Sarita ni SHERMA E. BENOSA
MAUDI a rabii ti lamay ni Amang Salong, ti dakkel a lalaki da tatang. Maikalima itan nga aldaw a nakamassayag ditoy ili a yan ti balay da Angkel Juan a buridek a kabsat da tatang.
Narangrang dagiti adu a sinan-kandila a bombilia a naimuntar iti sangaparis a nagsasanga a kandelaria. Nagsipungtuan dagitoy ti lungon a dumna iti puraw a telon a naisab-it iti diding ti kadaklan. Kasla man agserbi dagitoy higante a kandelaria a silaw ni amang iti maudi a dalan a daliasatenna ditoy rabaw ti daga. Amang ti awagmi ken ni Amang Salong.
Nakakautak iti bolsa ti pantalonko, nagmattiderak iti abay ti lungon a mangmatmatmat iti naisem a rupa ni amang. Malaksid kadagiti nakakidem itan a matana, isu latta daydi isemna idi sibibiag pay. Kasla matmaturog laeng. Awan sidunget a makita a naibinggas kadagiti kuretret a kudil a pakitaan iti panaglakay. Madlaw iti rupana ti pannakapnekna iti biag.
Nagtugawak idi maktanganak. Binuyak dagiti kakabagian ken gagayyem ti pamiliami nga agsangpet. Nakadidillaw ti massayag ni amang. Maisupadi kadagiti kadawyan nga agminatay, saankami a nakamangisit. Puraw ti kawes ti kaaduan kadakami. Nakadekolor pay dagiti dadduma.
Natagari dagiti agaayam iti paraangan. Awan ketdi ti agsusugal. Kaaduan ti agay-ayam iti dama ken ahedres. Adda met dagiti agkakansion a komkompaniaran ti maysa kadagiti kakasinsinko a nalaing nga aggitara. Idi rabii, natinggaw ti katkatawami nga agkakasinsin. Kasano ket indauluan da Anti Lita, nga asawa ni Angkel Juan, ken Manang Nanet, nga inaunaanmi nga agkakasinsin, ti pananglagipmi kadagiti dimi malipatan a padasmi kada amang ken daydi inang nga immun-unan a pimmusay. Maysamaysa nanglagip kadagiti nakakatkatawa a padasmi kadakuada. Nagangayanna, nagbalin a kasla pagpiestaan ti massayag ni amang. Saan a gapu ta maragsakankami iti isisinana— ta pudno a nasakit kadakami ti ipapanawna— no di ket gapu ta kinaykayatmi nga imbes a dung-awanmi ti ipupusayna, selebraranmi ketdi ti biagna, dagiti adal, ayat, dungngo ken amin-aminen nga impaayna kadakami a sagibo ken appokona. Daytoy a ragsakmi ita, ragsak a mangipakita kadagiti nasayaat a sursuro iti biag a nariinganmi kenkuana. Ladingit a mangiladawan iti ragsak ken pannakapnek.
Maysa pay, sangkadagullitna idi mangrugin nga agsalog ti pigsana a saanmi a sangsangitan inton sumina. Nga agragsak ken agyamankami koma ketdi ta naipaay kadakami ti gundaway nga agbiag a kas pamilia ditoy lubong. “Dakkel a sagut ti Dios daytoy kadatayo, ket isunto koma ti laglagipenyo inton pumusayak, annakko. Agyamankayonto koma; agragsakkayonto,” kinunana.
Ket kasta ti agdama a maar-aramid. Agraragsakkami nga agladladingit.
Siempre, adda latta met dagiti gundaway nga agpilit a rumkuas dagiti lua, ta dayta ngarud ti natural a panangipeksa iti ladingit. Ngem no kasta a sumken ti sanaang ti pannakapukawmi ken ni amang, pilitenmi a lagipen dagiti nararagsak a kanitomi kadakuada ken inang, ket mapunas no kua ti saem iti barukongmi.
