Sarita ni ARIEL S. TABAG

i.

TINIMBANG ka ngunit kulang. Daksanggasat.

Dagus a nalasin ni Oliver Garcia Tabulog a surat ni baketna daytoy iti notepad a naipigket iti rikep ti ref, ket dinan naamiris a naadaw daytoy iti paulo ti damo a pelikula ni Christopher De Leon.

Ta maburiboran. Saanna ngaminen a makontak ti selpon ni baketna ken saan a simmungbat daytoy iti email ken Friendster. Dinan nasangpetan daytoy ken ti anakda a mano laeng a bulanna. Immawag itay iti opisina ni baketna ket kuna ti nakasaona, indatagen daytoy ti surat ti panaglusulosna.

Nagtugtugaw ken nagmulmulengleng bareng mapagkalmana ti saanen a makaidna a riknana ket makapagpanunot a nasayaat iti aramidenna. Sakbay ngamin a simrek iti opisina itay agsapa, indukit manen ni baketna ti panagkasarda iti simbaan. Mabain kano ngamin daytoy kadagiti katrabahuanna ken kadagiti nagannak kenkuana, nangruna iti amana, a sibil laeng ti nagkasaranda.

“Ti rigatna kenka, pampanunotem ti makuna dagiti tao ngem dimo pampanunoten ti kasasaadtayo,” dina naaluadan a kinuna itay. Agpadada a naklaat ken baketna iti naisawangna. Naklaat ta no mabalin, dina kayat a masairna ni baketna. Nalabit, ti panangisawangna iti makasair ti nakakellaatan met ni baketna.

“Ad-adda a dimo pinanunot ti kasasaadtayo... ti kasasaadko,” kinuna la ket ngaruden ni baketna. Sa bulonnan a nagsangit.

Nadagsen ti rikna ni Oliver a simrek iti trabahona. Kayatna koma a marisut nga umuna ti parikutda nga agassawa. Ngem masapul met a saan a maladaw a sumrek. Probationary ngamin. Mano nga aldawna pay laeng iti daytoy kaunaan a makuna a regular a trabahona. Kalpasan ti panagturposna iti kolehio, agingga iti maipasngay ti anakda ken baketna, panagipatarus, panagedit, panagsurat iti bitla, panagsukisok ken dadduma pay a trabaho a masapul nga aramiden iti bukod nga oras ken bukod a lugar ti pagsapulanna. Masuportaranna met ti bukodna a biag. Ngem iti panagsikog ni baketna, a nagtungpal iti pettat a panagkasarda iti hues, masapul a maaddaanen iti natalged a trabaho ta kurang ti sueldo ni baketna no kalikagumanda a natalged ti lubong a mariingan ti anakda.

Saan a dagus a nakapagsapul iti trabaho ta nagnumuanda nga agassawa a tarabayenna pay laeng ni baketna iti panagsikog daytoy agingga iti panaganakna. Pagimbaganna, imman-anam ti gasat ta idi agkarayamen ti anakna, isu met ti panangidiaya ni Mister Juanito Lucas, ti editor ti Layag a pagsursuratanna nga aglinawas a magasin iti Tagalog, ti panagkamengna iti editorial. Para kenkuana, nalaka laeng dagiti obrana: ag-proofread iti linaon ti magasin, ag-follow-up  kadagiti kolumnista, agisagana iti binulan a payroll dagiti contributor, agedit iti sumagmamano a kolum ken artikulo iti showbiz, mangpunno iti panid para kadagiti tattao ken pasken, agadaw kadagiti damag a makatulong iti aginaldaw a panagbiag, ken agaramid iti linawas a horoscope babaen ti pen name nga Almira Khan.

Napanunotna ti dumawat iti dispensar ken ni baketna. Apaman a naka-time-in itay iti opisinada, dagus nga immawag iti opisina ti asawana. Ngem naglusulos met gayamen. Nasayangan ta tallon a tawen ni baketna iti dayta a departamento ti gobierno kalpasan ti panagtrabaho daytoy iti dua nga NGO apaman a nagturpos. Nupay saan pay a regular ken masansan a MOA ti aytem daytoy, uray kaskasano, mangnamnama a kanayon a mapabaro ti kontratana. Ita ta naglusulosen ni baketna, kayatna a sawen, ti laengen binulan a sueldona ti pangnamnamaanda.

Nalagipna la ket ngarud a binukitkitan iti backpack-na ti kaaw-awatna a payslip a namarkaan iti “Second Half Payroll-January 2006.” Mayanayda ngata ti nasurok la a pito ribu a sueldona iti makabulan? Koma no ipangag met ni Presidente Arroyo dagiti aktibista a mangidawdawat a maingato iti siento beinte a pisos ti minimum a sueldo iti tunggal aldaw. Pagkaserada pay laeng, mapanen ‘ta tallo ribu. Kasanon ti bayad iti koriente, danum, kanenda, gatas kada masapsapul ti anakda, ken dadduma pay a paggastuan?

Itay dinan makontak ni baketna, im-impennan a dina masangpetan iti kaserada. Saan a nagbiddut.

Nagsennaay. Nalagipna nga awagan ti susuelduanda nga stay-out a para aywan. Nadaras met a nakontakna daytoy. Ngem daksanggasat ta kuna daytoy a nasapa a pinagawid ni baketna ta nagawidda idiay Mindoro. Sinaludsod pay daytoy no apay a saanda a kadua.

Kasla naadasan iti pigsa a nagtugaw. Inappupona ti rupana sa immanges iti nauneg a nagbanag a nakabambantot a sennaay. Naalay-ayan ti pannakaburiborna ngem nalawag ti napasamak: naglayas ni baketna. Damo nga inaramid ni baketna ti kastoy. Ita pay met ta addan anakda. Dina ninamnama a kasta ti kakaro ti panangawat ni baketna iti nasaona.

Inkeddengna a mapanna suroten dagiti aginana uray ta ammona met ti adresda idiay Mindoro.

Ngem nagmulmulengleng man met laengen idi agangay. Mano ti gastuenna a mapan? Sa awan pay leave credit-na. Saan a makabiahe a dagus. Makaawidto laeng inton pangngaldaw ti Sabado ta half-day ti serrekda; dayoff-na met iti Domingo. Mierkoles inton bigat a panagiserrada iti maysa nga isyu ti magasin. Kayatna a sawen, mabayag pay sa masukonna dagiti aginana. Anianto man ngatan ti makuna dagiti nakaikamanganna?

SAAN a mapagsusurot ni Oliver dagiti aramidna. Kasla agtatapaw ta parparawpaw ti turogna iti napalabas a rabii. Karkarna ti kinaadu dagiti rirona kadagiti sinuratna ken dagiti napalusotanna iti panag-proofread-na. Nadlawna a naburburtiaan ni Mister Lucas ken ti maysa pay a kaduada iti editorial.

