Ni HONOR BLANCO CABIE
A.
Maiparbeng a padna ditoy pagilian, taeng dagiti 114-milion a tattao, naipasngay a sabasabali ti ugali ken pagsasao, iti daytoy Agosto, maaw-awagan iti bulan ti “Wikang Pambansa” wenno “Language Month,” kas ipatpatungpal ti agdama a paglintegan.
Iti debate dagiti nalalaing, ania kadi ti nailiann a pagsasao? Filipino wenno Pilipino. Kuna dagiti Tagalog, Pilipino, ngem daydiay Pilipino nga ibagbagada, Tagalog; ket naynayonanda payen kadagiti binukelda a balikas bayat ti panangatipada iti pannakaiserrek dagiti dadduma a balikas manipud kadagiti dadduma a lengguahe kadagiti rehion a nalaklaka met a maawatan: kas iti eroplano – salipawpaw kano; salumpuwit kano ti pagtugawan. Adu, adu, kaka; saanda nga agingga.
Iti ortograpia dagiti Tagalog, awan letra F, malaksid no daydiay balikas maysa a nagan ti tao, kas Francisco. Saanda a kayat a mairaman ti inafi ni Yolanda nga Ybanag (Ibanag). Awan letra C, malaksid no ti nagan 'diay tao ket Aristocles, saan a maisurat nga Aristokles.
TURISMO: Intayon Idiay Ayuyang Garden iti Pila, Siudad ti Laoag!
No ti apeliedo ni nanang 'diay tao idi balasang ket Canlas, adda dagiti mangaramat iti Canlas, ngem adda met dagitay nangsukat, kas ken ni Lope K (mabalikas a Ka) Santos, nangidurdur-as iti Balarila dagiti Tagalog.
Nairubuat ti pannakasangal ti nailian a pagsasao idi 1935, iti panangyuna ni Presidente Manuel Quezon, maysa a Tagalog.
Siam a tawen kalpasanna, idi 1946, nayaplag ti sao a Tagalog a kas pagbasaran ti masangal a nailian a pagsasao. Daytoy, naawagan iti Pilipino idi 1959. Idi 1973, pormal a nabuniagan daytoy nailian a pagsasao iti “Filipino.”
Iti 1987 Constitution ti pagilian, Filipino ken English ti nagbalin nga “official languages” ditoy inaw-awagan da Jose Rizal ti Calamba, Laguna ken Antonio Luna ti Badoc, Ilocos Norte iti Perla del Mar de Oriente no di man Land of the Morning idi panawen da Camilo Osias ti Balaoan, La Union.
Manipud 2019, adda dagiti essem ken gagar a maidur-as dagiti dadduma a lengguahe ti pagilian a pakairamanan, ngem saan laeng a dagitoy, ti Ilokano, Pampango, Bikolnon, Bisaya, Ilonggo, Waray, Pangasinense, Ybanag, Ivatan, Maguindanaoan, Tausug, Kalinga, Itneg, Bontok, Kankanay, Balangaw, ken Ifuga, kas mayannatup iti kayat ti UNESCO a marambakan ti “International Year of Indigenous Languages.
B.
(Daniw ni HBC daytoy adda iti baba, addan lima a tawen ti napalabas, iti pannakarambak ti “Buwan ng Wika” iti maysa a subdibision iti asideg ti Metro Manila.)
Napia ta mango ta nikami ngamin. Maayong buntag sa inyo nga tanan.
Naimbag a bigatyo amin Appo.
Luzviminda Mercado vda. De Aurora, Tahan Na sa Pagluha
Pepe, mariing sinabi mo bago ka pumanaw:
ang di marunong magmahal sa sariling wika
ay higit pa sa malansang isda.
1
Ngunit ano ba, Pepe, ang aking sariling wika,
nina Macabanto Mastura ng Maguindanao,
Dayangdayang Laklakko ng Ifugao,
o ni Alicia Gracia de Perio ng Bolinao?
2
Lumaki akong inafi ang nasa hapag kainan
mula sa niluluto ng inang kong Ivatan,
bakit talikuran ko ang wikang kinalakhan
ipinagmamalaki naming mga Ibanag sa Cagayan?
3
Bakit? Ngano? Apay? Ako'y nagtatanong lamang –
Bakit Florante at Laura lamang ang aming pag-aralan
kaming lumaki sa lalawigang labas ng kaTagalogan,
sa mga Ilokano may epiko silang Lam-ang.
4
Sa mga Ifugao Sandayo nila'y Kundaman sa Palawan,
sa mga Maranao sa Lanao mayroong Bantugan,
at sa Samar at timog Leyte sa Silangang Kabisayaan
may Datoy Anilod, obrang dapat pag-aralan.
4
Paggising ng mga apo ninyo, balang araw,
gusto ninyong malabong paningin mangingibabaw?
may tapa ojo na lalaking bilang halimaw,
na balarila lamang ng Bulakenyong Lope Ka. Santos
ang siyang may liwanag sa panahong umaagus?
5
Bakit ninyo gustong tanggalin sa kanilang ortograpiya
ang pagbabaybay o ispeling ng inafi sa gilid ng Gonzaga,
o daqal na singsing sa timog Tarlac at buong Pampanga
o zeta ni Rizal sa Calamba at paboritong Q ni Aurora?
6
Pepe, hindi Tagalog ang wikang isisigaw ko:
Iba ang mamahalin ni Placido ng Banayoyo,
ni Sergio ng Cebu, o ni Gerardo ng Camalig Centro,
ni Crisanto ng Dagupan, o ni Manuel ng Cotabato?
7
Pisting yawa, sal-it a kuna, apay nga ipapilitda
Tagalog ni Lope ng Bulacan o ni Rizal ng Laguna,
samantalang si Pepe nagsulat din naman sa Kastila,
o puede sa kanya pero hindi puede sa iba?
8
Bakit ayaw tanggapin ang yaman ng Pilipino
bansa ng sandaang anim na milyung nag-iisang dugo,
bakit ayaw tanggapin ng mga Tagalog ang Filipino
na sariling wika ng nakararaming mga kababayan,
Tagalog lang ba ang naghaharing may pakiramdam?
9
Tahan na, Luzviminda, ang araw ay darating
na ang maganggana, magayoyon, napintas at masanting
maisasama din sa pambansang talahulugan,
ang tumutulong mga luha mo'y punasan,
ka-alyado ng karkarma mo'y nasa tagiliran.
C.
1
Pepe, mariing sinabi mo bago ka pumanaw:
ang di marunong magmahal sa sariling wika
ay higit pa sa malansang isda.
--from hbc's poem titled “Luzviminda Mercado
vda. De Aurora, Tahan Na sa Pagluha” delivered
at the bhsca celebration of “buwan ng wikang
pambansa” in cainta, rizal.
kabsat, saanka a madismaya
no di nagun-od panangabakmo,
hurado ta baet lapayagda
awan man lat' logo, awan ammo.
daytoy a bulan ta rambakan 'tay
panagsaknap a pangpabaknang ‘ti
nailian a pagsasao, daytay
kadagiti letra adda kari.
nangngegkot' daniwmo sika la 'tay
nangyebkas a mairaman met koma
iti pagsasao nga agturturay
saot' rehion ta adda met dilada.
ngem pinangabakdat' nagdaniw 'tay
panangbisito – ay! ay-ayda pay.