RIMMUARAK iti arubayan tapno makidanggayak kadagiti kapatadak. Diak la ketdi kayat nga ipadlaw ken ni amang, wenno iti asino man, ti liday a naibugas iti riknak.
Iti panagtakderko iti sungadan ti ruangan, inwarasko ti panagkitak kadagiti adda iti aglawlawko. Nganngani addakami aminen nga agkakabagian. Adu dagiti sangaili a saankon a mairupaan. Kaaduan siguro kadagitoy dagiti gagayyem da tatang. Wenno annak dagiti gagayyem ni amang. Manmano ngaminen, wenno awan sa pay ketdin, ti nabatbati pay kadagiti kasadaranna.
Iti suli dagiti matak, nakitak ti pannakaitikleb ti apagtawenna ngata nga ubing a lalaki. Saan ketdi a nagsangit. Timmakder a dagus daytoy idi makaasideg ti inana. Pinampag ti ina ti tapok iti sapin ti ubing a nakaparabaw iti nadusol a diaper ti ubing.
Kasla adda nakiddis iti pusok. Nalagipko ti naudi a panangsukatko iti diaper ni amang. Ti panagsisinnublatmi nga annak ken appokona a nangestimar kenkuana.
Intuloy ti ubing dagiti babassit nga addangna idi makaibbet iti panangipawil ti ina. Nakaisemak idi makitak ti panagmadi ti ubing iti panangkibin ti ina daytoy. Kadagidi aldaw sakbay a natay ni amang, napalalo a panagyamanna tunggal kibinenmi a patakderen.
Iti naggapuan ti ubing, madlaw dagiti babassit ken assideg a tugot a nabati iti katapokan a pagay-ayamanna. Diak ammo ngem nagtalinaed dita ti panagkitak. Kadagiti abbaba a baet ti addang ti ubing. Dagiti babassit a tugot.
Adda ngamin kellaat a simmiplot a lagip iti panunotko. Naimayengak. Ammok, nakakitaakon kadagiti assideg a tugot. Ken iti nabiit laeng. Iti naudi a panagbakasionko manipud iti siudad a pagtrabtrabahuak.
Addakami a dua idi ken amang iti balayna idiay away. Saanen a makaal-aliwaksay maigapu iti kinalakaynan. Nakapsuten ket ad-addan nga iti butakana ti yanna. Ngem iti dayta a panangsarungkarko kenkuana, rimmuar nga immasideg iti yanko iti arubayan a mangsibsibog kadagiti nalinongan a nakamasetera a masetas. Anawaek koma iti iruruarna ngem pinengdak ti bagik. Naragsakanak ngamin ta kasla pimmigsa daytoy ket mapasublina ti inaldaw a sagbabassit a panagwatwatna a kas idi saan pay unay a naidalit iti iddana.
"Ania dayta, amang?" sinaludsodko. Nagsarimadeng ngamin iti nabannayat a pannagnana. Nagrukob sa nagtugaw. Adda pinidutna.
Tinangadnak a tinaliaw sa immisem. Nagminar dagiti karenken iti pamudawen a rupana. Narimat dagiti matana a kasla ubing nga adda kaykayatna unay wenno adda naisupsupadi a takuatna.
“Umasidegka ta ipakitak.” Saan a napunas ti isemna.
Indissok ti ragadera a pagsibsibogko ket nagturongak iti yanna.
Nagtalangkiaw ni amang idi makaasidegak. “Palimedta laeng a dua,” insarunona a paarasaas idi makaasidegak kenkuana.
“Ket, wen, a, amang,” inkatawak iti nakapsut.
Napalalo a rigat ni amang a timmakder. Nagduaanna nga iniggaman ti sarukodna a ballatinaw. Dinarasko a tinulongan nupay nadlawko ti panagkedkedna. Inibbatak met laeng idi mariknak ti apagapaman a panangiwadagna iti imak. Pinaunak. Iti likudanna, naminar dagiti assideg a tugotna a naibati iti panaraten a daga a sinibogan ti nasapa nga arbis. Nagtarus daytoy iti sabali pay a butaka a nairanta a para kenkuana iti ruar a masanguanan ti ridaw.
