Sarita ni JOEL B. MANUEL
SAAN a makuna a kellaat ti isasangpet ti siddaaw iti Purok Nagukritan iti ili ti Agbannawag ta sakbay pay a napasamak dagiti kinadatdatlag a bimtak iti sapasap a pagilian ken iti sangalubongan, timmakdang ti nagtagipayak a dakkel a dumadara iti asideg ti purok.
Maysa a barito, ni Nato, taramidongan, leppapan ken kulot, agtawen iti sangapulo ket innem iti dayta a kalgaw, ti nakasalapon iti higante a dumadara bayat ti ipapanna koma panangiwayway iti nakuttong a bakana iti natikag a taltalon iti labes dagiti natikag met a katurturodan.
Naisalingetnget ti higante a dumadara iti nagsapalan ti nababa a lungboy a babassit ti bungana iti arsadanan ti turod a ngatuen ti pagiwaywayanna koma. Adda payak ti dumadara a kasla nabengbeng a selopin ken addaan kadagiti dadakkel a siit a pannakaragpagna. Nakaukrad ti payak daytoy a kunam no ipagarupna nga adda bilegna nga agtayab. In-inut a limmawag iti pangapsuten a panunot ti barito a nagtayab ti dumadadara tapno makadanon iti purokda a saan met nga adda iti igid ti baybay.
Napasardeng ti nakuttong a baka a nagangot-angot idi bumatog ni Nato iti ayan ti nagtagipayak a dumadara. Nasileng ti kusapo ti ikan. Nagkulipagpag met ngem apagisu unay ti pannakaipit ti kasla bagi ti tao a bagina iti nagbaetan dagiti singin a sanga. Nakabingngi dagiti asang daytoy ket ammo ni Nato a marigatan nga umanges ti dakkel a dumadara.
Paborito ni Nato ti ikan ket immuna a simmiplot iti nakemna a nawadwad a masida ti dumadara. Ngem idi agangay, nagliteng iti panunotna no apay a nakadanon ti ikan iti asideg ti barangayda ken iti pay met turod. Tallo nga ili kano ti ballasiwem, tapno makadanonka iti taaw iti laud, dayta ti mangmangngegna kadagiti agkurongkurong nga umay agisursursor iti ikan a suki ni nanangna. Saan ngata a marmarna daytoy? simmiplot pay iti panunotna.
Ngem adda payak ti ikan. Iti panangukrad daytoy iti payakna, naamiris ni Nato a dandani agkaatiddog ti payak ti dumadara ken ti bukodna a takiag. Langkaw iti tawenna ket birbirngasanda iti tekken. Impagigisna ti sigariliona sa pinagkakanayonna ti simmusop.
Pagam-ammuan, naguyek ti dumadara. Kasla uyek ti tao! Yinekyek! Nagsinta ti baka ngem naimbag ta naigawid ni Nato. Kimmayakay ti ayup ket nagemmak iti atiddog.
Nakita ni Nato ti panagaruyot ti katay iti natirad a ngiwat ti ikan, katay a napalet, arindaraen. Nagbingngibingngi dagiti asang ti dumadara.
“Denggem,” kinuna ti dumadara.
Kasla napleng ken natinnag ti sigarilio ti barito a nakangngeg iti timek ti dumadara. Raed a timek, nabangag ngem kas iti naparpar a bulo. Nakarikna ni Nato iti amak. Napasanud idinto nga immirut ti tali ti tarakenna iti dakulapna. Marmarnan sa met nga agpayso daytoy nga ikan! No sabali la ngata ti nakakita iti daytoy, amangan no nagtalapuagawen. Kasla nagsanud ti katayna iti puon ti dilana. Naupay ti gartemna a nakalagip iti kinilaw a dumadara.
“Denggem ket ipadamagmo iti purokyo ti ibagak,” intuloy ti ikan.
“A-anaganna dayta?” kinuna ni Nato a masmasdaaw; dina pay la patien a makisarsarita iti nagtagipayak a dumadara.
“Addanto panawen a tumakdang dagiti ikan iti purokyo,” kinuna ti ikan. “Siak ti pakpakaunada.”
Nagtilmon ni Nato. No tumakdang dagiti ikan, di uray saanen a makimarmaro ni nanangna iti bagas kadagiti agkurongkurong nga umay aglaklako iti ikan iti barangayda?
Ngem kayat ni Nato ti makasigurado. “No sidaenmi dagiti ikan, dimi met la ipatay?”
“Sidaenyo latta ida.” Naguyek manen ti dumadara. “Saanda a makapatay.”
“Kanayonto nga adda tumakdang nga ikan iti purokmi?” inamad ni Nato ta pampanunotenna ti naimas a kinilaw a dumadadara a natadtadan iti laya ken lasona ken nasukaan, a paboritona.
“Saan, maminsan laeng. Isu a pakdaaram dagiti kapurokam ta agsaganada,” naguyek latta ti dumadara.
Adda pay dagiti sinao ti ikan ngem tunggal ibbatanna a balikas, madlaw ni Nato a kumapkapuy daytoy ket saan unay a maawatan ti barito.
Agingga iti inunnat daytoy dagiti payakna ket nagkulipagpag. Idi saanen a nagkuti, pinadas ni Nato nga inakkal ti bagi ti dumadara manipud iti salingetnget ti kayo ngem nakadagdagsen ti ikan. Saanna a kabaelan a bagkaten nga is-isuna. Nagtaltalangkiaw no adda tao iti asideg ta agpatulong. Awan.
