Sarita ni F. SIONIL JOSE
Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Septiembre 29, 1952 a bilang.
“ADU dagiti bambanag nga adda kenka a saan a kas kari nga itedmo latta,” kinuna ni Maria kaniak idi sangapulo ket pito ti tawenko ket sangapulo ket walo met kenkuana, nakaay-ayo a kas iti banaba iti paraangan iti panawen a kalapsatna.
Kaay-ayok a panunoten dagiti amin nga imbag a naipaay ni tatang kaniak. Kasla adda kabukbukodanna a pili ket saan a mabalin a ni Maria.
Anak ti kasugpon ni tatang, am-ammonak unay ni Maria. Ad-adu ti ammona maipanggep kaniak ngem dagiti dadduma— dagiti tattao nga agkunkuna: “Dayta ti anak ni Don Espiridion…” sa ituloyda a kasla nasinga ti panagtrabahoda.
Adda latta kuarta a busbosek, ngem iti dayta a malem, inasitgak ni tatang ket dimmawatak kenkuana iti tallo a pisos.
“Mangtedak iti maysa a blowout kadagiti kaeskuelaak…” inyulbodko. Bulan ti Marso ket kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, dumtengen ti panagturpos.
“Ania a kita ti blowout ti idiayam kadakuada?” sinaludsod ni tatang bayat ti itatakderna manipud iti tugawna iti balkon. Indissona ti pagiwarnak a basbasaenna sa nagturong iti siled a ‘yan ti aparador nga addaan iti sarming. Idi rimmuar, impapetpetna kaniak ti tallo a pisos ket saannan a dinengngeg ti panangilawlawagko.
Malem idin. Rinikpanen ni Miss Santillan, nga agdagus iti balaymi, ti libro a basbasaenna iti sirok ti banaba. Ti tarakenmi, kalpasan ti panangpakanna kadagiti baboy, insarunona nga inyapon dagiti piek. Dinagdagusko ti nagtaray nga immulog ket sinurotko ti kasla nagpanawan a dalan malaksid iti maysa a bassit a tiendaan iti asideg ti presidensia a ‘yan dagiti sumagmamano a tattao nga agiinum ken mangipappapas iti natalinaay a malem ti Rosales.
Ginangtanen dagiti Insik nga agab-abang kadagiti balay a kukua ni tatang dagiti silaw kadagiti tiendaanda; ket iti arubayan ti dakkel a pozo artesiano iti plasa, makita dagiti adu a sumakdo ket kaaduan kadagitoy dagiti babbalasitang nga agyan kadagiti balay dagiti babaknang iti ili. Iti asideg, inalsaan metten dagiti agar-aramat iti kareton dagiti luganda kalpasan ti maysa nga aldaw a panagbiaheda inggana iti Rosales ket rugiandan a lutuen ti pangrabiida kadagiti nagsasanggala a bato iti igid ti kalsada. Iti tiendaan ni Chan Hai, adda ubing nga agam-ammol iti kendi, sumagmamano a lallaki nga agiinum iti serbesa, ken maysa a baket a nakaigpil iti salmon.
Nagturongak iti ‘yan dagiti adu a lupot a lako ni Chan Hai. Pinidutko ti seda a puraw a napattopattokan iti sabong. Sinaludsodko ken ni Chan Hai a madama a mangpaypayubyob iti atiddog a suakona no mano ti pagbayadko iti iniggamak a lupot.
Kinitanak ni Chan Hai. “Dua a pisos,” kinunana.
ITI panagsaknap ti sipnget, nagakkub ti bulong dagiti akasia a kas iti panangakkub koma dagiti agdudungsa nga anghel kadagiti payakda, ket nagsaknap met iti law-ang ti aweng ti kampana a mangipalnaad iti orasion. Nagsardeng dagiti babbai nga agsagsagad kadagiti paraanganda: nagtartaray a nagawid dagiti agaayam nga ubbing numan pay dida koma kayat ti masinga, ta itan mangrugin a kumotan ti sipnget ti ili.