Nagtugawak iti ima ti butaka iti abayna ket kinitak ti petpetna.
“Kitaem daytoy, ne.” Inin-inayadna nga inungap ti dakulapna. Iti napusasaw a lukong ti akinkanawan a dakulapna, adda kalkalainganna ti kadakkel ken medio dalumpinas a bisil. “Matmatam a nalaing.” Inyasidegna kaniak ti bisil.
Pinidutko ti bisil iti dakulapna. Minatmatak ngem awan met naisalsalumina a pakaisab-itan koma dagiti matak.
“Nagmayat ti marisna, aya?"
Nagtung-edak.
“Manmano ti kasta a maris ti bisil, apok. Naisalsalumina.” Apagapaman nga iniggamanna dagiti imak a nakaiggem iti bisil.
Inay-ayamko ti bisil iti dakulapko ta diak met ammo no ania ti isungbatko. Adu met ngaminen ti adda labbagana a bisil a nakitkitak. Ngem no ibagak ti pudno, amangan no agpukaw ti rimat kadagiti matana. Pinilik ti nagulimek.
“Adda pay ipakitak,” kinunana ket adda kinautna iti bolsana. Nangngegko dagiti babassit a karatikit.
“An-anuenyo dagita, amang?” sinaludsodko idi ipakitana dagiti nadumaduma ti marisda a bisil. Kakasla bolintik ti kadakkelda.
“Umasidegka,” kinunana manen ngem isu met ti nangyasideg iti bibigna iti lapayagko. “Anting-antingko dagitoy, apok. Ngem, ne, dimo ibagbaga iti sabali tapno di maawan ti birtudna. Duata laeng a makaammo.”
“Wen, amang,” kakaasiak a nanglapped iti katawak a nagkari.
Ayna, Apo, kunada a nagrigat ti agtaraken iti baket ken lakay. Ngem apay a maray-awak met? Agsubsubli a talagan ni amang iti panagubingna, nakunak laengen iti bagik ket binay-ak nga aglailo kaniak.
Wen, agkabawen ni amang idi. Ti la adda a pagkakabawanna. No dadduma, malipatannan ti mapan umisbo iti pagpaknian isu nga addan diaper-na. No dadduma, malipatanna pay no kasano ti agngalngal a suotna ti pustisona. Lakay met ngaminen. Nobentanan. Nakuttong ken agsarukoden no kasta a magna. Ngem malasin pay laeng ti pamestisuen a taerna. Kasla saan a naigalut iti talon idi kabambannuaganna. Ken no kasta a nakaaruat iti para gimongna iti Domingo, nagtakneng man a kitkitaen. Kasla baknang a lakay.
Nadekketkami nga agkakabsat kada amang ken inang. Isuda ngamin ti dimmakkelanmi. Uray dagiti kakasinsinmi. Agingga a dimmakkelkami a nayadayo gapu kadagiti karerami iti biag.
Ngem idi lumakay ken bumaketdan, immassideg ti panangsarungkarmi kadakuada tapno iti kasta, maipapasmi ti iliwmi kadakuada. Kaniak a biang, ti dati a mamindua wenno mamitlo iti makatawen a panagaw-awidko, pinilitko ti nganngani agbinulan tapno uray kaskasano ket makatulongak met a mangaywan kadakuada. Mariknak ngamin a maapresiarda ti ar-aramidek. Ken kas nakunakon, maray-awak kadagiti nakakatkatawa nga aramid ni amang.
Kas iti naminsan a panagawidko idi mangrugrugi pay laeng dagiti pagilasinan ti panagsubli ni amang iti maikadua a panagubingna. Addakami idi iti paraangan nga agin-innestoriaan. Madama met ti panagay-ayam da tatang ken Angkel Nestor iti ahedres.