Napan impasok ni Nato ti bakana sa sinublina ti dumadara. Agsipud ta dina latta magabbo, nagtartaray a nagawid a napan nangayab iti amana, ni Tata Pinong, a sangsangpetna met a napan nagbubuga iti bunubonanna.
“Agmauyongkan!” inlais ni Tata Pinong idi ipadamagna ti nakitana. “Kasano a nakapan iti turod ti dumadara?”
“Adda, ‘tang!” impapilit ni Nato. “Ken kinasaonak!”
“Nangaton sa ti gurigormo! Mamatiak nga adda dumadara no adda, ngem diak mamati a nagsao!”
Ngem iti kapipilit ni Nato— ken gapu ta sipud panagubingna, awan malagipna a nakaro a panagkusit ti barona— naguyugoy met laeng ni Tata Pinong. Insingkawna ti ulnas iti nuangna a busilinggit, pinagluganna ni Nato iti ulnas, sa sinaltaanna ti nuang. Gapu iti alikakana nga adda makakita— adda im-imut ti amana, dayta ti sintir ni Nato— nangitugot iti naukrad a sako ken nadalus a selopin ti ganagan a pangabbongda iti dakkel nga ikan.
“Diak ammo nga adda gayamen dumadara a payakan,” kinuna ti lakay idi makitana ti dumadara. “Nawadwad ti lasagna dayta. Ipalagtayto ti dadduma.”
Kakaasida nga agama a nangakkal iti dumadara iti pannakaisalingetngetna iti sapal. Kasla bato iti panagrikna ni Nato.
Impasagadda nga inyawid ti dumadara. Adda nasabatda a lakay a nagsaludsod no ania ti impasagadda.
“Ay, nakilnet a daga, pari. Padpadasek koma manen ti dumamili iti simborio,” inrason ni Tata Pinong. Adda ngamin paset ti turod a nakilnet ti dagana ket dita ti pangal-alaanda iti pagdamilida iti karaang a paglutuanda iti basi ken tagapulot.
Agduadua ti langa ti lakay ngem saanen a nagsaludsod ta inaplitanen ni Tata Pinong ti nuangna.
Kasta unay met ti siddaaw ni Nana Ulling a nanang ni Nato idi maisangpetda ti dumadara iti balayda. Saanna met a patien a nagsao ti dumadara.
“Tulongannak a mangparti ta makakilkilawakon!” kinuna ni Tata Pinong idi agmattider ni Nato a kasla maap-apradan iti pannakalagipna a nagsao ti ikan.
Nupay dakkel ti alumiimna, tinulongan ni Nato ni tatangna a nangparti iti dumadara. Idi butiakanda daytoy, adda nasalapon ti buneng ni Tata Pinong a natangken a banag iti boksit ti ikan. Nanaklaang.
Pinaspasan ni Tata Pinong ti nangiwa iti boksit ti ikan. Kinawalna dagiti lalaem. Idi kuan, intaudna ti maysa a kahita a landok.
Nasdaaw ni Nato a nakakita iti bassit a kaha a landok a ngumisiten a sumileng.
“Naggapuanna dayta, ‘tang?” inamad ni Nato.
“Nairamraman ngata, a, iti kinnanna. Kitaem man no ania ti linaonna,” immandar ni Tata Pinong.
Biniding ni Nato ti kahita. Nakitana ti bilid ti kalub. Pinadasna a suaten babaen ti bunengna. Nairut. Inusar ni Nato ti bangad ti buneng a pinangsuat iti kalub. Naluktan ti kahita ket natinnag ti maysa a bassit a libro a lata met laeng ti akkubna.
Agduadua ni Nato no lukibenna ti libro. Saanna nga ammo ti agbasa. Saanen a nagtuloy a nagbasa manipud nagsardeng iti Grado Uno ket maibilang isuna a kababaan iti adal kadagiti kabaddungalanna iti purok. Nalipatanna pay ketdin dagiti naisuro ni Maestra Miring a maestrada idi. Retirado pay ketdin daytoy a nagmaestraanna.
Ngem kasla adda bileg ti bassit a libro a mangbilbilin kenkuana tapno ukagenna. Ket inukagna. Awan ti nakalanad kadagiti immuna a panid ti nabengbeng met bassit a libro. Ngem iti katengngaanna, adda nakasurat nga: “Adda parabur kadagiti amin a mingmingam.”
Ngem saan a mabasa ni Nato ti nakasurat iti nakapimpintas a nagsisilpo a surat. Dayta laeng ti linaon ti libro. Maymaysa a panid ti nasuratan!
“Ania ti nagyanna?” inamad ni Tata Pinong.
“Ania ti nagyanna?” inamad met ni Nana Ulling.
Impakita ni Nato ti panid. Nagmurareg ni tatangna. Nakarkaro pay a saan a nakaadal daytoy ngem isuna. Kinudkod met ni nanangna ti ulona ket ad-adda a simmugabba ti naangrag a buokna.
“Idulinmo man ta addanto panawen a maammuantayo ti kayatna a sawen,” imbalakad ni nanangna idi agangay. Nupay saan met a nakaadal, isu ti para panunot iti kaamaanda.
Nagmulengleng ni Nato. Idi kuan, kinunana: “Imbaga daytoy a dumadara nga ipakdaarko ti yuumay dagiti adu nga ikan ditoy puroktayo.”
