Sarita ni DONEL B. PACIS

Immuna a naipablaak iti Bannawag, Hunio 22, 1970 a bilang

BAGTITKA, Pedro Martin. Naangdodka, Pedro Martin. Agdigoska, agsukatka, aglualoka. Dalusam ’ta sagaysaymo, saanka nga agar-arem, awan adalmo, awan pagsapulam. Punasam dagita nadulpet nga ima ken sakam. No rumabii ket nasipnget, maturogka ket lipatem dagiti babbai. Saanka nga uminum iti arak wenno agsigarilio, agsingsingpetka, Pedro Martin!

Inwadagna ti botelia, ket nagkarudukod ti lamisaan. Torpe, kinunana iti bagina, nabarteken. Ngem nalagipna latta dagiti timek a nagallangogan iti panunotna. Babbai, lallaki a timek. Maulaw ngem makitana dagiti agpagnapagna a tattao iti restauran. Nalagipna dagiti tattao iti apartment a nagdagusanna itay napalabas a bulan. Kabagianna ida ngem apay nga ideldelda met la unayen ti kinapanglawna? No dinto met mamatpati ni nanangna a kastoy dagiti tagasiudad a kabagianda. No di la maasian ken ni nanangna, saan la koman a nagpa-Manila; inanusanna la koman ti sangkabassit a talonda, uray ket agbiagda met uray marunggay lat’ masida. Ngem padasem kadi, a, barok, impakaasi ni nanangna. Dimo kad’ apalan ni kasinsinmo a Ruben? Kitaem, adda dakkel a radioda, baro dagiti aramatenda iti talon. Adda kaasi ni Apo Dios...

Kaasi ni Apo Dios! Kaano pay nga adda kaasi ti Dios kadakuada nga agina? Idi napulmonia ni tatangna, naasian kad’ ti Dios? Natay ni tatangna, gapu’t kaawan ti igatangda iti agas. Dimteng ti sumagmamano a kabagianda ngem awan ti naitulongda no di sinsinan-sangit gapu ta ni tatangna ket nalaing kano a tao, mannakaawat, manangngaasi. Naipumpon kalpasanna; naidulin dagiti sangkabassit nga alikamen; nagsubli dagiti kakabagianda kadagiti kabangibang nga ili, ket tinamingna ti daga a pinanawan ti lakay. Iti idadateng ti maikaduapulo a tawenna, nagbiagda nga agina iti sangkabassit a maapitda. Inanusanna ti unget ti panawen. Maymaysa nga anak, saan a nagbalballog, imbatoknat’ bagina iti trabaho. Nagsardeng payen nga agadal.

Ita, adda ket kaasi kanon!

Sarita

Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong

Nasakit ti naaramid, ngem apay a pabasolenna ni nanangna? Basolko, a, ta diak nagalibtak a kas kadagiti dadduma, nangemkem iti pungtotna. Basolko, basolko, basolko! Masapul ti pamuspusan itan! Agridamka, dika paud-udi! Timmangken dagiti sangina. No tumaliaw iti ruar, kasla raniag ti bulan ti makitana, ngem aglibbi ta silaw met dagiti lugan ken elektrisidad ti lawag kadagiti kalsada ken pasdek. Saan a kas idiay Rosario a naggapuan ken naglingling-etanna; saan a kas idiay tanap a nagpalpalsiitanna kadagiti pagaw, tiktikrubong, ken billit-tuleng. Saan a kas idiay nalitnaw a karayan a nagdigdigosanna...

Adda nangtapik iti abagana. Ti waitress a kasla impinta ti kabengbeng ti pulbosna. A kasla namalamalan iti atsuete dagiti bimsog a bibigna. Nagrungiit a nakalagip iti pagbayadna iti ininumna. Apaghusto a tallo pisos; adda pay la beinte sentimos a pagpletena. Adda met dua a saglilima a pagpletena no kayatna ti agawid idiay probinsia.

