Salaysay ni HONOR BLANCO CABIE
ADDAN dua nga oras a taraok a taraok dagiti kawitan iti Barangay Lumbaan-Bicbica iti ili a Pinili iti Ilocos Norte, kas mangirakrakurak a dandanin sumingising ti init iti labes dagiti bantay iti deppaarna ti daya.
Alas kuatron. Dua pay nga oras sumingisingen ti init iti abay ti Bantay Simminublan iti bangirna't daya nga abagatan ti Lumbaan-Bicbica, 10 a kilometro manipud 'diay poblasion ti Pinili, ti maika-17 a munisipio ti probinsia.
Nakasangon ni Manang Magdalena Galinato-Gamayo, 98, immuna ken is-isuna pay laeng ti nabalangatan a kas National Living Treasure iti Ilokandia a mangsaksakup iti Pangasinan, La Union, Ilocos Sur, ken Ilocos Norte, iti sanguanan ti pamigatna.
Indasar ti kaanakanna iti kabsat a ni Marjoe Galinato, ken ti baketna, sakbay nga agtugaw iti dayta nga aldaw iti bukodna a pangablan iti GAMABA Cultural Center nga impasdek to gobierno idi naawatna 'diay Malakanyang ti pammadayaw idi 2012 manipud iti gobierno nasional.
Kalpasan ti 15 nga oras, sakbay nga alun-onen ti taaw 'diay Sadiay Baybay ti init a nagdaliasat iti ngato ti Pinili, sumrekton ni Manang Dalen – panayodan kenkuana dagiti kakabagian ken gagayyemna – iti paguldaganna iti pagtaenganna, saan nga adayo kadagiti sanga a pagturogan dagiti kawitan ti barangay.
Dayta, no malpas nga agpasar iti gusgustona unay a risek, karne ti kamanokan a pamusian ken nadumaduma a dinengdeng.
Sakbay a maturog daytoy a kameng ti Iglesia ni Cristo, siguraduenna a nakapagtomaren iti losartan, omeprazole ken bitamina revicon -- katulonganna a manglaban iti alta presion ken nayon pagpapigsana iti bagi.
Nayawat ken ni Mrs. Gamayo, maysan a balo, ti Gawad sa Manlilikha ng Bayan idi 2012 gapu iti laingna ken kinasayaat ti imburayna iti tawid kultural iti pagilian a kas nasaldet ken di nagsardeng a pulos a kas agab-abel.
Babaen ti Republic Act 7355 wenno Manlilikha ng Bayan Act of 1992, dagiti gapuanan iti kaugalian nga arte tapno maidur-as ken masalakniban ti pannakaperdida ken padayawanna ken suportaranna dagiti kuna a traditional artists agsipud iti di magatadan a kontribusionda iti nailian a tawid.
Makuna a Naidaklan a Gameng ti aramid ti maysa a Manlilikha ng Bayan, maikadua iti National Cultural Treasure, ti kangatuan a kategoria a kukua ti kultura ti pagilian iti sidong ti Republic Act 10066, wenno ti National Heritage Act of 2009.
Kalpasan ti panamigat ni Manang Dalen, agsangpetton dagitay kakaduana nga agabel ken dagitay ubbing a kayatna ti makasursuro nga agabel.
Iti abay ti inna nagpasaran, agmurmuray metten dagiti pangablan. Dandanin sumirip ti init iti daya.
Napasnek ti panangisursurona ken pammagbagana kadagiti ubbing manipud iti bukodna met laeng a barangay.
Iti agdama, ni laeng Manang Dalen – 99 ti tawennanton inton maika-13 ti Agosto – ti maysa kadagiti 16 iti entero a pagilian a nakaawat iti Gawad sa Manlilikha ng Bayan wenno National Living Treasures Award.
Maibatay iti pagrukodan a kas impaulog ti gobierno, ti maysa a makaawat iti daytoy a pammadayaw masapul a "Filipino citizen or group of Filipino citizens engaged in any traditional art uniquely Filipino, whose distinctive skills have reached such a high level of technical and artistic excellence and have been passed on to and widely practiced by the present generations in their community with the same degree of technical and artistic competence.”
Iti maysa nga interbiu nga inurnos ti kaanakanmi – ni Master Teacher Neclyn Galinato manipud iti Central School – naduktalanmi a siam pay laeng ti tawen ni Manang Dalen, kalpasan ti panangileppasna iti maikatlo a tukad ti primaria 'diay Sacritan, rinugiannan ti nagabel kalpasan pti anangbubuybuyana kadagiti iikitna a kakabsat ti amana, addat' ramutda iti ili a Paoay nga am-ammo idi pay punganay a nasasayaat dagiti ablenda wenno aramidenda nga abel.