Mabalin a gapu ta adalemen a rabii idi nalpasda ti magasin, iti agsapa ti Huebes, a linagidaw ni Mister Lucas. Nasingeden daytoy kenkuana sipud pay idi mangrugrugi nga ag-contribute iti magasin kadagiti salaysay, daniw, ken ababa a sarita, sa isu pay ti maysa iti sangsangaparis a nanganak kadakuada ken baketna idi agkasarda iti hues, ket impudnona ti pakaburiboranna. Saanen a mabilang ti panangikamangna iti personal a parikutna ken ni Mister Lucas gapu iti kinaawan ti makuna a pamiliana a pagpabalakadanna.

Pagimbaganna, kinuna ni Mister Lucas iti Tagalog: “Alaem daytoy digicam. Agalaka iti adu a retrato sa kapsionam iti makaawis. Mangsuratka iti di nababbaba ngem tallo a salaysay. Aramidenta nga official business ti biahem. Uray Luneston nga agpakitaka ditoy. Uray ta naka-time-in-kan, padasemon a leppasen iti agmalem dagiti pannakabagim iti daytoy sumaruno nga isyu.”

Napalalo a ragsak ken yaman ni Oliver. Immabot iti agarup alas dies iti rabii a nangaramid kadagiti nasken a leppasenna. Gapu ta masapul ti panangimutektek iti aglawlaw ken kadagiti kababalin dagiti tattao, inyudina nga inaramid ti horoscope. Iti maikasangapulo ket dua ken maudi a ‘gasat’ a nairanrana a pakaibilangan ni baketna nga agkasangay iti arinunos ti Disiembre, insuratna iti Tagalog: “Capricorn (Disiembre 21- Enero 19). Marisut ti maysa a parikut babaen ti panangipangruna iti pagimbagan dagiti patpatgen iti biag. Ngem kas iti maysa a natadem a talunasan, masapul ti pannakapitpit iti pasnaan ken pannakasubok iti apuy ken iti nalamiis a danum tapno masigurado a makipinnaut iti panawen. Agbalinka a rangtay iti ‘pannakikappia’ dagiti patpatgem iti biag iti napalabasda ket gapu iti daytoy, maibilang a sika ti mangitunda kadakuada iti wayawaya—no di man sika a mismo ti wayawayada.

IDI rugianen ni Oliver ti agempake, kellaat a timmingra iti imatangna dagiti bambanag iti kaserada: dagiti naglalaok nga alikamenda ken baketna ken ti anakna. Maisupadi kadagiti saanen a mabilang a panagempakena ta panawanna ti disso a yanna ket mapan iti baro a disso, iti daytoy a gundaway, sumkad ti riknana. Nalabit, gapu ta mangnamnama nga agawidda a sangapamilia iti daytoy a disso.

Kas ketdi kadagiti immun-unan a panagempakena, insaganana ti nairuamnan a maysa backpack a naglaon iti sumagmamano a paris a lupot, gisigis, naruay a diskette a yan dagiti sinuratna, ken ti sangalawas a tubong a bulo a yan ti sumagmamano a nalukot a papeles. Idi yawat daydi tatangna ti nasao a tubong iti daydi panagrubuat daytoy a mapan sumuknal iti Ilokos, ti laeng sertipiko ti pannakaipasngayna ti linaonna. Mabibi ta mabibi manen a makalagip iti daydi amana. Imbes a ti amana ti napasangpetna, nakaam-ames ketdi a damag: naipalnaaw iti mismo nga arubayan ti ulitegna a nagdagusanna idiay Ilocos Sur. No apay ketdi a nagawid pay laeng idinto a nadakdakamat daytoy a ti panagkamangda iti Villa, Santa Teresita, Cagayan a yan ti dadduma a kakabagianda, gapu iti panangliklikda kadagiti kabusorda gapu iti pannakaipasungalngal daydi lilongna iti politika.

Immanges iti nauneg sa timmangad. Maysan nga ama, addan bukodna a pamilia a masapul nga ikalakagna. Saanen a masapul a maregreg dagiti luana kadagiti saem iti napalabas. Naglabasannan ti kinakuspag ti babai nga agsiuman kenkuana nga intartarayanna ket nagkamang iti kombento a nagpaayanna a kas sakristan; nabaelannan a salakniban ti bagina manipud iti panagderrep iti lasag dagiti ‘adipen’ ti simbaan; napalabesnan dagiti saanen a mabilang a pannakamalmaltratona bayat ti panagbasa-panagtrabahona; nakaaddangen kadagiti sumagmamano a pannakasugat ti pusona gapu iti ayat a nasumokna—sakbay a dimteng ni baketna—a ti babai, para laeng iti panagimas... Wen, adun a rigat ti inibturanna ket masapul a saanen nga aglua; masapul a saanen nga aglupoy ti riknana.

Iti pannakigasanggasatna iti Kamanilaan, naamirisna nga amin, temporario laeng iti daytoy a lubong—a ti kaaduanna, apagkirem, awandan. Saan a nagbayag kadagiti nagnaedanna ken kadagiti nagtrabahuanna a pinangnayonna iti pagbiagna bayat ti kinaiskolarna iti Polytechnic University of the Philippines. Kasta met a nasukansukat dagiti nagbalin a pagayamna; ken kadagiti nagbalin a karelasionna, a kaaduanna, pinamedpedna laeng iti waw ti lasag.

Uray idi damoda ken baketna, impagarupna a kas kadagiti immun-una, temporario laeng. Nalabit gapu iti imas, saan a dimlaw a kalpasan ti damo a panaginnayatda, nasunotan sa nasunotan manen, agingga a nagsikog daytoy. Kabaelanna koma a tallikudan no saan a binagbagaan ni Mister Lucas—a masapulna ti maysa a tao a makuna a pagtaenganna, ta no saan, saanto a pulos a makarikna iti talinaay ket agnanayonto nga agkurang no di man kawaw ti biagna. Nalabit, gapu iti kalikagumna a mapennek koma metten ti kaungganna, tinungpalna ni Mister Lucas. Ket inkallaysana ni baketna. Iti hues.