Inurnosna ti buokna ket timmakder. Uray ngawngawda a ngawngaw, kinunana iti bagina, agawidak la ketdin. Aniat’ basolko unay, aya, kadakuada? Gapu’t kaawan adalko? Maispelingko met ti naganko! Ah, gapu ngata ta awan koneksionko kadagiti dadakkel a tattao iti diaske a gobierno! Nagrungiit manen a nakalagip kadagiti nagasgasat a gagayyemna idiay Rosario a nakasapul iti pagtrabahuanda iti siudad gapu’t bassit nga adalda (no adal ti panagbalballog ken panangibusda iti sanikua ti pobre a dadakkelda) ken, nangruna, naparaburanda kadagiti didiosen iti gobierno. Dagiti sal-at ketdi, indayamudomna. Nasaysayaat sa ketdi no dumtengen ti kunkunada a rebolusion!

Nabayag bassit ti trapiko. Sabado ngamin. Tallo, uppat a lawasna ditoyen nga awan gasatna. Nagtanupra. Kinusilapan ti nakaminiskirt a balasitang iti abayna. Anian a bagi, a napudaw a luppo, a natangsit a barukong. Kas ken ni Alicia idiay kabangibang nga apartment. Rinabii a rummuar ni Alicia, ket umadiwara ti bangbanglo iti likudanna, Peroxide dayta, kuna dagiti barito. Sagawisiwanda, ngem pulos la di tumaliaw.

Ngem maysa a rabii a naladaw a rimmuar (pinadaananna iti pagsirsiripanna a tawa ti siledda ken kasinsinna a Doming), sinurotna iti pagurayan ti lugan. Tinaliaw ti babai ket kimmaro ti bainna. Ngem dina napengdan ti riknana idi agangay, uray idi aglibbi daytoy. Miss, nagbanarbar ti timekna. Idi nagsabat dagiti matada, kasla sinagid ti maysa a banag ti barukongna ket dina napupuotan ti imana a nangapiras iti abaga ti babai. Ngem naglisi daytoy. Idi dumteng ti lugan, ket immadayon, kasla ubing a nagtugaw iti igid ti kalsada ket minatmatanna dagiti sumagmamano a bituen iti langit. Iti umuna a gundaway, nariknana ti apges ti agmaymaysa iti uray sadino a lugar ditoy lubong, uray no ania a panawen.

Nagsennaay iti nauneg ni Pedro Martin.

NALUNGSOT nga angot ti nangsabat kenkuana iti ilukatna ti ridaw: angdod dagiti nadulpet a kawes, agat-ipes, agatkapsit a katre, daan a periodiko ken magasin, angot ti sigarilio ken arak (sakit ti ulo ni Doming, kanayon a danengdeng ni tiana a Rosing, ngem dina inkaskaso ta kenkuana a tagaprobinsia, sakit ti ulodan sa aminen, agraman dagiti babbai nga annakda a pasig nga ardiod ken ar-arem ti adda iti uloda).

Naulimek ti siled. Matmaturogen dagiti dadduma. Siguro nakibunggoy manen, napanunotna, a kinitana ti katre ni Doming. Dina kayat ti kababalin daytoy. Dinan sa ammo a pulos ti agin-inayad: agkaiwara dagiti medias, kamiseta, polosert, pantalon ken sapatosna. Lastog pay. Kabalinanna kano ti tallo a babbai iti agpatnag. Ngem idi naminsan, kasta unay ti pungtotna ni tiona a Tiko gapu ta adda kano sakit ni Doming. Sipilis. Nagpadoktor iti dua a lawas. Manipud idi, nagtalna bassit.

Nagilad. Nagkidem. Di agtalna ti panunotna. Kasla adda katawa a mangngegna: iti salas, iti kosina, iti likudan dagiti ridaw, iti babaet dagiti aparador, linged dagiti kortina . . . Pasaray babbai. Pasaray lallaki. Nauyaw, nasarangsang dagiti katawa. Bagtitka, Pedro Martin. Naangdodka, Pedro Martin. Agdigoska, agsukatka, aglualoka, Pedro Martin. Dalusam...

Nagballikid. Inirutanna ti kidemna. Napaut ti kidemko, napaut ngem sipnget, kinunana, ngem nangngegna laeng dagiti timek.