Iti kadaanan a pagdapilan idiay Carmay, agtaeng da Maria ken tatangna. Naipatakder ti balayda iti nadarat a daga a kukua ni tatang. Naisina kadagiti agaassideg a balbalay a masansan a makita iti daytoy a paset ti ili. Pan-aw a kas kadagiti dadduma ti atep ti balayda ken nataleb a tinidtid met a bulo ti didingna. Nalaka a maimatangan ‘toy balayda iti asideg ti bit-ang a napalawa a pagdalanan dagiti karison no panawen ti tudo. Naruay dagiti madre de cacao iti aglawlaw ti balayda ket makaited dagitoy iti nakaay-ayo a linong. Adu met dagiti mula nga agsabong a makita iti dalan nga agturong iti balayda.
MADAMA a ramramanan ni Maria ti lutlutuenna iti kosina idi simmangpetak. Nadlawko a nadam-eg ti mugingna ken nalabbasit dagiti matana.
“Ania ti ar-aramidem ditoy iti daytoy nga oras?” kinunana kaniak. Adda iti sikigan ti dumardarang nga apuy ti dalikan.
Indissok ti nabungon a lupot iti dulang a 'yan met dagiti nateng ken sumagmamano a pinggan. Idi naripiripna no ania ti adda iti bungon, naglingaling ket minatmatannak.
“Adda kadi pagdaksanna?”
Ket dayta a kanito ti panagkunana iti: “Adu dagiti bambanag nga adda kenka a saan a kas kari nga itedmo latta.”
DIAK maiwaksi iti panunotko daydi rabii idi addakami iti maikatlo a tukad ti high school ket padayawanmi dagiti agturpos. Nagbitla ni Maria. Diak malagip daydi bitlana ngem nangrikna ‘toy pusok. Malagipko ti napintas a timekna a nagin-inut nga immukuok iti unegko. Ah, siuulimekak a nakikuyog kenkuana iti daydi a rabii!
Saankami a nagawid a dagus kalpasan ti pabuya ta simmaruno met ti sala. Kiniddaw ni Miss Santillan ti panagurayko ta addanto kano kaduana nga agawid. Timmultulong ni Maria iti panagidiaya iti refreshment, a kas kadawyan. Nagtugawak iti maysa kadagiti tugaw ti eskuela idi naumaak a nagbuybuya kadagiti agsasala. Pagam-ammuan la ta nagpakada ni Maria.
“Ni tatang, ma’am,” kinunana. “Dina kayat nga agrabrabiiak gapu iti uyekko. Maysa pay, adda trabahok a masapa no bigat.’’
“Agawidka a maymaysa?” sinaludsod ni Miss Santillan.
“Saan ngata…” kinunana iti nababa a timek.
Timmakderak ket immasidegak iti lamisaan a nakaiparabawan ti adu a baso. Manipud iti tawa, nakitak ti panagam-ampayag ti nagbukel a bulan ket nariknak ti kinaubing ‘toy lubong.
“Itulodka,” kinunak.
Nagkedked. Ngem kalpasan ti panangbalkot ni Miss Santillan iti sumagmamano a tinapay a yawidna, nagkuyogkamin nga immulog. Nariknami ti lamiis ti lubong iti ruar. Nabayag nga awan ti nakapagsao kadakami.
“Adayo ti pagawidak,” kinuna ni Maria kabayatan ti panangikagayna iti maysa a panio a dakkel iti bukotna.
“Ammok,” insungbatko.
Ket intuloymi ti nagna. Nagsaritakami maipanggep iti kasasaadmi, kadagiti gagayyemmi. Pagam-ammuan la ta nadanonmi dagiti nagaassideg a balbalay ket iti saan a nabayag, addakamin iti arubayan ti balayda, a saan unay nga adayo iti maysa a pakias.
Idi nakadanonkami iti balayda, nakaturogen ni tatangna. Ti kinaagpaysona, agur-urok idin.
Nagyaman ken nangyawat iti naimbag a rabii kaniak. Kalpasanna, kasla umel a nangirikep iti ridaw ti balayda.