Ti adatna, idi inkeddengna a takderanna ni baketna ken ti agbalin nga anakna, isu metten ti idadateng dagiti parikut a ti panangliklikna kadagitoy, kaipapanan ti panangliklikna kadagiti aginana. Umuna a kangrunaan, ti panangraut ti ina ken dua a kakabsat ni baketna iti sigud a kaserana ket pinagsasawanda iti di malamlamut ti aso—dina kano man laeng rinespetar ni baketna a sinikoganna idinto nga empleado ti gobierno. Maikadua, ti naynay a panagparparikutda iti kuarta ken baketna gapu iti pettat a panagsikog ni baketna. Maikatlo, rimmasay dagiti mapasangpetna a trabaho ket bassit-usit ti mayawatna ken ni baketna. Ti biagna a sigud a kasla nakalaglag-an a bulong a kabaelanna nga iturong iti sadino man a pangitayaban ti angin, nagbalin a kasla nakabambantot a lubong a naidisso kadagiti abagana, nga iti kanito nga agriro wenno aglulok dagiti tumengna, matnag ti lubong ket maburburak.

Inruarna dagiti papeles. Binidingbidingna dagitoy sa sinaggaysana met laeng nga inserrek: ti sertipiko ti pannakaipasngayna; ti diplomana iti kolehio; ti nagkasaranda ken baketna; ken ti sertipiko ti pannakaipasngay ti putotna.

NAKAMAKAM ni Oliver ti maudi a biahe ti bus a mapan iti pier ti Batangas iti terminal daytoy iti Buendia. Kinapudnona, adu ti bakante a tugaw ken nagur-uray pay. Nalabit, mangnamnama ti drayber ken ti konduktor a mapunno ti bus.

Namrayanna ti timman-aw iti tawa ti bus. Pudno a saan nga agin-inana ti siudad. Adda latta dagiti aglabas a lugan. Adu dagiti aglaklako.

Pinangyaw-awanna daytoy iti panangsunson manen dagiti saludsod iti pispis ken nakemna. Kakaasi a nangtiptiped iti panagluana. Mauman a mangsungat manen ken ni Apo Dios iti kararagna a kasla pannakisarsarita laeng iti nauneg a gungugong a tunggal agsao, ti maawatna a sungbat ket ti allangogan ti timekna. Kaanonto ngata met a mauma dagiti parikut a mangatipil kenkuana?

Addan iti kolehio idi limed a nagsukisok ken nagpalutpot maipapan iti napasamak kada lilongna ken dadduma pay a kakabagianna a pakairamanan ni inangna, ken ni tatangna. Naammuanna a ni lilongna ti kangrunaan a saksi iti pannakauram ti dua a balay iti ilida a nagtungpal iti pannakaibalud ti nabileg a tao nga akin-utek iti daytoy. Ti adatna, iti pannakawayawaya daytoy kalpasan ti maysa a dekada, isu met ti pannakamasaker ti pamiliada. Awan ti nasiken a pammaneknek ngem ammo ti kaaduan nga aramid ti nabileg a tao ti pannakaibalud ni lilongna. Naimbag ta napan idi imbuya ni tatangna iti peria iti kapitolio ket saanda a nairaman. Daksanggasat ketdi ta nairaman daydi nanangna a masikog iti agbalin koma nga adingna. Ipapanna a gapu iti buteng ken aliaw, nagkamangda ken amana iti Cagayan. Ngem iti no ania ketdi a rason, idi addan iti maudi a tukad ti elementaria, nagsubli ti amana iti Ilokos ket daksanggasat ti nagbanagan daytoy.

Bayat ti yaadu ti ammona ken yuuneg ti panangimutektekna, ad-adda met a naamirisna ti kinaawan-gawayna no bilang ikeddengna a tuntonen ti hustisia nga agpaay iti naggapuanna a pamilia. Mano a pisos ken mano a buli laeng ti katukadna? Dayta ti gapuna a dina pinadas nga usaren ti inleppasna a kurso a kinaagiwarwarnak. Ta apaman a maam-ammo ti naganna, mamin-ano laeng a matuntonanda? Apagbiit ket ngata, mainayonen iti listaan dagiti saan a nasolbar a kaso dagiti napapatay nga agiwarwarnak. Ta ti nagbalin a kabusor ti pamiliada, ad-addan a bimmileg gapu ta maysan a nabotosan nga opisial ti gobierno.

Naimbag ta iti panagsuratna iti daniw, ababa a sarita ken salaysay, nayat ti editorna nga agaramat iti nagan iti pluma. Nupay kasta, iti panaglatak ti Hermano Constantino, nga inusarna a nagan, adu dagiti agduadua iti kinaadda ti kasta a tao.

Saan met ngamin a mapabasol a kadagupan dagiti naglabasanna a trabaho—dianitor, mensahero, guardia, konduktor, ahente ti seguro, para demo kadagiti produkto, sekretarial—daytoy kinamannurat ken kanaig daytoy, kas iti panagipatarus, ti nagirayan ti riknana. Malaksid iti dayta, nanamnam-ay—nalabit—gapu ta saan a masapul a mapan iti maysa a lugar tapno maaramidna ti trabahona, ken saan a maibalud iti oras. Iti pay panagsuratna iti piksion, maipeksana dagiti agsasamusam a karirikna ken kapanunotanna.

Apaglabes nga alas dose idi agrubuat ti bus. Nagbanag ti biahena nga umuna a biahe iti dayta nga aldaw imbes a maudi a biahe koma ti napalabas nga aldaw. Sabagay, nasapa man wenno naladaw a makagteng iti papananna, ti panangallukoyna ken ni baketna nga agawid ti pakaseknanna.

Kinitana ti insaganana a pangkitaanna no kasano ti mapan iti lugar ni baketna. Sinukisokna pay iti internet. Naimbag ketdi ta addan Google Maps. Damona ti mapan iti Mindoro—iti Wawa, Calapan City a nakayanakan ni baketna. Saan met ngamin nga inyaw-awis ti tunggal maysa kadakuada ti ipapanda iti lugarda. Wenno uray napagsarsaritaanda la koma. Dida pay ketdi ania a nagsarsaritaan ti napalabas ti tunggal maysa gapu ta nalabit, nairayoda iti nainlasagan a rugso iti tunggal maysa. Sa idi nagbungan ti aramidda, ad-adda metten a ti pakaseknan ti anakda ken ti biagda a kas agassawa ti nakakumikomanda. Kadagiti sagpaminsan a dida maliklikan a pagsaritaan ti naggapuan wenno panagubing ti tunggal maysa kadakuada, nakaan-annad ni Oliver kadagiti impalgakna maipapan kenkuana.

Uray iti panagkasarda iti sibil, gapu ta agpadada a nasuroken a beinte singko anios ken saanen a masapul ti pammalubos dagiti nagannak, saandan a nakakumikoman pay a sinapul dagiti dadakkelda. Immanayen ti sangaparis a ninong ken ninang a saksi—ni Mister Lucas iti biangna, ken iti biang ni baketna, ti department head iti trabaho daytoy. Nagtulaganda met ketdi ti panagkasarda iti sibil. Maud-udinton ti panagkasarda iti simbaan, ket isunton ti panangawisda kadagiti dadakkel ni baketna.