Nayurit ti siddaaw iti rupa ni nanangna. “Pakawanem! Kinunana dayta?”
“Tungpalek kadi, inang?”
Nabayag met a nagpanunot ni Nana Ulling.
“Ti kunak, amana, saan a sarsaritaen daytoy kadagiti kapurokan. Agasem pay no ibaga dagiti tao a nadadaelen ti utek ti anakta? Datayo amin pay, a. Kastoytayo la ngaruden a di nakaadal, sa man ibagadan a nakayanakta iti sansanuong?”
“Saan no saan.” Inyilap ni Tata Pinong ti bunengna iti lasag ti ikan. Kas iti kadawyan a lasag ti dakkel a dumadara, nasayaw a nalabaga ti lasag daytoy. Sangasinublan ti naalap-ap a lasag.
Iti dayta a rabii, impasnek ni Tata Pinong ti nagkilaw iti dumadara, idinto a bumanerber ti panangigup ni Nana Ulling iti digo ti nasangkutsar a lasag ti ikan. Ngem saan a makapangan ni Nato ta agsanud ta agsanud lattan ti katayna iti ngadasna no malagipna ti panagsao ti dumadara.
MABAIN koma ni Nato ngem inturturedna ti nagapo iti namuyong a paraangan ni Maestra Miring iti maysa a malem iti arinunos ti Mayo. No mano ngaminen a rabii a di makaturog ta pampanunotenna ti datdatlag nga ikan, ti impakdaar daytoy ken ti bassit a libro. Isu daytoy ti gagarana. Tilmonennan ti bainna iti inar-aramidna a panagal-aliog idi agbasbasa pay laeng. Mabain a mapan iti eskuela ti purok isu a ni Maestra Miring ti napanunotna a papanan.
“Nato! Apay, barok?”
“Umayak koma agpaisuro, mistra,” indumog a kinuna ni Nato. Itay pay nga inridiidna ti sigariliona iti sementado a kalsada a sango ti ruangan ti inaladan. Amangan no agunget ti retirado a maestra.
“Iti ania?”
“Panagbasa ken panagsurat koma, mistra.” Darumog latta ni Nato.
“Alla, nagsayaaten, barok!” Nagsipat pay ti retirado a maestra ket inamuyna ti olandesen a buokna. “Maayatanak man. Awan tiemtiempo ti panagsursuro ti kayatna a sursuruan ti bagina. Umulika ngarud.”
Imbati ni Nato ti tsinelasna iti baba ti dua a pangal nga agdan iti terasa a napalawlawan iti nabarnisan a naguponggupong a bayog. Adda dagiti kawayan a tugaw a nayintar iti kaatiddogan ti terasa.
“Ala, naimbag man ta kayatmo pay ti agsursuro, sika, Nato, barok?”
“Kayatko met ti sumirib koman, mistra,” insungbat ni Nato.
“Kasta ti kunak koma pay la idi!” Nagsipat pay manen sa nagakub ti maestra.
Saan a maibaga ni Nato ti maipapan iti bassit a libro. Saanna met a maibaga ti maipapan iti datdatlag nga ikan. Ngem nalabit, ibagananto dayta, malaksid ti maipapan iti libro. Isu a nagsubli nga agsursuro nga agbasa ta saanna a mabasa a linaon ti daytoy.
Daytan ti rugi ti kanayon nga ipapan ni Nato ken ni Maestra Miring. Nabayag met bassit, ngem in-inut, nasursurona ti agbasa ken agsurat.
Ket iti maysa nga aldaw, inruar ni Nato ti bassit a libro— nga indulinna idi ken maamak a manglukib agingga iti saanna a masigurado a mabasanan ti linaon daytoy. Linukibna daytoy. Iti tengnga. Ngem awan ti nasuratan a panid. Nasarakanna iti likud.
“Adda parabur iti amin a mingmingam.”
Intangep ni Nato ti libro sa inukradna manen iti udi a nakakitaanna iti surat daytoy. Awan dita! Binirokna iti tengnga. Awan latta! Ngem iti maysa kadagiti umuna a panid, adda dita ti naisurat: “Adda parabur iti amin a mingmingam.”
Maysa a nakakaskasdaaw a libro! Saanen nga imbaga ni Nato dayta iti ama ken inana. Mabasanan ti kakaisuna nga agakar-akar a naguneg daytoy. Ngem iti utekna, saanna a mautob ti kayatna a sawen. Ania a parabur dagitoy kadagiti banag a mingminganna? Isu nga intuloyna ti nagadal iti babaen ni Maestra Miring. Idi agangay, nagbuloden kadagiti libro iti bassit a biblioteka ti maestra. Nasdaaw met ti maestra iti panagsursuro ni Nato. Ta no idi, arig itumegna iti pisarra ken insukonan a saan a makasursuro, itan, masmasdaaw iti paspas daytoy nga agsursuro.
Ket iti maysa nga aldaw, idi natarusen ti panagbasana iti bukodna a pagsasao ken pagsasao ti pagilian ken ganggannaet, impalgakna ti palimed ti dakkel a dumadara a naisalingetnget iti sapal ti lomboy.
Pimmuraw ni Maestra Miring. Nangugis ken immalikeskes. “Ibagam ken ni Pastor Nehemiah,” kinuna ti maestra.
Iti panagwaras ti damag, adda dagiti namati, ngem ad-adu dagiti nangisem iti liklikudanna. Adda dagiti nangkatkatawa. Malaksid a nakapuy ti panagut-utekna, addan sa payen sapsapitokna, kunkunada.