Idi kuan, kellaat a kasla adda naglitek iti panunot ni amang. Nakadidillaw ti panagrimat dagiti matana. “Agurayka ta ‘yam-ammoka ken ni Burik,” paarasaas ti panangibaga ni tatang kaniak.
Nagkarenken ti mugingko. Burik?
“Tay tarakenko nga upa,” inkiddayna. “Ditaka laeng,” kinunana ket bulonnan a nagturong iti yan ti bay-on a nakasab-it iti adigi ti kamarin a saan nga adayo iti yanmi. Sangarakem a napusi a mais ti inruarna.
Nagkurkor.
Saan a nagbayag, addaytan dagiti kamanokan a tarakenda.
"Dayta ni Burik," intudona ti kalalainganna kadakkel nga upa. Nasileng a nangisit ti dutdotna a napattokan iti puraw. Madlaw a naamo ken ni amang. Kadagupan kadagiti manok nga immasideg, ti kunkunana a Burik ti adda iti sakaananna.
“Nagpintas man ‘ta manokmo, Amang,” impatiray-okko.
"Wen, a! Nasiglat pay," kinunana a bulonna ti panangrakemna manen iti mais. Ngem maisupadi itay, saannan nga inwarsi. Inggumpona ketdi iti yan ti ‘manokna’.
Napaisemak a napawingiwing. ‘Imbag ta saannak a nasiputan ta nakaturong ti imatangna ken ni Burik.
Pagam-ammuan ta adda immasideg a panakkelen nga upa iti yan ni Burik. Ket nakiinnadu metten iti panagtuktokna! Nasimron ni amang.
"Ne, langanattoyen ta isu metten ti makaadu!” kinunana ket inkugtarna a binugtak ti upa. Nagkiak ti upa ngem saan met a pimmanaw. Nganngani met naiparusisi ni amang ta ngannganina naibbatan ti bastonna.
Tinarayko nga inaklilian ni amang. Napatakder met da tatang ken Angkel Nestor ngem didan intuloy ti timmaray nga immarayat ta nabalanse met laeng ni amang ti bagina.
“Apay ngamin a kinugtaram, amang?” inamad ni angkel. Umis-isem nga agwingwingiwing.
“Ket no agawanna met ni Burik ket nagdakkel la ngarud ti baginan!" insungbatna sa binaw-inganna manen ti upa. “Shooo! Pumanawka dita! Pumanawka kunak, la ta makitam!”
“Iwarasyo ngamin dagita mais, a, tapno saanda nga umay agawan ni Burik,” insingasing ni tatang a siak met ti kitkitaenna. Kas kaniak, kakaasida met ken Angkel Nestor a mangtepteppel iti katawada. Idi a nariknak a mangrugrugin ti panagsubli ni amang iti panagubingna.
Tinaliawko ni amang. Mayaten ti diarna a makitungtongtong ken ni Burik. "Ala, kaaduem ti mangan, basang. Kaniam amin dagita," inyay-ayona.
Napaisemak. Kunaek koma a kinadungngo ken kinalailo ti maysa nga inosente nga ubing ti buya nga adda iti sangok, ngem nalagipko dagiti nasaksiak ken nagpadasak a kinadungngo ni amang idi napigsa pay.
Saan laeng a kadakami nga appokona a nadungngo ni amang. Kinapudnona, nagmarka iti panunotko ti pangdaydayawanmi nga annabona, ken ti kaaduan, kada amang ken daydi inang — ti kinasingedda iti tunggal maysa. Iti Domingo, agkibkibinda a mapan makigimong. Sa met laeng agkibinda manen nga agawid. Kasta ti kinasingedda agingga idi saanen a makapagna ni inang ta naidaliten iti iddana. Ketdi, kadagidi a tiempo, ti metten ima ni inang a pinakersang ti rigat ti kanayon a petpet ni amang.