Nangrugi nga idukit ni baketna ti panagkasarda iti simbaan idi maipasngay ti anakda. Nadakamat daytoy a tapno adda rason a maawisna ti amana nga umalut-ot iti nasulinek nga ili ti Mindoro a nagpainganna, a no di mariro, nadakamat ni baketna nga iti Bulalacao.

Apay ngata nga agpayso a nagpaing ti ama ni baketna iti nasulinek a lugar? Napalingaling ta iti dayta laeng a kanito a naamirisna a parparawpaw a talaga ti ammoda ken baketna iti tunggal maysa.

NAGLAMIIS ti sibubukel a bagi ni Oliver idi dina masangpetan dagiti aginana iti naipatuldo kenkuana a pagtaengan ti pamilia daytoy nga agarup dumna iti katangriban, a ti arubayan a nagpatinggaanna, saplisaplidan ti naapgad nga angin ken tapliatapliakan ti nupay saan a napigsa, saan met a mauma nga allon. Iti laksid ti pannakakumikomna iti parikutna, naisallin iti panunotna a simnek no yanna ti sabangan wenno ‘wawa’ ta kasla met gagangay nga igid ti baybay a no pagibasaran ti kinaadda ti tangrib, nabato la ketdi ti pagpaspasagan dagiti allon.

Kunam la no adda naggugubal a bao iti barukongna idi kasla ampo a nagpasgar ti ina ni baketna a nangdamag no ania ti napasamak. Nagplastar met a kunam no kumabil dagiti dua a lallaki nga adien ni baketna.

“Pinnauyo ti agassawa, ma’am,” nakunana iti nababa a timek a dina masierto no naawatanda ta isu met ti naitiempo nga ididil-ag ti napigsa a dalluyon.

“Aysus! Naitim-ogen, a!” Nangato ti timek ti katuganganna a babai a nangrimbaw iti ariwawa ti aglawlaw, iti tenor ti manglalais a kontrabida iti pelikula wenno teleserye. “Napanunotnan nga awan maganabna iti naiwawa a gabat a kas kenka! Ali, inka biroken! Ta no saan...!”

Naggiteb ti pispis ni Oliver. Napanunotna a no mabalin la koma nga adda madadaan a sabali a nataengan iti aglawlaw, guyodennan a dagus nga ipasango kadagiti kakastoy a situasion. Wenno apay a dina napanunot a pagpammarangen ni Mister Lucas nga amana bareng mangikabilangan dagitoy? Ngem mayat ngata ti boss-na nga agulbod?

Dina mapanunot no kasano nga agpakaasi a kas kadagiti eksena iti pelikula wenno teleserye. Ket awan ti sabali a mabalinna nga aramiden no di ti tumallikud.

Iti itatallikudna, nalagipna ti surat ni baketna: Tinimbang ka ngunit kulang. Ti itatallikudna, kaipapanan metten ti panangisukona iti daras koma a panagkappiada nga agassawa.

Pettat a nagsardeng ken napamuttaleng. Kayatna met a talaga a makita dagiti aginana. Ngem napananda? Ket inkeddengna ti agsubli. Padasenna ti agpakaasi iti katuganganna ken kadagiti kakayongna iti uray sangkabassit a palnaad no yan dagiti aginana.

Ngem awanen dagitoy iti disso a nagsasaritaanda. Nakatrangkan ti ridaw idinto a nakaserra latta dagiti tawa ti impapanna a balay dagitoy.

Idi agangay, rinimbawan ti ungor ti traysikel ti ungor iti aglawlaw. Nagpainayad daytoy agingga a nagsardeng iti batogna. Dimsaag ti agkabannuag a drayber.

“Mapanka dita?” Napasig ti timek daytoy iti Tagalog bayat ti yaasidegna.

Nagtung-ed ni Oliver. Sa nagngilangil.

“Ni Liberty ti masapulmo?” inamad ti lalaki ket naburburtiaan ni Oliver.

“Awan kano...” nagraed, “awan kano… ni baketko.”

“A, sika ti asawa ni Liberty? Siak ni  Julio, taonak idi ni tatangna, idi agbasbasnig pay. Mang Julio, kunam lattan.”

Timmalged ti rikna ni Oliver. Immaddang ti lalaki a nangidiaya iti dakulapna. Naawatanna ket inawatna. Nairut ti petpet ti nakersang ken napuskol a dakulap daytoy. Nasiputanna ti panangtaldiap daytoy iti nakaserra a balay. Iti nababa a timek, kinunana: “Nairanrana a nailuganko da baketmo ken ti anakyo idi simmangladda ditoy... idi malem ti Martes, no diak mariro. Nagdardarasda a nagpaitulod iti terminal ti mini-bus a mapan Bulalacao. Naimbag ta naabotanda ti last trip. Kunana a diak kano ibagbaga kada nanangna. Ngem ibagak kano iti lalaki a mangsapul kenkuana... nga impapanko nga asawana, a, ta adda metten ubbana nga ubing. Ket sika dayta a lalaki, di kadi?”

Nagtung-ed ni Oliver.

“Kitaem laeng met ti gasat...” Nagkatawa ni Mang Julio.

Naisursurot ni Oliver a nagkatawa. Nadlawna a nairayok ti riknana ket inkagumaananna a tiniped ti pannakaluyana gapu iti ragsakna a nakaammo iti yan dagiti aginana.

ii.

TATAY, si Liberty ito. Baro a number-ko. Umaykami dita i’toy apokoyo.

Inulit ni Santos Tadios Tabasan a binasa ti Tagalog a teks ni Liberty nga inauna nga anakna. Lepleppasda a nagsarita ta immawag daytoy kalpasan ti sumagmamano a minuto a napasangpetna ti nasao a teks. Pinatalgedan ti balasangna ti inteks daytoy. Imbagana pay nga urayenna ida iti kalsada ta amangan no adalemton ti rabii no sumangpet ti bus a naglugananda. Impasingked pay daytoy a saanda a kadua ti manugangna a ni Oliver Garcia Tabulog a kas man ibagbaga daytoy nga awan ti rason tapno agkitakit.

Dina masinunuo ti marikriknana—no maragsakan wenno saan—iti naammuanna a saan a simmurot ti manugangna. Maragsakan ketdi gapu ta makitana met laengen ti umuna nga apokona. Ngem no kasta nga umappayaw iti panunotna ti manugangna, sunsonen ti dina mailawlawag a di pannakaidna ken sidduker a nangsallukoben kenkuana sipud impakaammo ti anakna a nakinobio iti daytoy a tao. Daytoy met ti dina maibuksilan a rason iti anakna no apay a naynay ti panagrasonna no kasta nga ipasimudaag daytoy ti yaayda iti yanna. Gapu ta nalawag iti lagipna a Tabulog daydi kapitan a nagbalin a kangrunaan a saksi kontra ken ni Vicencio Avila a sigud a boss-na idiay Ilokos. Agpayso nga adu ti tattao iti lubong. Ngem saan ngata a naggapu daytoy nga Oliver Tabulog iti daytoy a pamilia a kanaig ti rason ti panagpaingna ditoy? 