“Ania a kinadatdatlag daytoy?” immulagat met ti pastor dagiti kasla kinigtot a matana idi rinanta ni Nato iti patta a kapilia ti purok— kaum-umay ti pastor iti purok ken maipatpatakder pay laeng ti kapilia— tapno paumanan maipapan iti nakakaskasdaaw a simmangbay.
Inukrad ni Pastor Nehemiah ti Bibliana.
“Adda dagiti pasamak iti Nasantuan a Kasuratan a nausar ti ikan. Kas koma iti libro ni Jonas, binilin ni Yahweh ti maysa a dakkel nga ikan a mangalun-on ken ni Jonas. Tallo nga aldaw ken tallo a rabii nga adda ni Jonas iti tian ti ikan.
“Ken iti libro ni Mateo, kinuna ni Jesus: Surotendak ket pagbalinenkayto a mangngalap kadagiti tao.”
Nasdaaw ni Nato a nakaammo nga adda dagiti kasta a nailanad iti Nasantuan a Kasuratan. Ngem awan ti maibaga ti pastor no apay nga adda nakakaskasdaaw nga ikan a simmanglad iti Purok Nagukritan.
Nupay kasta, inturtured ni Nato ti bimmulod iti Biblia iti pastor. Iti kasta, nagbalin a managbasa iti Nasantuan a Kasuratan ni Nato. Saanna a kasano a maawatan dagiti dadduma ngem inulit-ulitna a binasabasa dagitoy.
KALPASAN ti kinadatdatlag maipapan iti dumadara a naisalingetnget iti ubing a lungboy, napasamak ti pagsidsiddaawan iti Purok Nagukritan ken iti aglawlawna.
Iti dayta a parbangon, nagtudo iti nagdadakkel a dumadara iti Purok Nagukritan ken iti aglawlawna. Nakuppikuppit ti galba dagiti pagtaengan a nagdissuan dagiti dumadara a kakasla bagi ti tao ti kadadakkelda!
Naipisok ti maysa a dumadara iti kalakayan a bubon iti purok. Iti paraangan, nagkulisadsadda a nagaludaid. Adda pay immayas a simrek iti maysa a pagtaengan idi linuktan ti ama ti taeng ti ridaw ti kosina tapno rummuar koma daytoy a mapan agpaksay. Naguga ti maysa a nakuttong a baka a natupakan iti higante nga ikan.
Nariing ti purok iti kanablaag kadagiti ginalba, a narambaran kadagiti uga dagiti dingo. Nabugiaw dagiti manok a nagapon kadagiti kayo ket nagkakayabkabda. Nagtaultaul dagiti aso, agingga a maysa kadagitoy ti nagangek ta narungdo ti paragpagna iti pannakapandagna iti dakkel a dumadara.
Nalagip dagiti pumurok ti impakdaar ni Nato.
Ni Nato, adda a mangbasbasa iti maysa a libro dagiti sarita a nakakaskasdaaw manipud iti maysa a mannurat iti kabangibangda nga ili. Agkapkape ken agsigsigarilio, kas nakairuamanna kabayatan ti panagapuyna iti pamigatda. Idi manalbaag ti bubong ti kosinada, napatakder. Simmirip iti tawa ket napasanud iti panangdungpar ti maysa nga agtaytayab nga ikan iti saan pay a napalitadaan a hollow block a didingda. Naginggined ti balay. Ngem imbes nga agbuteng ni Nato, napaisem ketdi. Natungpalen!
Rimmuar ni Nato. Sinalapon ti lang-es ti agongna.
Nagpiestaan dagiti pumurok dagiti agkaraibalantad a dadakkel a dumadara. Adda amin payak dagitoy! Nakaukrad dagiti payakda a kasla pudno a nagtayabda iti tangatang manipud iti no sadino a taaw a naggapuanda.
Pinadas a kinasao ni Nato ti kasla bagi ti bassit a burnay a dumadara a dandani nasikkarudna iti asideg ti ridaw.
“Agyamanak ta immaykayo a nangipaneknek a saanak nga agbagtit,” kinunana.
Ngem saan a simmungbat ti nadalupo a dumadara. Inulit ni Nato ti nagyaman. Saan latta a nagtimek ti dumadara. Saan a makapagsao a kas iti pakauna a dumadara!
Madamdama pay, kasla nagannukoyan amin a tao nga immasideg iti paraangan da Nato. Nagkulimameg ni Tata Pinong iti uneg ti balay ngem nakisango da Nato ken Nana Ulling.
“Sika ti nangipadto nga umay dagitoy a dumadara!” kinuna ti kapitan ti barangayda. Agtigtigerger iti siddaaw ken butengna. “Mabalin kadi a sidaen dagitoy? Itay pay a kunkuna dagiti kapurokantayo a partienda dagiti dumadara.”
“Partientayo ida,” intung-ed ni Nato. “Awan ti pakaan-anuantayo!”
“Ngem datdatlagda!” impukkaw dagiti babbaket. “Amangan no panangrugin ti panangukom ti Apo!”
“Impakdaar ti pakpakauna dagitoy a dumadara a mabalin a sidaen ida,” impasingked ni Nato. Iti umuna a gundaway, nariknana no kasano ti rikna ti agbalin a mabigbig iti purok, saan a kas maipaspasuli lattan. Ti asitganda tapno dawatanda iti pamanunotan. Ti agbalin a manakem.