Dalusam ti sagaysaymo, dika agar-arem, awan adalmo, awan pagsapulam, Pedro Martin. Dika uminum...

Bimmaringkuas a timmakder. Nabara ti katre. Nabarbara pay dagiti malang-ab ken masagidna. Kasla bumtak ti ulimek kadagiti lapayagna. Iti ruar, dumaranudor dagiti saggaysa a taksi. Iti panagpannimidna iti tawa, naimatanganna ti kaarrubada nga apartment. Dua nga anniniwan ti dimsaag iti kalsada ket kimmamangda iti pader. Inarakup ti lalaki ti babai, nairut. Nagintek dagiti matana iti babai, ket kasla nagkipet ti angesna idi malasinna ni Alicia iti nakapsut a lawag. Awan matatao iti kalsada. Idi rumuk-at koma ti babai, inggawid ti natayag a lalaki a kasla kayatna ti sumurot. Nagmattider dagiti dua: kanayon ti wagis ti lalaki. Madamdama pay, iti sipnget ti nailukat a ruangan, timmallikud ti babai a sinurot ti lalaki, ket naiserra ti landok a ruangan.

NABAYAG ti idadateng ti parbangon. Iti katrena, inarikap ni Pedro Martin dagiti tulangna. Alusiisen a nagpatnag; kasla nagwengweng ti ulimek kadagiti lapayagna, ket uray idi makaturogen, adda latta darang ti rabii kadagiti susuopna. Nariing iti urok ni Doming a nakasapatos pay laeng. Nagalingasaw ti arak, ket dandani nagbaliktad ti tianna idi makitana iti datar ti insarua ti bartek.

Dinarasna ti nagbado ket rimmuar tapno aglabar. Nagwingiwing idi masabatna dagiti kabbalayna. Nangina manen ti isem ni tiana a Rosing a mangidasdasar iti pamigatda. Situtugaw dagiti dua a babbalasang. Agpadpadada a nakamisuot. Agawidak la ketdi. Awan mamaayko ditoy no pauy-uyaw, paidadanesak laeng kadagitoy nga ardiod. Pua.

Binuyana ti langana iti buong a sarming ket nagmusiig. Napetpetteng itan ti pakinakemna. Uray no nasakit ti nakem ni nanangna. Ania ngarud ti aramidenna ditoy— palamutenda sa irurumenda? Naim-imbag pay no kaduana laengen ni nanangna. Malasna a pudno. Adda reggetna ngem awan gasatna. Aganuska, agtrabahoka, ngem daytoy ti nagbanaganna: warang iti maysa a lugar a dina pulos maawatan, agraman dagiti tattao nga agimbabaknang, aginkukuna, awanan raem iti padana a tao.

Awan timtimekna a nangan. Di inkankano dagiti dua a babbai. Dinagus nga inibusna ti kape (nakurang ti asukarna, ngem dina naitured a luktan ti garrapon ti asukar) ket nagtarus iti siled a nagsaruaan ni Doming. Kasla nakarkaro ita ti angot ti agur-urok a bartek. Dinaras nga inurnosna ti nagiddaanna, sa inkaranukonna dagiti gargaretna iti daan a maletana: tsinelas a dandani agsisina, dua a paris a medias a makaulawen ti rugitda (pinasinnublatna dagitoy agingga iti kasla binutbotan ti bao), kamiseta a tinadtad ti manon nga init ken tudo, ken pantalon nga agsusukoten ti sursirna.

Binilangna dagitoy: maysa a sursuro ni nanangna kenkuana. Annadam dagiti sanikuam uray no isudat’ kanunumuan ditoy lubong. Iti dayta a nalagipna, timbog dagiti matana. Makitkitana ni nanangna: ti nakapsut nga isem kadagiti bibigna, ti langa ni anus ken ayat kadagiti matana, ken ti nabara nga iliw kadagiti takiagna.