Ti magustuak pay kada amang ken inang, mabuyoganda dagiti angaw ti tunggal maysa kadakuada. Dandani kanayon a mangngegak ida nga aggingginnarakgak. Agkikinnissiimkami lattan nga agkakabsat wenno agkakasinsin no mangngegmi ti nasarangsang a katkatawada nga agassawa.
Diakto malipatan ti kinalailo ni amang iti daydi inang. Ni amang ti kanayon a mangisiit iti lames a sidaenda. Pasaray agsinnuboda iti sanguananmi nga appokoda. Kaaduan nga aglinnabayda. Nganngani saan a mangan ti maysa agingga a saanda nga aglanglang.
Dagita siguro ti namunganayan dagiti naragsak ken nadekket a panagdedennami a sagiboda.
ITI pannakakitakiti assideg a tugot ti ubing, nalagipkomanen ti naudi nga aldaw a panangbisitak ken ni amang. Daydi aldaw a panangipakitana kaniak iti kunana a naisalsalumina a bassit a bato. Daydi aldaw a nabukel ti palimedmi iti bisil.
“Sika laengen ti diak nakasarita iti nalapat, basang,” bigla a nagserioso ni amang bayat ti panangay-ayam dagiti imak ti inyawatna a bassit a bato. Awanen ti inuubing a madlaw a gapuanan ti panagkabaw.
Nagsiddukerak. Ngem sabali a panagsidduker. Kasla adda bara a simmarut iti kaunggak. Iti pusok, iti kararuak. Ket insardengko ti panangay-ayamko iti bassit a bato, wenno ti kasla awan kaes-eskanna a bisil.
“Apay kadi, amang?” dagita laeng ti nasaok iti laksid ti kanayon a panangibagana a kinatarabbitko nga ubing. Nalaingak kano, sangkaibagana. Ngem kasla busorek man ti kabaelak a mangipamatmat kenkuana iti dayta a laing a sangkadagullitna kaniak. Amkek a mapabainan ket maawan dayta a panagtalekna kaniak.
“Agyamanak kadagiti an-anusyo kaniak... ken iti daydi inangyo,” intuloy ni amang ti nagsao. Nakalanang kaniak dagiti matana. Dandani saan nga agkirem.
“Agsubsubalitkami laeng iti kinaan-anusyo kadakami idi ubbingkami pay, amang,” insungbatko. Nupay naggapu iti pusok ti imbagak, kasla narabaw man daydi nga insungbatko. Namin-adun nga imbagami nga agkakasinsin daydiay a rason.
No maisublik daydi a kanito, kinunak koma: “Naragsakak ngamin no ar-aramidek dagitoy para kaniam, amang. Kasla met laeng ken ni inang idi.” Ngem ammok, saan a tagirabawen ni amang daydi naisungbatko. Mannakaawat ni amang. Ken saanna nga ugali a kitaen ti mabalin a negatibo a kaipapanan dagiti isawangmi kenkuana.
Diak ammo, ngem saanko a maibturan a pugsaten ti panagsinnabat dagiti matami iti daydi a kanito. Maysa dayta kadagiti sursuro nga immulana iti panunotmi nga appokona. Kas iti nairut nga alamano, ti panangkita kadagiti mata ti kasarsaritam ti pangrukod iti kinapudno dagiti balikas.
“Dayta bato nga ig-iggamam, apok, kasla awan aniamanna a banag,” nasingaak iti apagapaman a panangamirisko iti bagik, “Ngem no kayatmo a kawesan iti kinapintas, agbalin dayta a naisangsangayan a bato. Adda iti kananakem ti tao tapno mapagbalinna ti biagna a napnuan kaipapanan.” Naganikki ni amang iti panangibangirna iti kettang ti bagina iti makanigid a patongna.
Saanak a nagkir-in ngem nabainanak iti panangyaleng-alengko iti kayat nga ipaawat ni amang iti panangyawatna iti bato.
"Addaan man wenno awanan ti maysa a tao, awan serbi ti biag a saan a makawesan iti nasayaat a kababalin. Laglagipem dayta. Maragsakanak a makakita iti nasayaat a nagbalinanyo nga agkakabsat ken agkakasinsin.”