“Sika ti mangsungbat no maan-anokami!” impakdaar ti maysa a butiog ken barbasan a lakay.
“Kinuna ti pakauna a dumadara a nakitak: ‘Addanto parabur iti boksit ti ikan.’”
“Ania a parabur ti sarsaritaem? Ammom ti ibagbagam wenno saan?” inlais ti nakuttong a prinsipal ti eskuela elementaria iti purok.
“Diak ammo. Ngem ania kadi ti pagawatanyo iti parabur?” insungbat ni Nato.
Nagkikinnita dagiti pumurok. Dayta ti inur-urayda. Maysamaysa nagbagkat kadagiti agkisaykisay a dumadara ket inyasidegda kadagiti bubon. Adda nangyulnas kadagiti dadduma ket inyasidegda iti waig iti amianan ti purok.
Narugian ti naindaklan a panagparti dagiti taga-Nagukritan kadagiti dumadara— panagparti a nangipigket iti mapa ti pagilian ti Purok Nagukritan a kas nagtuduan dagiti dadakkel nga ikan agsipud ta naipadamag daytoy kadagiti radio ken telebision.
Ti maysa a lakay a nakakalson iti manta a kanayon a nangatngato ti gayadan ti maysa ti immuna a nakatakuat iti tallo a bareta ti balitok iti boksit ti dakkel a dumadara a partienna koma. Iti panangisaltekna iti pigsana tapno lumumlom ti wasayna, limnek ti wasay iti bareta ti balitok! Nasdaaw ti lakay idi dimmagsen ti wasay. Ket idi itaudna, naipanget ti bareta ti balitok iti nagukritanna iti ikan.
Iti maikadua a nabutiakan a dumadara, saan a mamati dagiti agkayong a mangparparti iti pannakaibuknay dagiti nagadu a nagkauna a sensilio idi panawen dagiti Espaniol manipud iti boksit ti ikan, a naibudi dagita a sensilio kadagiti lalaem ti ikan!
Nagwaras nga adda dagiti kinabaknang kadagiti lalaem dagiti ikan. Dagita a takuat ti nangdegdeg iti ad-adda pay a regget dagiti pumurok nga agalikumkom kadagiti di pay naakas a dumadara!
Maysamaysa nagarikuskos kadagitoy. Binaon dagiti amma dagiti annakda tapno agummongda kadagiti dumadara— adu a dumadara! Uray ni Pastor Nehemiah, immandarna met kadagiti annakna ti panagalikuskosda kadagiti ikan. Nupay kullapit ken dumuko no kua ti angkitna, naikarigatan met ni Maestra Miring ti nakaukkon iti tallo a dumadara.
Ngem rimsua ti innangit ken apa dagiti pumurok, ket ti pastor ken dagiti agturay iti purok, saandan a masapar ti makiballaet.
“Agagawka met!” imbugkaw ti maysa nga ina iti sabali nga ina.
“An’a nga agagaw ket batog pay la ti sagumaymayko ‘ta nangalaak!” inkalintegan ti napabasol.
Nangrugi ti nginnernger. Nangrugi ti innarrabis, a nagtungpal iti pinnengnget.
Uray dagiti ubbing, immarimbangawda. Agiinnunada. Mapaspasarukigkigda ken adda mabarbariko iti panagiinnagawda.
“Amasko, langgong!” imbusor ti maysa a naiduron ket sinultakna ti nangiduron kenkuana. Di mabayag, naggabbon dagitoy. Naglinnudonda agingga a napungpunganan ken nakuskusayanda dagiti agkaraiwara a dumadara a saan pay a napidut.
“Agtalnakayo, karaho!” imbugkaw ti konsehal ti purok ngem awan ti dimngeg.
“Anakuem a di met agguyod!” imbugtak ni Nana Ulling ken ni Nato. Kasta unay ti aguanta dagiti dadakkelna nga agiguyod kadagiti dumadara iti paraanganda. “Kastoy la nga’d ti biagtayon, dika pay la umagawa!” inyunget ti baket.
Nabugtak ni Nato iti panagmattiderna a mangbuybuya kadagiti kapurokanna. Impitikna ti sigariliona ket nakipagguyod metten kadagiti dumadara.
Nagtuloy ti panagipaknida kadagiti dumadara. Dadakkelen ti kamada dagiti kaamaan nga adu ti kamengna. Nagtuloy ti inningar. Maysa a lakay ti nangtagbat iti maysa nga agtutubo ngem ni laeng Nato ti naganawa. Ta uray dagiti barangay tanod ken ti kapitan ken dagiti konsehal, makumikomda metten nga agala kadagiti dumadara. Naimbag la ketdin ta naipakni ni Nato ti agtutubo ken saan a nauneg ti sugatna iti barukongna. Ngem ipangpangtana ti lakay.
“Puorankayo a sibibiag!” ibasbassawang ti agtutubo ket agkulkullayaw ti kaunggan ni Nato iti kinadagem ti pangta ti agtutubo iti lakay a nangtagbat kenkuana. “Itappuakko iti bubon ti balasangmo! Bukbokak iti sabidong ti water jug-yo!” Naiturog met laeng daytoy apaman a nabendaan ni Nato ti barukongna iti nadalus a kamiseta. Ipaili koma ni Nato ngem asino ti makasango a mangitulod kadakuada sadiay ili a lima a kilometro ti kaadayona manipud iti Nagukritan? Asino ti mangpanaw kadagiti impagarupda nga ayan ti kinabaknang?
