Sarita ni FRANCISCO B. QUITASOL
NO adda pagsiddaawak unay a kapurokak, awan sabali no di ni Delfin a kapitlok. Saan a gapu ta nasayaat ti panagkawkawesna nupay mamirmirautda a kas kaniak. Saan a gapu ta mabagkatna ti dua a kaban nga asin nupay nakuttong a kas kaniak. No di gapu ta tarigagayanna nga adda matay ditoy Tamurong. Kastan sa dagiti nagsaksakristan, kunkunak pay ketdin no kua.
Naammuak ti gapuna iti maysa a malem a kaaddami a dua iti sango ti tianggi ni Manong Amador, maysa a kapurokanmi a nagturpos iti kinamaestro ngem awan met ti isursurona no di dagiti lallakay a mamati a saanda nga agsakit no la ket uminumda iti arak.
“Kayatko ngamin a maaddaanak iti gundaway nga agdaton ken ni Carolina,” kinunana. “Ammom metten a siam a rabii ti palualo. Kadagita a rabii, ruamtayo ti agaayam iti balay ti agminatay. Kaay-ayo unay ni Carolina ti makilualo ken makiay-ayam. Gundawayko daytan a makaasideg kenkuana, saan?”
“Dimo kadi maasitgan ni Carolina no awan ti matay? Nakapuyka. Inka idiay balayda...”
“Dinak man isuro wenno tagtagibassiten, Frank,” intanuprana. “Kasano ti panagpasiarko idiay balayda no nakauy-uyong met ni Tata Celo nga amana? Kasla idi napan a lawas. Imbaga daydiay a lakay a saanna a paulien ti asino man a baro iti balayda.”
“Ket, wen, no adda matay, saan kadi a kanayon a kuyogenna ni Carolina a mapan iti balay ti nagminatay?”
“Diak pay nakita ti salbag a nanguray iti panagawid ni Carolina. Kuyogenna iti balay ti nagminatay tapno makiinum laeng iti arak. Kalpasanna, agawiden.”
“Adda natantan-ok a wagas ti panagdaton ngem ti mangikararag iti kaadda ti matay. Agsuratka ken ni Carolina.”
“Surat?” nagtanupra manen. “Narigat ti mangnobia iti sursurat laeng. Maysa pay, no agsuratak, ninto met la Tata Celo ti mangawat iti suratko.”
Saanko a nabalusingsing ti panunot ni Delfin. No asino ket ti immalaanna. Pagwadan a polis ni Tio Candro nga amana. Pagwadan met ni Tia Seniang nga inana.
ITI maysa nga agsapa, natay ni Kapidua Dario iti ipapanda panagbongbong iti lames idiay Pantay Sula, ti bassit a puro iti abagatan ti awaymi. Naitabon a dagus ti kapiduak iti dayta met la nga aldaw. Iti karabiyanna, kasta unay ti isem ni Delfin a nangdagas kaniak tapno inkami makilualo.
Adu ti tao iti balay ti minatay. Nakitak ti panangbirok ni Delfin iti ama ti pagraywanna. Ngem awanen daytoy. Nalabit a nakalidoken ket pimmanawen. Adda pay sangapulo a babbaro a taga-ili. Maysa kadagitoy ni Doro, ti agdindinamag a miron iti sibubukel nga ilimi a Caoayan. Ammok nga adda nalimed a riknana ken ni Carolina.
Idi nalpas ti lualo, narugian ti panagaayam dagiti babbaro ken babbalasang. Nakiay-ayam ni Carolina ken ti lima a kapurokanmi a babbalasang kadagiti taga-ili a babbaro iti Truth or Consequence. Nagkumeg ni Delfin iti abay dagiti agaayam iti innipis. Naawatak no apay a kasta. Saanna a kayat ti makiay-ayam kada Carolina gapu ta awanto met la ti gundawayna nga agdaton kenkuana iti kaadda ni Doro ken ti bunggoyna.
Ni Carolina ti nakaipaturongan ti bunganga ti botelia. Ti maysa a kaduada a balasang ti immuna a napusgan a mangdusa kenkuana. Imbilin daytoy ti panagdakulap ni Carolina ken ni Delfin. Nakaisem ni Delfin idinto ta nagmisuot ni Doro.
Ti agsaludsod ken ni Carolina iti mamitlo ti pinili ni Doro.
“Adda kadi kaayan-ayatmon, ading?”
“Saan koma a kasta ti saludsod, manong,” kinuna ni Carolina.
“Maan-ano, ‘ya?” kinuna dagiti kaduada a babbalasang. “Basta sungbatam ti uray ania a masaludsod kenka.”
“Awan pay ti kaayan-ayatko, Manong Doro.”
“Mano ti tawenmon?”
“Sangapulo-ket-walo, manong.”
“Mano ti agar-arem kenka ditoy Tamurong?”
“Awan pay.”
Simmublat dagiti kabunggoyan ni Doro a nagsaludsod ken ni Carolina. Nakarupanget ni Delfin nga immulog. Simmarunoak kenkuana gapu ta makaturturogakon.
“Salbag daydiay a Doro,” indayamudom ni Delfin iti dalanmi. “Perdision ti pannakatay ni Dario no adda. Inton saan a mapan agguardia ni tatang, ikuyogko ti rebolberna. Agaluad a Doro.”