Agingga ita, kitkittiban ti panagbabawi no apay a naipasungalngal iti kasta a dana ti biag. Tuduenna ketdi ti rigat ti biagda idi iti Ilocos Sur. Nagpaay a babaonen ti Pamilia Avila. Agingga a nagbalin a badigard ti baro a ni Vicencio Avila. Isu ti para isayangkat kadagiti kalokuan daytoy. Nagbalin a kasla nuang a nataldengan a maiturong iti amin a pagayatan ti amona. Uray kasla agbaliktad dagiti lalaemna tunggal makaaramid—iti ipaaramidda—a babak, awan maaramidanna tapno makawayawaya. Awan gawgaway ti kaamaanna. Awan nabalinanna uray idi pinasindianda kenkuana ti tambubong a mitsa ti pannakauram ti dua a balay a nakatayan dagiti kameng ti pamilia a kangrunaan a kabusor ti Pamilia Avila. Ta idi agtatapuak dagiti kameng ti pamilia, pinaratupotda pay dagitoy.

Ti adatna, natangken met ni Kapitan Tabulog. Intudo daytoy ni Vicencio Avila nga utek ti nakaam-ames a krimen. Ket idi marugianen ti pannakabista ti darum, saggaysa metten a nalikidar dagiti kakaduana a badigard. Kadakuada nga innem nga asideg ken ni Vicencio, isuna laeng ti saan a naipakni. Babaen ti balakad ti amana, dinagdagusna a pinanawan ti Ilokos—ken ti pamiliana ken ti kinataona.

Idi simmanglad iti ili ti Calapan iti Mindoro, maysan a baro a tao. Isunan ni Liberato Dela Cruz.

Ngem saan a kas kalakana ti panangirugina iti baro a biagna. Naritur ti bagina kas kargador iti pier. Manmano met a maawis nga agpaay iti basnig wenno dakkel a barangay a pagkalap ta agkarkarawa met iti tay-ak ti panagkalap. Idi adda naam-ammona a mannalon a taga-Victoria, naisadsad iti nasao nga ili a yan dagiti nalalawa a pagtatalonan. Ti adatna, naruay met dagiti Ilokano iti dayta a lugar. Gapu ta imbagana a taga-Quezon, masansan a madillaw ti bengngatna nga ag-Tagalog ken ti kayumanggi a kudilna ken dagiti natadul a pangana. “Kaska la Ilokano,” kinunkunada.

Iti butengna a mabalin a matuntonan ti gamat dagiti Avila, nagsubli man met laengen iti pier iti Calapan. Ngem pudno a maritur ti bagina. Saanna ketdi nga inagal ti adda a kasasaadna nangruna idi madamagna a naibaluden ni Vicencio Avila.

Pinadasna manen ti nagtrabaho iti basnig. Ni Isidro Dinglasan ti nakaanus kenkuana a nangsursuro tapno agbalin a nasiglat ken mapangnamnamaan a trabahador iti pagkalap a basnig.

Maibagana a ‘paraiso’ ti lima a tawen a panagtrabahona iti babaen ni Isidro Dinglasan. Naitalek kenkuana ti kinapangulo ti basnig ta ad-adda a tinaming ni Isidro ti sumagmamano disso a tatalonen a dagana. Kangrunaanna, atapenna nga ad-adda pay a kinanunongan daytoy ti panagpaayna iti basnig idi iparipiripna a kayatna nga asawaen ti inauna a balasang daytoy. Nupay maarus ni Esperanza iti langa ken isu ti saan a nakaadal kadagiti lima a babbalasang ni Isidro Dinglasan, ibilang ni Santos a ti yaannugot daytoy a makikallaysa kenkuana ti pannakabuniagna iti baro a biagna kas Liberato Dela Cruz. No idiay Ilokos, maibaga a kasla naitsamba a mutit ta limmaksiden iti kalendario ngem nakaasawa iti apagsagpatna a beinte. Kas subadna iti Pamilia Dinglasan a nangidiaya kenkuana iti ‘paraiso,’ dinoble no di man triniplena ti agawana—tapno rumang-ay ni Isidro Dinglasan, tapno makaturpos iti karera dagiti uppat a kakabsat ni baketna, tinulonganna pay a nangpasayaat iti talon ken bangkagda.

Tagibida ti maikatlo a putotna idi mabasana iti tabloid a nakaruaren iti pagbaludan ti sigud a boss-na nga atapenna a nangipaipakni kadagiti kakaduana. Kellaat a nagsubli ti panagdadanagna. Sa ad-addan ti siddukerna kalpasan ti sumagmamano a bulan ta nadamagna ti pannakamasaker ti kaamaan ni Kapitan Tabulog.

Ngem iti laksid daytoy a panagdandanagna, naurnos ti biagna iti sidong ti kaamaan ni Isidro Dinglasan.

Daksanggasat ketdi ta atapenna a sipud iti pettat nga ipupusay ni Isidro Dinglasan gapu iti atake iti puso, nangrugi metten dagiti agtataruptop a parikut ti pamiliana. Iti maysa nga aldaw, nadarudaranna ti nalailo a pannakisarsarita ti maysa a taona ken ni baketna. Awan met ti pammaneknekna nga adda maikaniwas a relasion dagitoy ngem sineppeg lattan ti nakaro nga imon. Nalagipna lattan nga adda dagiti gundaway a saan a sumurot a tumapog iti baybay ti nasao a taona. Kakaasi a nangterred iti bagina. Kinasaona ti taona ket impangtana a papatayenna daytoy no saan nga agawid idiay Masbate. Dina masinunuo no nairanrana ngem isu metten ti nanipudan ti saanen a panagpagaraw ni baketna kenkuana. Dita metten a naamirisna nga iti unos ti panagassawada, nalamiis gayam daytoy kenkuana uray no makiinnayat. Iti maysa a gundaway, iti panagtakderda iti siledda a nasipnget—nga adda iti nagbaetanda ti katreda—sinaludsod ni baketna: “Asinoka kadi a talaga?” Dina malipatan ti langa ni baketna a manuktukod, manidsidir. Inulitna nga imbaga ti pinarparbona a kinataona. Ngem nariknana, saan a namati ni baketna kenkuana. Nariknana, manipud idi, saanen a mamatpati ni baketna kenkuana.