Asidegen ni Nato iti maysa kadagiti ummong dagiti agparparti iti dumadara idi adda matimudna nga agrasrasaw.
“Suitik! Awan met balitokna ni lokdit! Nagdadakkel a bato a ragingragingan met!”
“Pumartika pay i’ta sabali, barok, amangan no addan dita!”
“Maikaliman a pinartitayo, awan met laengen ti adda balitokna wenno diamantena. Batbato met! Ala man, suitik! Suitik dagitoy a dumadara. Suitik dayta a Nato, 'ta losngina pay la’ng!”
Nasair ni Nato iti nangngegna. Pinaspasanna ti immadayo. Nangato bassiten ti init iti Bantay Simminublan iti dayaenda. Agtarus koman iti kamada dagiti dumadarada idi sabten dagiti agparparti.
“Nato, barok! Baknangkamin! Baknangkamin!” immarakup ti maysa a nabaked a lakay! “Sika ti bannuar iti lugartayo!”
Kasla saan a patien ni Nato ti makitkitana. Iti maysa a planggana a bambantayan dagiti ubbing ken agtutubo, gumilgilap dagiti kinabaknang! Tallo a barreta a balitok; sangasab-ok a kuentas; singsing ken al-alahas a nupay daradara ti dadduma, maitugotan a nangina dagitoy; no mano a kangipen ti diamante a kakasla bolintik, ken ginabsuon a plata nga ipagarup ni Nato a balitok.
Madamdama pay, binagkatda nga intag-ay ni Nato. “Nato! Nato!” kinuna dagiti tao.
“Napnapanam, lokdit?” Makaipas ti kusilap ni Tata Pinong a mangsangsango iti butbutiakanna a dumadara idi sumangpet ni Nato iti balayda. Addan tallo a naparti ti lakay. Adda palanggana a nakasagana iti abay ti lakay ngem awan pay ti karga daytoy malaksid iti maysa a bassit a kahita a kas iti kahita a nakaalaan ni Nato idi iti libro a bassit.
“Intianna ti kinabaknangna, awan met?” inngayemngem met ni Nana Ulling. “Apay nagadu a kinabaknang da Atanud Quirino? Tunggal butiakanda, agkaranaganag dagiti plata wenno alahas!”
Naabrin ni Tata Pinong ti sangsanguenna a dumadara. Insakiwalna ti natirad nga imukona. “Tulongam ni inam nga agtengngel!” imbang-esna.
Nairuarda ti kinarakaran ti dumadara ngem awan ti simmurot a kinabaknang.
No mano pay a dumadara ti pinarti da Nato ngem awan a pulos ti masarakanda a kinabaknang. Iti luksaw ni Tata Pinong, ginammatanna ti kahita a naalana iti immuna a pinartina a dumadara. Imbaberna daytoy iti pempennekna. Makadapdap-asen iti narapis ken kinesset ti init a barona.
Nakarikna ni Nato ti uppapay.
Wangwangkarenen da Nato ken Tata Pinong ti maikanem a dumadarada idi pagammuan la ta immasideg da Mael ken Banal, dagiti dua nga agkabsat a kibor iti Purok Nagukritan.
“Litsim!” intudo ni Banal ni Nato.
“Lungatmo!” nangemkem ni Mael.
Iti apagdarikmat, timmayab ti gemgem ni Banal ket naipuro iti muging ni Nato. Nadayyeg daytoy, nagbariwengweng. Sakbay a maalana ti balansena, maysa manen a danog ni Mael ti nangdapiros iti pangana ket napleng iti lanitak ti ngipenna. Nakaraman iti naapgad idi makagatna ti dilana. Nanartarus a naarinuknok iti daga.
Inlayat ni Tata Pinong ti immukona kadagiti agkabsat ngem inggawid ni Nana Uling.
“Bay-amon ta maustelda koma!” intabbuga ni Nana Ulling. “Ninto met ngamin lokdit ta saan nga agpaypayso ti sasawenna!”
Iti napasamak, nagbalin nga agpada a maipatpateg ken maab-abi iti purokda ni Nato. Adda dagiti mangkalkallabay kenkuana ken mangpapaala kenkuana iti sopdrink. Adda met dagiti mangkarkarit ken mangkuskusilap kenkuana. Ngem sumagmamano laeng nga aldaw dayta ta idi agangay, nalipatanen dagiti bimmaknang no asino ni Nato.
Ngem ti nangnangruna a mangkuskusilap ken ni Nato ket dagiti dadakkelna. Ket tunggal malabsanna ti rimmuok dagiti ragingragingan ken nangingisit a batbato a naitaud kadagiti boksit dagiti dumadara, makarikna ni Nato iti sennaay ken pannakaupay. Ta apay a ragingan a nangisit a bato ti adda kadagiti dadduma a dumadara idinto a nagkarga kadagiti kinabaknang dagiti dadduma? Ken saanna a maawatan no apay nga isuna, isuna a maipagarup idi a kamaagan iti purok, maysa a libro a mabasana ngem dina met maawatan ti kayatna a sawen ti naited kenkuana. Apay?
Duan ti librona a babassit a naggapu kadagiti dumadara. Idi maungaran iti panangkabil kenkuana da Mael ken Banal, binirokna ti kahita iti nangibaberan ni tatangna; sinuatna ti kalub daytoy idi masarakanna. Puraw a libro a kas kadakkel ti immuna a libro ti linaon ti kahita.