Ni amang ti immuna a nangisina iti perrengna. Ngem nagtarus dagiti matana iti iggemko a bato. Insurotko met dagiti matak.
Iti panangmingmingko itan iti bato, saggaysa a nakitak dagiti naglabas a napipintas a kanito bayat ti idadakkelmi iti sidongda. Dagiti kawes nga inkagay ni amang kadakami.
“Dimo liplipatan a masapul a teggeden a nasayaat ti kada napintas nga ikawesmo iti dayta a bato, apok. Mangibatika iti tugot a mapagtalkan tapno addanto suroten dagiti mayat a mangsurot kenka,” inggibusna.
Awan ti makapnek a naisungbatko kadagiti imbagbaga ni amang iti dayta nga aldaw. Namrayak laeng ti nagtungtung-ed. Ketdi, nagmalmalem nga inam-ammolan ti panunotko dagiti sinasaona a kasla ketdin adda panagduaduak iti laksid ti pannakaammok a mannakaawat ti lakay.
“Nadlawna ngata?” kinunak iti bagik idi maipaiddakon tapno maturogen iti dayta a rabii.
Iti kabigatan daydi a rabii, saanen a nakariing ni amang.
NASINGA ti pananglaglagipko iti kellaat a panagikkis ti ubing a naitikleb itay. Naitikleb manen. Ngem ita, naisarubsob iti tapok. Nasiputak ti alisto a panangarayat dagiti ubbing pay a nagannak kenkuana. Dadakkel dagiti askawda. Addayo dagiti baet dagiti tugot dagiti sakada a naimaldit ken nangpunas kadagiti assideg a tugot ti ubing.
Napaisemak. Timmakderak a nagsubli iti uneg ti balay. Kasla narangrangrang itan dagiti kandelaria nupay ad-adun dagiti tao iti uneg ngem itay rimmuarak.
Nagtarusak iti yan ni amang. Kinitak manen ti naisem a rupana.
Kinautko ti bolsak ket inruarko ti medio dalumpinas a bisil a kakautek itay. Ti bassit a bato nga inted ni amang idi. Pinagtulidko daytoy iti dakulapko. Nadlawko a limmamuyot iti kadarato panangay-ayamko kadagiti ramayko manipud inyawat kaniak ni amang.
Itan, malagipkon daydi rasonko maipanggep iti agtulidtulid a bato, naminsan nga agsisinnutilkami. Imbagak idi a no maysaak koma a bato, kaykayatko ‘tay tulid a tulid. Diak kayat, kinunak, ti agtalinaed lattan iti maysa a lugar nga aglumlumot. Ta kaniak, ti lumot ket tanda ti kinaduoy, ti kinaawan regget nga agbirok iti kaimudingan ti biag. Iti panagtulidtulid, mapalamuyotmo ti bagim, kinunak idi.
Ngem kinontra ni tatang a kas iti ninamnamak. Inturongna iti sabali a panirigan.
“Iti sabali a bangir, mabalinmo met a kunaen a ti lumot ket simbolo ti panagramut. Narigat met ti kanayon a tulid a tulid, balasangko, ta dikanto pulos makaramut.” Pinarimrimannak idi iti addaan karit.
Saan a nagtimtimek idi ni amang. Namrayanna laeng idi ti umis-isem nga agdengdengngeg.
Kinitak manen ti bato nga iggemko. Sa minatmatak ni amang. Iti isemna, nayurnos dagiti pangngarig iti bato. Dagiti tugot. Iti panaglilinnaga dagiti tugot a kayat a maimarka iti maysa a bato, dagupenna dagiti pagtingitingan iti kayat a dalanen iti biag.
“Naawatakon, amang,” nayarasaasko.—O
(Naipablaak iti Disiembre 27, 2010 a bilang. Umuna a Gunggona/ Salip iti Sarita/ Maika-3 a Premio Reynaldo A. Duque)