KET iti kasta, limmabas ti nakallalagip a tawen, ken nagtulid dagiti aldaw a saan a nasingsinga. Nagtinnag ti tudo, nagbalin a nalapsat dagiti mulmula kadagiti kataltalonan ket limmasbang ti banaba iti paraangan. Limmukneng ti daga ket naunget ti panangsaplit ti angin iti Rosales; nagiray ti sumagmamano kadagiti balbalay. Ngem saan a naan-ano ti balaymi. Ket dimteng ti panagani. Nagsasaruno dagiti katalonan ni tatang a nagisangpet iti irik ket pinunnoda ti agamang. Nangrugi a simmarungkar ti dagaang inggana iti panagtalinaed ti pudot ti kalgaw. Bulan ti Marso idi ket agturposkamin ken Maria iti high school.
Iti nagmalem, sinanaymi ti paset ti programa a pakairamananmi. Agmartsakami inggana iti entablado ket urayenmi ti pannakayawat ti diploma kadakami. Idi nalpas ti panagsanaymi, sililiday ni Maria a nagtugaw iti bangko.
“Saanakto nga umay inton karabiyan ti panagturpos. Ibagakto a masakitak,” kinunana. “Mabalinko a sawen a dimmegdeg ti uyekko wenno naggurigorak.”
“Apay?”
“Awan ti maikawa no saanak a tumipon iti panagturpos.”
“Saanmo a sawen dayta,” kinunak.
“Saanak met ngata a makapagparetrato,” innayonna.
“Diak patien.”
“Saanak a makaumay. Wen, saanak a makaumay,” impatalgedna.
Iti dayta a malem, dimmawatak iti tallo a pisos ken ni tatang ket inggatangko iti lupot nga aramaten ni Maria iti karabiyan ti panagturpos.
ITI simmaruno a bakasion, imbilin ni tatang iti ama ni Maria nga umakarda ta nailako ni tatang ti daga a nakaipatakderan ti balayda. Mabalin nga umakar da Maria idiay katurodan ti Balungao a ‘yan ti nalawa met bassit a tay-ak. Ket idiay, mabalinna a bukualen dagiti daga iti nagbabaetan dagiti turod a pangalaanna iti taraonda.
Nagtalinaed ti panawen ti kalgaw. Nadagaang ket napuskol ti tapok nga agserrek iti balay ken mangpalidem kadagiti sarming ti tawa ti balaymi. Kadagiti rabii, guyugoyen met ti agdama a panawen ti panagtaguob dagiti aso.
Madama nga agpapaid ni tatang idi sinaludsodna kaniak ti kastoy: “Kaano ti kayatmo a panagrubuat nga agpa-Manila?”
Nabayag a diak nakapagsao. “Adda kenka dayta, tatang,” kinunak iti natalinaay a timek.
“Agrubuatka ngarud no bigaten,” kinunana a kasla dayta ti maudi a pamanunotanna.
“Ngem, tatang,” kinunak, “adayo pay laeng ti Hunio. Adayo pay laeng ti panaglukat ti klase iti unibersidad.”
“Ammok,” kinuna ni tatang. “Ngem kayatko a mairuamka kadagiti kakasinsinmo idiay. Saankayo unay nga agaammo.”
Iti kalsada, makita ti napudot a tapok a kasla ulep a nagpangato gapu iti ilalabas ti maysa a trak.
Ket intuloy ni tatang ti nagsarita: “Dumakkelkanto,” impasingkedna a kasla adda kayatna nga ipasimudaag. “Dumakkelkanto ket maawatamto ti kinapateg daytoy nga ar-aramidek kenka. Panawam ditoy ti adu a rupa; panawamto met a kapilitan dagiti inuubingan a galadmo. Idiay siudad, adunto ti kabarbaro a gagayyem a masarakam. Dumtengto ti aldaw a sumangpetkanto kaniak a kas maysa... a tao.”
“Wen, tatang,” kinunak, kabayatan ti panagturongna iti siledna.
Nagligsay ti init iti likud dagiti natayag a niog. Sakbay a nagsaknap ti sipnget, nagin-inayadak nga immulog ket nagturongak iti ‘yan dagiti nagaassideg a balbalay— iti purok a kanayon nga ayuyang dagiti dardarepdepko.