Agsipud ta ammonan ti agbasa, nabasana a sigud ti kakaisuna a linaon ti libro: “Agbiagto dagiti masirib iti kinasirib.” Idi ukraukradenna ti libro, natakuatanna met nga umakar-akar ti ayan ti kakaisuna a nakalanad.
Ket iti aldaw, no mapanna ipakpakan wenno ipapaarab ti nuangda kadagiti tambak, mulmulmolan ti isipna dagiti linaon ti dua a karkarna a librona a naalada iti tian dagiti dumadara: “Adda parabur iti amin a mingmingam.” ken “Agbiagto dagiti masirib iti kinasirib.”
Isu nga intuloyna ti nagbulod kadagiti libro ni Maestra Miring— nga itan ket adda aminen iti biblioteka ti eskuela ti purok ta pimmusayen ni Maestra Miring— agingga a nabasanan amin dagitoy.
No maminsan, saanna a mateppelan ti di umapal ken ti mangbibi kadagiti kalugaranna. Ta dagiti naparaburan, nagbalindan a nabaknang. Nagbalaydan iti namamaris ken dadakkel. Gimmatangda kadagiti dadakkel ken nagagastar iti gasolina a lugan. Adda met dagiti nangipasdek iti negosiona, iti awayda ken uray iti ili ti Agbannawag.
Ni Pastor Nehemiah, naparaburan iti dakkel a kinabaknang ket nagbalin a dakkel ken napintas ken naranga ti kapilia. Naaddaan pay iti moderno a bus ti kapilia a mausar kano kadagiti camp ti relihion.
“Maiparbeng a ti kapilia ti maysa a nabaknang a purok, dakkel ken naranga,” kunkuna daytoy tunggal adda mangdillaw iti kinaranga ken kinataraki ti kapilia nga impatakderna.
Ngem napisin ti Nagukritan. Dagiti bimmaknang, nagpatakderda kadagiti alad a nangipuera kadagiti solarda kadagiti nakurapay. Dagiti nakurapay, namrayanda ti nangyakar kadagiti balbalayda iti adayo, iti disso a saanda a makitkita dagiti namaris ken nasileng a balbalay. Dagiti ubbing nga idi ket agay-ayam kadagiti sirok ti mangga, nabingaybingayen— dagiti ubbing a babaknang nga agay-ayam laengen kadagiti naaladan a taeng, ken dagiti ubbing nga agtaraytaray a makabutbuteg kadagiti kataltalonan ken iti kalkalsada.
Ken iti maysa a parbangon, ti butiog ken barbasan a lakay, nagpaputok iti derapido nga armasna ket iti kabigatanna, natakuatanda a napasag iti dayaen ti balayna da Mael ken Banal. Napunno iti papel de banko ken alahas dagiti bolsada.
Ken iti maysa a sardam, nagkaribuso ti maysa a kaamaan agsipud iti pannakatakuatda a nagpukaw ti anakda ket nabirokanda nga agtungtunglab iti uneg ti bubon.
Dagitoy amin ti inyeg ti kinadatdatlag dagiti bimmangkag a dumadara. Kinapasindayag kadagiti babaknang; imon kadagiti saan a bimmaknang. Pannakariribuk met ken ni Nato a mangikalkalikagum a mangammo no apay a dimteng dagitoy a paspasamak iti maysa a purok a kas iti Nagukritan.
ITI MAYSA a malem, idi addan asawa ken tallo nga annakna nga amin ket addan iti elementaria, a panagtugtugaw ken panagbasbasana iti rabaw dagiti ragingragingan a bato a naggapu iti boksit dagidi pinarti dagiti tao a dumadara ta impalunapinda iti asideg ti paraanganna gapu iti busbusorda kenkuana, kellaat a simmiplot manen ti kaipapanan ti dina maawatan a linaon dagiti dua a libro. Kas iti kapardas ti kimat, pagammuan lattan ta naglawag ti panunotna.
Immuna a nakaangot iti lang-es ti ikan. Sa kunam no manipud iti tangatang, adda nanglukat iti nakemna.
Minatmatanna iti nabayag dagiti ragingan a batbato; miningminganna, kas nailanad iti immuna a libro. Ta adda ngata nagbaetan ti panangmatmat ken panangmingming?
Binagkatna ti maysa kadagiti kakasla gemgem a bato sa nagturong iti waig. Rinadradanna daytoy iti darat. Rinadradanna a rinadradan. Ngem awan nagbaliwan ti bato.
Nalagip ni Nato ti baro a carborundum a pangasaan a ginatangna. Sinublina daytoy iti balayna ket isu ti pinangradradna iti bato. Ket nasulek dagiti matana iti natiliwna a rimat manipud iti bato nga aggapu iti dumadara!
DAYTOY ti pakasaritaan no kasano a nagbalin a nasaliwanwan met laeng dagiti saan a naparaburan iti agdadata a kinabaknang iti un-unana. Kinapudnona, idi mailako amin dagiti bato, a gayam ket puro a diamante, amang nga inartapan dagiti nakurapay dagiti immunan a bimmaknang. Dagiti dati a bimmaknang, immapalda met kadagiti kabarbaro a bimmaknang, ket saan a naikkan iti sangkabassit nga inana ken kappia ti purok.