Saan pay a nabayag ti pannakaidulin ti katuganganna, dinawaten dagiti kakabsat ni baketna a mabingbingayen ti daga ti pamiliada. Saan nga ania a nalawa ti nabagi ti tunggal maysa. Ngem pagsayaatanna iti biang dagiti ipagna, addan propesion dagitoy malaksid a naikamangda kadagiti adda mabalbalinda. Iti biangda, saanda koma met a mangrikna ta adda pay met laeng ti basnig nga ig-iggamanna. Ti adatna, iti dayta a kaadda ti inaunana iti maikapat a tukad iti elementaria, nagginggined iti isla ket nagaluyo. Nadadael ti balayda. Nakibor ti tukot ti taaw a nangbibiag kadakuada iti nabayag. Idi agkalma ti aglawlaw, awanen ti makalapanda. Masapul payen a dumanonda iti arubayan ti Batangas tapno adda makalapanda—banag a saan a praktikal ta ad-adu pay ti mabusbosda nga igatang iti gas ngem ti gatad ti makalapanda.

Nanindi iti sigarilio ket nakain-inayad a nangsusop ken nangipug-aw iti asuk. Iti nagmattideranna a ruangan, winanawananna ti arubayanna a minulaanna kadagiti nadumaduma a nateng a pagpurpurosanna iti aginaldaw a sidaenna, ken no kasta a kaaduna, isukatna idiay tiendaan iti bugguong, asin, asukar, kape, sigarilio, sabon, ken dadduma pay. Impakalay-atna ti imatangna iti munturod a nangipuestuanna iti kalapawna. Mangngegna met ti anasaas ti waig iti likudan ti kalapaw a pagkalkalapanna met iti nayon dagiti nateng nga aginaldaw a sidaenna ken ilakona, ken no kalabonna, adda maisalikadna a gatad a napia la a kautenna no adda pakasapulanna.

Manon a tawen nga agbibiag a bukbukodna? Idi awanen ti makalapanda, awan ti nabalinanda idi ikeddeng ti pamilia ni baketna nga ilakodan ti basnig. Gapu ta saan a makaanay ti sangkabassit a talonenna, immawat pay iti sukayenna. Ngem saan a makaanay a para iti aginaldaw a gastuenda ken pagbasa dagiti annakda. Awan ti nabalinanna idi impakaammo ni baketna nga agnegosio. Nangala daytoy iti puesto iti ili ket naglakolako iti no ania la ditan. Indiayana ti itutulongna ngem kuna daytoy nga ipamaysana ti panagtalonna. Ad-addan a ti asawana ti nakaipaay kadagiti pinansial a kasapulan ti pamiliada. Iti panaglabas ti aldaw, umik-ikay nga umik-ikay metten kenkuana dagiti dua a putotna a lallaki. Nalabit, nasair ti riknana ket inkeddengna ti agsapul iti sabali a pamastrekan. Agingga a nakadanon iti Batangas City a nagpasada iti dyip. Ti adatna, nailaw-an a simmurot iti beerhouse iti naminsan ket naidanon ken ni baketna nga adda babaina. Inlawlawagna ken ni baketna a saan a pudno ngem ad-addan a timmamnay ni baketna kenkuana.

Dina masinunuo no kaano a nangrugi ti saannan a panagawid iti balayda. Ngem no saan a mariro, idi madamagna iti balasangna a naawat daytoy nga iskolar iti maysa a pagadalan iti kolehio idiay Manila. Saan ketdi a naputed ti komunikasionda nga agama ta tunggal agbakasion, maisiki latta daytoy ti umay umian iti yanna. Ket gapu ta adda met naur-urnongna a saggabassit, mayawatanna met latta daytoy iti alawans. Ipapanna a gapu ta nariingan ti balasangna ti kinasaliwanwan ti biagda, maawatan daytoy ti sasaadenna.

Uray idi addan trabaho ti balasangna, no makalagip, umay latta sumarungkar. Ngem manipud idi nadakamat daytoy a nobiona ti maysa nga Oliver Garcia Tabulog, pinagelannan nga umay. Dina imbaga no apay. Kayatna idi a paglan ti anakna a makirelasion. Ngem ania ti ibagana a rason? Kayatna kadi a gumura ti kakaisunan a kameng ti pamiliana a mariknana a mangipatpateg kenkuana?

Idi marunot ti sigariliona, inkeddengna ti mangnateng iti dengdengenna a pangaldaw. Padasennanto met ti mapan mangsangat kadagiti banniitna inton lumamiis ti darang ni Apo Init bareng adda dimmawi tapno adda ipasidana iti balasangna ken ti apokona. Mangan kadi ngatan iti innapuy ti apokona? Kayat ngata daytoy ti digo ti dinengdeng?

Nasayaat met no makadaw-as ti balasangna sakbay a panawanna daytoy a lugar. Malaksid ngamin nga ipaspasimudaag ti sigud a taona a mabalin a pagdissuanen ti maysa kadagiti annakna iti mabiit, mabalin a maluktanen ti pier iti Bulalacao a pagudaodan dagiti roro a mapan iti Caticlan a kadarapat ti Boracay. Naamirisna a no rumang-ayen ti ili a yanna, dawatenda metten ti yaakarna. Sigurado a mabiiten ti panagrang-ay ti Bulalacao. No mapasamak dayta, umadu la ketdi ti tao. Mabuak la ketdi ti naulimek a biagna. Sa maysa, namak pay no adda maisar-ong a makalasin kenkuana a gamat ti intartarayanna a basol? Maal-alimadamadna met ngarud a nakagtengen iti Kamanilaan ti sigud a boss-na.

Kapilitan nga umakarto manen. Maikamanonton a yaakarna? Addanto kadi manen sigud a taona a mangidiaya iti di madakdakamat a solar daytoy? Ta dagiti nagbalin a taona met laeng ti nangidiaya kadagiti temporario a nagnanaedanna. Idi damo, idiay laeng ikub ti Calapan. Sa nagpauneg iti ili ti Naujan. Sa iti Pola. Sa iti Pinamalayan. Sa iti Bongabong. Sa iti Roxas. Sa ditoy Bulalacao. Maam-amirisna itan nga adda gayamen iti ungto ti Oriental Mindoro. Taaw ti agur-urayen kenkuana no agpauneg pay.

APAGISU a maibolsa ni Ama Santos ti selponna kalpasan ti yaawag ni Liberty a nangibagaan daytoy nga asidegdan idi kunam la no lusis dagiti timpuar a layap iti tangatang. Dina maawatan ti bagina ngem mabibi ta mabibi lattan a makaamiris iti sasaadenna.