ITI nagbabaetan dagiti balbalay, agal-allangogan ti taguob dagiti aso nga agid-idda iti nadagaang a katapokan.
Immuliak iti agdan a kasla agasug iti panangpayatko ket idi nalasinnak ti tatang ni Maria babaen ti kimmunig a lawag ti pagsilawan, nadlawko a nagkuretret ti mugingna kabayatan ti panangyawatko iti naimbag a rabii. Ngem nagbaliw met la ti langana ket kalpasan ti panangsungbatna kaniak, pinanawannakami a dudua ken Maria.
“Agrubuatak nga agpa-Manila iti mabiit,” kinunak. Pinunasan ni Maria ti lanitlanit nga imana ta kalleppasna a naginnaw kadagiti nangananda. “Mapanak idiay Manila no bigat— mapanak agadal,” imbatadko. Ibaonnak ni tatang idiay,” innayonko.
Saan a nagkuti. Awan ti imbalikasna. Kinitanak laeng. Iti saan a nabayag, nagturong iti silulukat a tawa a pakabuyaan iti teppang ti Andolan ken dagiti awanan mula a kataltalonan.
“Pumanawkami met iti mabiit,” intanamitimna kabayatan ti ikakapetna iti bautek ti tawa. “Inlako ni tatangmo daytoy a daga. Ammom met ngata.”
“Ladingitek unay.”
“Awan ti rebbengmo a pagladingitan.”
“Adu. Adda. Adu a bambanag. “
“Diak ammo,” kinunana. “Awan ti ammok.”
“Saanka kadi nga agtuloyen nga agbasa?” sinaludsodko kalpasan ti sumagmamano a kanito.
Nagulimek latta ket diak pinilit a sumungbat.
“Sapay koma ta saanto a napudpudot no bigat ngem ita,” kinunak. “Diak kayat ti panawen. Sapay koma ta agtudo iti mabiit.”
“Sapay koma,” inyallawatna. “Pangngaasim ta saannak a sursuratan inton addaka idiay Manila,” innayonna.
“Saan a mabalin. Agsuratakto latta.”
“Awanto ti pagimbaganna,” impasingkedna. “Maysa pay, saan a masapul. Agyamanak unay iti umaymo panangkita kaniak.”
“Masapul nga umayak,” kinunak.
Nagnaak iti ridaw ket kasla binilangko amin nga addangko, sa immulogak iti kasipngetan ket nakitak ni tatangna nga agtugtugaw iti nasipnget a paraangan.
Miningmingandak dagiti ubbing nga agaayam kadagiti arubayan dagiti agaassideg a balbalay. Ket uray no nasipnget, binuya dagiti mannalon ken dagiti assawada ti ipapanawko, ta pagaammoda ti kaipapanan daytoy kadakami— no kasano ti panangpanawko ken ni Maria tapno maparagsakko ti dakkelko a lalaki, ken no kasano ti pananglipatko iti amin: ti orchid nga itedko kenkuana a naisab-it itan iti tawa ti balayda, a mabalin a malaylayto kadagiti aldaw a masakbayan; dagiti libro nga impabulodko kenkuana a kaay-ayona unay a basbasaen; ti nasam-it a katawana a masansan a mangmangngegko idi kenkuana. Malipatakto ngata daydi rabii a panagkantami a dua idi nangngegmi ti nasam-it a tokar ti musiko iti plasa ken daydi rabii a panangitulnogko kenkuana idiay Carmay.
Ket ita, uray no addaakon iti sibay dagiti kinuna ni tatang a maibagay iti kinataok ken makatubay iti masakbayak, il-iliwek ni Maria idi sangapulo ket walo ti tawenna, nakaay-ayo a kas iti banaba iti panawen a kalapsatna.—O
Magatang ti Bannawag Magazine kadagiti kadagiti sukiyo a paggatangan.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected] wenno kauman ni Boy Balanag iti CP Number 09162692390.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti circulation department iti 8527-8121 Loc. 369, 09171360110 wenno ag-email iti [email protected].
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/bannawag.magazine
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/1668855693563462.
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