Nagsardeng agsipud ta kayatna a matulongan dagiti dadakkelna ken dagiti kakabsatna bilang inaunaan kadagiti walo nga agkakabagis – tallo a babbai ken lima a lallaki.
Ita a tawen, no sumaen ti kaaddana iti pangablan, dandanin 90 a tawen nga agbadbaddek dagidiay sakasaka a dapanna iti pedal ti pangablan.
Naipasngay ni Manang Dalen 'diay Lumbaan-Bicbica, dua a tawen kalpasan ti panagili dagiti agaabay a barangay manipud iti Paoay, Badoc ken Batac idi 1922, iti dati a nabakir a lugar a yan ti tallo a punto ti panagbalbalikas – i-Paoay, i-Badoc ken i-Batac.
Daytoy nga ili ti nagnagnaan dagiti tropa Amerikano idi tumapog ti maika-20 a siglo iti kakaskas-angan ti Philippine-American War ken idi dekada uppat a pulo idi nagsawar dagiti soldado ni Tomoyuki Yamashita kadagiti nasurbot a bario – dayta ti awag kadagiti barangay idi – idi tiempo ti Hapon.
Daydiay sao nga “abel” ipasimudaagna ti kayatna a sawen iti pagsasao dagiti adda iti lugar nga agabelda iti nadumaduma a klase – ules, tualia, bata de baño, ken arpaw kadagiti lamisaan.
Adda 13 a kakadua ni Manang Dalen nga agab-abel – 12 a babai ken maysa a lalaki – agpapada amin a kalugaran no di man kakabagian.
Isuda ti napusgan a mangilaylayon iti daydiay pinangabakna a disenio nga inawaganna iti “Inubon a Sabong.”
Malaksia iti daydiay “Inubon a Sabong” adda pay dagiti sabali a disenio nga ab-ablenda:
bola bola, tawwa-tawwa, pinilian,, binakol, kusikos and sinan paid.
Addaan annad ni manang Dalen iti panangisurona kadagiti adda iti Center tapno mataginayon daydiay nakaam-ammuan kenkuana a kinalagda wenno kinabayag ti pannakaaramat dagiti maabel a lupot.
Adu dagiti aggatang a dumanon iti Lumbaan-Bicbica iti sementado a dalan manipud iti poblasion ti Pinili, uppat laeng a kilometro manipud iti MacArthur National Highway a kasilpo ti Tarlac-Pangasinan-La Union Expressway manipud iti Rosario, La Union.
Awan sueldo dagiti agab-abel iti Center. Ngem no adda malakoda kadagiti sag-ot nga ab-ablenda a gatangenda manipud iti Vigan, Ilocos Sur wenno iti Metro Manila, 2/3 ti sumrek kadagiti nagabel, 1/3 ti mapan iti Center a kas paset ti pangmantener tapno saan a napardas nga agrakaya.
Awan sumrek iti gobierno.
Depende no kasano ti karigat ti maysa a disenio, sumurok-kumurang nga innem a pulo a yarda iti uneg ti makabulan ti maabel ti maysa kadagiti agab-abel.
Dakkel ti yaman ni Manang Dalen iti gobierno, ta kalpasan pannakaawatna iti GAMABA, addan 18 a pangablan iti Center a pinunduan ti gobierno ti Ilocos Norte.
Awan ti di unay maar-aramat a pangablan ta umad-adu dagiti umad-adani iti Center nga agessem a makasursuro nga agabel. Ti maysa a pangablan agdappat iti 2 x 2 ½ metro kuadrado.
Adda met dagitay gundaway nga agat-atendarda kadagiti peria nga isponsoran ti National Commission for Culture and the Arts.
Maysa kadagiti benepisio nga ited ti paglintegan iti maysa a nakaawat iti GAMABA, isu ti pannakapadayawna a maidulin ti Libingan ng mga Bayani iti kanito a pumusay.
Ngem nalawag ken napardas ti sungbat ni Manang Dalen: “Kaykayatko ti maipumpon ditoy lugarmi.” --O
(Tubo ti Pinili, Ilocos Norte ni HBC, dati a Presidente ti GUMIL Filipinas ken GUMIL Metro Manila, agsursurat iti Bannawag ken agdama nga Opinion Editor ti Manila Standard iti Metro Manila.)