Gapu kadi ta anakna ni Liberty isu a sangapayangyangan ti pannakaawat daytoy kenkuana? Awan kadi a talaga ngata ti banag a namagsilpo kadakuada ken Esperanza ta nagbalin daytoy a nakalamlamiis kenkuana? Wenno gapu ta dina nasungbatan a nasayaat idi saludsoden daytoy ti kinaasinona?

Saannan a naigawid ti panagluana idi mapasungadanna da Liberty ken ti apokona.

“Ania ti naganna?” Nagraed ta agarubos lattan ti luana a nangmatmat iti apokona a nargaan iti turog.

“Vero, ‘tay.”

“Vero?”

“Pinagtiponmi ti naganyo ken Oliver. Oliver plus Liberato... Vero,” kinuna ni Liberty a makalulua metten. Umis-isem daytoy a nangbuya iti nakaan-annad a panangidennesna ken ni Vero iti barukongna.

iii.

SANA po, Diyos ko, at ‘di ako nagkamali…

Nanguros ni Liberty Dinglasan Dela Cruz. Idawdawatna nga agballigi iti inaramidna, ti panangipakatna iti nabayagen a pinampanunotna a pannubok iti asawana. Makaisem ta kasla teleserye wenno pelikula. Isu pay ketdi ti namkuatanna nga agbuya kadagiti teleserye tapno maaddaan iti idea no kasano a makaipakat iti naballigi a pannubok. Binilinna ni Loida a katulonganda nga ibaga daytoy a nagawidda iti Mindoro. Pinaikkanna iti pagilasinan ti asawana tapno ammo met laeng daytoy ti pangsurotanna kadakuada. Ammona a matarusan dayta ti asawana ta mamati iti kinasidap ti panunot daytoy.

Inur-urayna met daytoy a tiempo nga addan trabaho ni Oliver, ken naawaten iti sabali a trabaho sakbay a naglusulos iti agdama a trabahona, tapno saanda a maalangan iti daytoy pannakaisayangkat ti planona. Plano a nasken nga isayangkatna tapno matignay ti asawana ket maam-ammona a nasayaat ti kababalin daytoy, ken kangrunaanna, ti katatao daytoy. Iti ngamin agarup makatawen ket gudua a panagam-ammoda, no kasta nga agistoria, no saan a basta maikuleng, yaw-awan daytoy ti saritaan tunggal gay-atenna ti agpalutpot. Dina kayat a mapasaranda met ti nagpasaran dagiti dadakkelna—a no kua, idukit ti inana a dina pagtatakkonan ti tao a dina am-ammo ken ti ‘nanggundaway’ iti kinasingpet daydi lilongna tapno maasawa daytoy. Dina maawat dagita a pammabasol ti inana. Saan a kasta ti pannakaam-ammona iti amana. Patienna ketdi a kuna laeng ti inana dayta ta manipud saanen a makapagkalap ti amana, saanen a nakatulong kadagiti paggastuanda. Ngem ania ngarud ti maaramidan daytoy no pudno met nga awanen ti makalapan kadagiti baybay ti Mindoro? Ibaga ni inangna a nagbabai daytoy bayat ti kaaddana iti Batangas City, isu a sinungatna ti amana. Ket inlawlawag daytoy a pudno a napan nag-beerhouse iti naminsan, ngem saan a pulos a nagbabbabai. Ngem saan a namatpati ti inana. Di inikkan daytoy ti amana iti gundaway. Iti panagriknana, nagur-uray laeng ti inana iti rason a pangilangdetanna iti amana ta kinapudnona, awan ti panagayat ti inana iti amana. Nasakit para kenkuana dayta—a timmao nga awan ayat iti biang ti inana. Ngem dina met ketdi rikna ti rikna ti inana.

Nupay mabalin nga agpada ti amana ken ti asawana a nalimed a tattao, maisapatana iti batogna a langit a patpatgenna unay ni Oliver. Dina ammo no ania ti makaigapu. Nalabit, dayta ti ibagbagada a milagro ni ayat.

Malaglagipna ita ti damo a panagam-ammoda ken lakayna. Iti intalek ti trabahona nga information campaign ti ahensiana, ni Hermano Constantino ti nasapulanna a translator ti leaflet nga iwarasda. Isu ti pinilina ta isu ti kalakaan iti singir. Ti ketdi nakasdaawanna, idi agkitakit daytoy a mapan iti mismo nga opisinada ta masapul a personal ti pannakai-release ti tseke a kas bayad ti panagipatarus daytoy. Indawat daytoy nga ikkan laengen daytoy iti authorization ta isun ti mangala iti tseke sa idepositona iti account daytoy. Ket nasdaaw idi ibaga daytoy ti mainagan iti tseke: Oliver Tabulog. Idi naidepositonan ti tseke, inyawis daytoy ti panagkitada a kas pagyaman kano daytoy. Daydi a panagkitada ti nanipudan ti ayan-ayatda.

Malagipna ita nga idi imbagana iti amana nga addan nobiona, inur-urayna a yawis koma daytoy ti panangikuyogna ken ni Oliver. Ti adatna, ad-adda ketdi a saan a kinasarsarita daytoy maipapan iti lalaki nga ay-ayatenna. Impapanna a makagura ti amana. Ad-addan a nagbain iti amana idi nagsikog a dida man laeng nagkasar iti simbaan ken Oliver. Saan met a pinatgan ti amana ti awisna idi nagkasarda ken Oliver iti sibil. Dina ammo no kas iti inana ken dagiti dua a kakabsatna a masuron la unay ta immuna kano a nasikogan sakbay a nagkasarda. Isu a kayatna koma metten nga agkasardan ken Oliver iti simbaan tapno maipakitana a saan a nagriro ket adda latta kredibilidadna a mangipetteng iti amana iti kankanayon a dawatna nga agsubli koman daytoy idiay balayda idiay Wawa, Calapan City, Mindoro.

Nariing ti panagduaduana iti katatao ti amana idi umun-unegen ti relasionda ken Oliver. Adda dagiti saguday ni Oliver a nakitkitana iti amana. Kas iti panangliklik daytoy a mapagsaritaan ti kinaubingna, wenno dagiti nagannak ken kakabagianna. Mapampanunotna pay ketdi a nalabit, inkeddeng ni Apo Dios a ni Oliver ti kagasatna tapno ad-adda a maawatanna ti amana, wenno nalabit, inted ni Apo Dios ti amana tapno ad-adda a maawatanna ti agbalin a kagasatna iti daytoy a biag. Ta mamati nga iti daytoy a biag, adda naisangrat iti tunggal maysa. Ngem talaga ngata a saan a da inang ken tatangna ti pudno nga agkagasat?

Nagsennaay. Nalabit, saan laeng a makapagsarita a nasayaat dagiti nagannakna. Ket dayta ti dina kayat a mapasaranda ken Oliver.