Ngem nagtalinaed a nakurapay ni Nato. Ta iti laksid ti natakuatanna, awan ti tinagikuana a kinabaknang. Intedna amin dagiti bato kadagiti nakurapay. Adda dagiti nakapanunot a nangibingay kenkuana ngem nagkedked ta iti tandana, awan a pulos ti nasarakanda a bato a ragingrangingan iti boksit dagiti dumadara a naalada. Awan a pulos. Ket agsipud ta kayatna nga agbalin a natarnaw ti pusona, a nagbalin a giya iti panagbiagna manipud nabasana ti Biblia manipud umuna a balikas agingga iti maudi, nga inulit-ulitna pay, awan ti inalmananna kadagiti kinabaknang a natakuatanna.
Kinuna dagiti agtuturay ti purok a rumbeng a maibingayan ni Nato ngem kinunana: “Itedyo ken ni Cesar ti kukua ni Cesar, ket itedyo iti Dios ti kukua ti Dios.”
Naggapu iti Biblia dayta ket immisem ti pastor iti dayta a sinao ni Nato. Wen, manipud bimmulod ni Nato iti Biblia, adun ti ammona maipapan iti Kasuratan.
Natay ti ama ken ti ina ni Nato a dida napadasan ti nagnam-ay. Agbiag met ken ti pamiliana babaen ti panagmulmulana ken panagtartarakenna iti baka. Ken uray kaskasano, napagluposna ti balayna ken nakabakir iti sanikua gapu iti panagsalimetmetna. Kunkunana: “Adda parabur iti amin a banag.” Ket no malagipna ti dua a libro nga ipagarupna a nangted kenkuana iti di matukod a kinabaknang, kunana, amang a kinabaknang ti inted dagitoy ngem dagiti balitok ken diamante.
ITI MAYSA a malem a mapanna koma iwayway dagiti arban ti nalulukmeg a bakana, idi kitaenna ti nakakitaanna iti dumadara a bassit a lungboy, a dimmakkelen ken timmayagen, adda manen nakasalingetnget a dakkel a dumadara!
Nagkullayaw ni Nato. Sinaplitanna ti akinsango kadagiti bakana. Ngem napataliaw idi agasug ti dumadara a nagtagipayak.
“I-ibagam kadagiti tao iti p-purok! A-addanto p-panawen…”
“Nga ania?”
Ngem saanen a naituloy ti agpaspasikkil a dumadara ti sawenna. Nagkatay daytoy ket yinekyek agingga a pinagukradna dagiti payakna.
Napanganga ni Nato. Nagpanunot ket nagkullayaw manen. Nagtaray a nangipadamag iti purok. Ngem gapu ta bimmaknangda aminen, awanen ti nangikaso iti langkaw, nangisit, addaan dulpak nga agong, ken kababaan iti adal iti Purok Nagukritan (nupay saan nga isun ti kanengnengan no di ketdi kasiriban), ken kababaan iti estado ti panagbiag iti purok. Ketdi, intuloy ti purok ti kinatirina ken innangit ken pinnasindayag dagiti tao.
Iti maysa a parbangon, nasdaaw ni Nato iti karibuso iti purok. Kasla nagtaud ti maysa a daranudor iti tukot ti daga.
Nabuakda a sangaamaan. Rimmuarda. Awan ti makitana a tao malaksid kenkuana ken ti kaamaanna. Ngem manipud iti daga, iti sibubukel a purok, agarup naggigiddan a nagtayab dagiti nagtagipayak a dumadara nga agpalaud, iti direksion ti taaw! Napno iti lang-es ti angin. Napno iti uni dagiti payak a sumabet iti angin.
Naapput ni Nato ti agongna iti agadiwara a lang-es iti angin. Napariaw iti siddaaw ti asawa ken dagiti annakna. Madamdama pay, napnon ti tangatang a ngatuen ti purok iti uni dagiti payak dagiti ginasut a dadakkel a dumadara.
Isu nga idi maipadamag iti telebision ken radio ti napasamak iti Purok Nagukritan iti ili nga Agbannawag, adu nga umili ti di mamati nga iti apagdarikmat, nagpanawanen iti tao ti nakapimpintas a purok.
Agwingwingiwing dagiti naibaon manen a taga-media, inukagda dagiti rekordda kadagiti nakakaskasdaaw a pasamak iti Barangay Nagukritan tapno usarenda a pangsupusop iti kabaruanan ken kadakkelan a siddaaw iti purok.
Nakabulladda a magagaran a mangin-interview ken ni Nato maipapan iti no kasano a di nagbalin a dumadara ken simmurot a nagpataaw agraman dagiti kameng ti kaamaanna. Linikawlikaw met dagiti cameramen ti pakabuklan ti purok a nagpanawan dagiti tao a nagbalin a dumadara.
Ad-adda manen ti gagar dagiti mediamen idi iruar ni Nato dagiti dua a babassit a libro (dina impalgak daytoy kadagiti immuna a yuumay dagiti agiwarwarnak) nga adda iti ikutna nga ipatona a nangted kenkuana iti di matukod ken di magatadan a parabur.
Ket nabungon iti siddaaw dagiti agiwarwarnak, adda pay napasanud, idi ukraden ni Nato ti puraw a libro ket binirokna ti ayan ti naisurat, sa inukradna manen ket nagbaliw ti panid nga ayan ti surat; tunggal panangukradna, sabali a panid ti pakasarakanda iti kakaisuna a naisurat iti daytoy! —O
Naipablaak iti Nobiembre 24, 2014 a bilang.