Agingga iti maikawalo a rabii a pannakailualo ni Dario, adda latta dagiti taga-ili nga impanguluan ni Doro. Natadem ti panangkuskusilap ni Delfin kadakuada. Aglalo idi makiay-ayam manen ni Carolina ken ti lima a kapurokanmi a babbalasang kadakuada.
Madamdama pay, kiniddaw ni Delfin ti pannakiay-ayamna. Immannugot met da Carolina. Ni Doro ti nangpusipos iti botelia. Isu met laeng ti nakaipaturongan ti bunganga ti botelia.
“Siak ti umuna a mangdusa ken ni gayyem a Doro,” kinuna ni Delfin. “Tungpalem met la ti ibilinko kenka?” pinennekna.
“Basta kabaelak la ketdi,” insungbat ni Doro.
“Ibilinko ti panagawidmon idiay ili.”
“Ania?” nagmulagat ni Doro.
“Agawidkan agraman dagiti kakaduam ket saankayon nga agsubsubli ditoy.”
“Madin sa daytoy, gayyem.”
“Nadagsen unay a dusa,” agruprupangeten dagiti kabunggoyan ni Doro.
“Adda paglintegan ti ay-ayamtayo nga agtungpal ti mabilin. No ammom ti makiay-ayam, Doro, tungpalem ti bilinko.”
“Mandiak. No maaramidmo ti kinalokom kadagiti sabali a tao, dimo—”
Saan a natuloy ni Doro ti panagsaona ta kellaat a dinisnog ni Delfin. Napaidda iti ikamen. Nagiikkis dagiti babbai. Dimmuklos ken ni Delfin dagiti kabunggoyan ni Doro. Ngem napasanudda. Adda inasut ni Delfin. Rebolber. Rebolber ti amana a polis.
“Padasenyo ti aggunay ta pasabtankayo iti buli,” kinuna ni Delfin.
Nagpakada ni Doro kadagiti babbalasang sa inyawisna kadagiti kakaduana ti panagawidda. Idi makagtengda iti paraangan, impakamakam pay laeng ni Delfin kadakuada:
“No agsublikayo pay laeng ditoy, maurayyo ti sapsapulenyo!”
“Naturedka ta addaka ditoy purokyo,” insungbat ni Doro. “Ngem saan a maymaysa ti aldaw.”
“Nasayaat ti inaramid ni Delfin,” kinuna ni Celia nga asawa ti natay. “No mabalin, diak kayat nga umay da Doro ditoy balay. Nalaingda a mangriribuk.”
“Ket no ni Delfin ti nalaing a mangriribuk,” inkatawak.
“Dika sumamsampitaw, Frank.” Minesmesannak ni Delfin. “No saan la a sika, inarrabiskan.”
Iti sumuno a rabii, dimmagasak iti balay da Delfin. Pinaayabannak ngamin ni Tio Candro ken ni Fredo, ti bumarito a kabsat ni Delfin.
“Intayo man kada Delfin idiay ili, Frank,” kinuna ni Tio Candro. “Kaduaendak nga agbantay idiay presidensia.”
“Apay a dandani a kanayon a sika ti pagguguardiaen ni Hepe, ‘tang?” kinuna ni Delfin.
“Wen ngarud. Ala, kuyogendak bassit. Adda kano napanan daytay kaduak nga agguardia. Kasla adda amakko nga agwaywayas iti presidensia.”
Napan latta ni Delfin iti akin-abagatan a paset ti away. No madi pay ti anakna, mayatakto la ketdi metten a kumuyog ken ni Tio Candro?
AWANEN da Doro ken dagiti kabunggoyanna a nakitak iti balay ti nagminatay. Ni laengen Delfin ti baro a nakiay-ayam kada Carolina ken dagiti kapurokanmi iti Truth or Consequence. Nagimbabasaak met iti Bannawag iti asidegda.
Ni Carolina ti nakaipaturongan ti bunganga ti botelia a pinatayyek ni Delfin.
“Truth, ading,” nangngegko a kinuna ni Delfin. “Adda kadin nakedngam kadagiti agrayo kenka?”
“Ah... eh... ti met la maisamsampitawmon, manong.”
“Sungbatam, Carolina.”
Nakitak ti panagmisuot ni Carolina. Napan limmaok kadagiti babbaro ken babbalasang nga agaayam iti innipis ket saanen a nagsubli iti ‘yan ti kapitlok.
Naliday ni Delfin idi agawidkami.
“Maudi daytoy a pannakailualo ni Dario,” kinunana. “Awanto manen ti gundawayko a makaasideg ken ni Carolina.”
Naglibbiak laeng.
“Sapay koma, Diosko, ta adda manen matay,” inkararagna.
KABIGATANNA. Nakitak nga adu ti tao iti kalsada. Kasla piesta. Timmiponak kadakuada.
“Ania ti ur-urayenyo, tata?” dinamagko iti maysa a lakay.
“Ti bangkay ni Candro.”
“Ti bangkay ni Tio Candro?”
“Wen. Nasarakan kano da Apo Mayor a natay iti sango ti presidensia. Binagbagkongda. Dida ammo no asino ti nangbagkong kenkuana.”
Diak nakatimek. Nalagipko ni Doro ken dagiti kakaduana. Apagisu met a lumabas ti kalesa a nagluganan da Tia Seniang ken Delfin nga agpa-ili. Kasta unay ti anug-ogda.—O
Naipablaak iti Oktubre 21, 1963 a bilang.