Ngem mangrugin a mapukawan iti namnama. Maikadua nga aldawen sipud simmangpetda ken Vero ngem awan ti tagiurayna a naimbag a damag manipud ken ni Mang Julio. Sigud a tao ni tatangna ni Mang Julio ket naimbag ta nayat daytoy a mangtulong kenkuana. No saan, napilitan koma a napan nakisao kadagiti kakabagianda a  manguray iti isasanglad ni Oliver. Apo, iturongmo koma iti nasayaat a dana ni Oliver, naitanamitimna.

Manipud iti yanna a bassit a salas ti kalapaw, naimdenganna ti amana a mangpatpaturog ken ni Vero iti laem.

Lallallay, lalay-lalay/ Lalilay, lali-lalay...

Kasla naim-imdengannan daytoy a lallay ti amana. Ngem dina masinunuo no ania daytoy ta awan met kadagiti kannawidan a kantada a Tagalog. Naburburtiaan idi malagipna a kasla inus-usar metten daytoy ni Oliver a nangpatpaturog iti anakda.

Binidingna ti kopia ti Layag a napan ginatang ti amana idi nadakamatna nga agtrabaho ni Oliver iti nasao a magasin ken isu ti mannurat a Hermano Constantino.

“Apay a dina inusar ti pudno a naganna?” sinaludsod itay ti amana.

“Nalabit...” kinunana ket apagapaman a napasarimadeng a nangkarawa iti isungbatna. Nadakamat idi ti asawana nga adu metten dagiti nalalatak a creative writer a nagus-usar iti pen name. Kas ken ni Mark Twain. Ngem kadagupan dagiti mannurat itan iti Filipinas, pudno a nagan dagitoy ti us-usarenda. “Nalabit, kua, ‘tay, kasla kadakayo siguro a dina kayat nga ibunannag ti personal a biagna…”

Apagapaman a nagbabawi iti naisawangna. Ta kasla natukkawan iti uleg ti amana. Sa kellaat a nagrason daytoy a mapanna itulod iti indayon ni Vero.

Tineksan manen ni Liberty ni Mang Julio. Ngem awan latta ti naimbag a damag a mapasangpetna.

MAGAGARAN ni Liberty a mangtantannawag kadagiti sumungad a mini-bus iti terminal ti Bulalacao. Agalas siete iti agsapa itay nagteks ni Mang Julio nga adda lalaki a naisar-ong iti balayda iti Wawa. Pagimbaganna (ken pagdaksanna), saan nga inawat da inangna ken dagiti kakabsatna ket impatuldo ni Mang Julio ti yanda.

No awan ti nakaibayagan ti mini-bus a nagluganan ni Oliver, no nakalugan a dagus iti alas siete, apagisu nga iti daytoy apaglabes nga alas dos iti malem ti sangpetna.

Kurangna la nga ilagtona ti ragsakna iti inaramid ti asawana. Agyamanak, Apo, pasaray maitanamitimna.

Madamdama pay, dumsaagen ni Oliver iti simmangpet a mini-bus. Saanen a nakaibtur ni Liberty ket tinarayna a napan inarakup ti asawana.

iv.

“NAPUDNOAK ken ni Liberty, sir. Kas pammaneknek, adtoy nga aklonek ti amin-amin maipapan iti kinataok...”

Punas a punas iti luana ni Liberty a mangim-imdeng iti salaysay ti asawana. Malmalmes ketdi ti riknana ta daytoy ti sungbat ti asawana iti kiddawna a panangyam-ammo daytoy iti kinataona, kas sungbatna met iti saludsod ti asawana no ania ti masapul nga aramiden daytoy tapno agawiddan ken Vero. Bayat ti panangim-imatangna iti asawana a makalulua nga agis-istoria, iti panagriknana, in-inut met a maluklukaisan ti nadarisay a kinatao daytoy iti imatangda ken amana.

Ikagkagumaanan met ni Ama Santos a di mayanud ti riknana. No adda la koma pannakabalinna, lumneden iti yanna. No apay ketdi nga iti kinaadu ti tattao iti lubong, adda pay laeng makatunton iti yanna a mangiparupa kenkuana no kasano ti kinaulpitna, no kasano a nagbalin a paset ti pannakarakrak dagiti biag, a nairanrana pay met nga ay-ayaten ti balasangna, nga ama ti umuna nga apokona? Pudno a Mannakabalin ti Namarsua ket maipamuspusan tapno maamiris ti tunggal parsua nga iti kaano man, saanto a maitarayan ti ikkis ti konsiensia.

No mabalin la koma, iparintumengna ti dumawat iti pammakawan iti daytoy tao a ti kinapimanna, dakkel ti nagbalin a pasetna. Ngem naamirisna iti kinabayagnan nga agbibiag iti panagpampammarang nga adda dagiti bambanag a mabalin nga italimeng iti kasusulinekan a paset ti kaunggan agpapan pay daytoy ti ad-adda a mangipaidam kenkuana iti kinatalinaay. 

Kalpasan a makapagistoria ni Oliver, nabayag nga awan ti nagun-uni kadakuada. Uray idi mapagnadnaden ti panagsaibbek ken panagluada.

Naimayeng ni Ama Santos idi agtimek ti balasangna: “’Tay, ania ti makunayo?”

Nagsay-a ni Ama Santos tapno mapalag-anan ti barukongna. Maamirisna a kasla minaysaan ti balasangna. Ngem ania ti aramidenna? Sidirenna ti tao a nabatbatin a makaawat kenkuana? Nagsay-a manen.

“Oliver, barok,” nagraed ti lakay, “kas kalawa ti taaw ti panagyamanko ken panagrukbabko kenka ta gapu iti panagayatmo kada Liberty ken Vero, kinabaelam nga inuksob ti katataom kadakami. Ket, wen, annakko, itedko kadakayo ti pammendisionko. Kasta met a dumawatak iti dispensar... ta iti panagriknak, awan ti pannakaikarkarik nga agbalin nga amayo gapu iti kinapimpimanko a pinarsua.”

ITI parbangon ti Domingo bayat ti panagrimat ken panaglumen dagiti naruay a layap, imbagnos ni Ama Santos ti pamilia ti balasangna iti nasipnget a dana nga agturong iti igid ti kalsada a pagurayan dagitoy iti mini-bus. 

Iti napalabas a rabii, kinuna ni Liberty a no dina kabaelan ti makipagnaed idiay Wawa, idawdawatda a mapan koma makipagnaed kadakuada idiay Kamanilaan, tapno aywananna ni Vero.

“Pakaidayawak, annakko,” kinunana. “Iti umno a tiempo, umayakto iti sidongyo.”--O

(Naipablaak iti Nobiembre 5, 2018 a bilang.