanna iti uneg ti asienda. Awan ti bayad ti daga!” Ket nariknak ti naidumduma a ragsak ni Don Luis agsipud ta addan patinayon a taengna iti pusok, iti puso ni Mr. Fernandez, ken iti puso ti amin nga agnanam iti nasudi nga ayatna.—O