Limmidem ti panagkitana iti siled. Inin-inut nga inrikepna ti maleta sa indissona iti asideg ti ridaw. Napalalo manen ti tabbaaw ni tiana a Rosing iti kosina; nasapa a rimmuar ni tiona a Tiko. Iti ruar, mangrugi nga agdaranudor dagiti mariing a tao, ayup, makina. Nagpangato ti init, ket naringringgor manen dagiti ubbing nga agaayam kadagiti arubayan ken kalsada.

Nagdisso dagiti matana ken ni Doming, ket nariknana ti awan timbeng a gurana iti daytoy agur-urok a bartek a pasig a ballog ti paglainganna. No siak la koma ti adda gundawayna nga agadal. Ngem ania ti mamaay ti darepdep? ’Diay naudi a nagaplikaranna, sapulenda ketdin ti diplomana! Ket no dina pay nalpas ti Grade Four! Diploma? Anianto ketdin no agaplikar iti nangato a bassit a saad, sapulenda ngatan ti mano kasukot a papel tapno ipakitanat’ kaadu ti nasursurona!

Ta apay, ’nia’t kukueenna ditoy a ti umuna nga ipakitam no agsapulka’t trabahom ket ti diplomam? No adda dayta napateg a papel, masapul met ti koneksion ken laing a makidekket kadagiti pasurot ti duldog nga opisial ti gobierno. Bagtit ngata a pudno ta awan kapkaptanna. Awan am-ammona, uray no para punas la koma iti sapatos dagiti diablo. Kunada pay a naangdod. Ket no iparit la unayen ni Donia Rosing ti mangibus iti sangalata a danum ta isu kano pay a gastos. Isu met la nga agatling-etda amin. Aglalaok ti angdodda, ket idi agangay, isun ti masasao a naangdod! Nabangloda kano amin, ta ania ngarud ket pudno met nga agbangbangloda kadagiti sag-uuno singkuenta a kasta unay ti daruyna. Maminsan pay a mangngegko dayta, nakunana iti bagina iti naminsan, kiburenkayon.

Ngem awan naaramidna ta saan laeng a ti angotna ti binianganda no di pay ti relihionda— saan kano nga aglulualo. Lualo! No mapanda’t simbaan, pagipangasda dagiti agkakaraniag nga aruatenda! Kasta unay ti panangipabuyada iti amin nga awan umasping iti gagetda a mapan iti simbaan, ngem addayta: awan pumada iti laingda nga agaapa.

Animal! nanalpaak dagiti lata a pinggan iti kosina ket nagiriag dagiti dua a pusa. Pudno nga awan kaasping ni Tia Rosing iti kinasabrak. Aglalo ket dakkel met a baket: dakdakesen no dumteng ni Tio Tiko. Kasla maikatlo a gerra ti lubong, ta saan met a paatiw ti lakay. Sugador! yiriag ni Tia Rosing. Bungangera! ibugtak ti lakay. Ket aglaoken ti kanabtuog dagiti tugaw ken pinggan.

Dina unay inkaskaso dagitoy idi damo, ngem idi mangrugi a mangngegna dagiti tabbaaw, dinan mairusok dagiti kakabagianna ditoy siudad. Masapul nga agawiden; awan laeng ti gasatna.

Mina! Lourdes! Inkay dalusan ti rugit ’diay kabsatyo a bartek! Danapeg a danapeg dagiti dua a babbalasang iti siledda. Madamdama, simrek dagiti dua nga ardiod nga awan dumada iti karuprupada nga inada. Sililibbida a nangdalus iti rugit. Kinusilapan ti maysa ni Pedro; nagdayamudom ti maikadua a nangakup iti rugit. Napardas ti tignayda, ngem kasla naglabasan ti mano a damsak ti rupada, ket iti katre, agur-urok met ti ballog a kabsatda.

Dakayo ngata dagiti mangmangngegko, intanamitimna. Wen, awan sabali. Apay, aniat’ naaramidko? Aniat’ basolko? Immayak iti sidongyo. Tinarakendak idi damo. Naimbagkayo. Nasayaat ni Tio Tiko. Nasayaat ni Tia Rosing. Kunayo a maragsakankayo a makakita kaniak. Kabsat ni nanangko ni nanangyo. Apay a kastoyen ti nagangayanyo? Apay, Mina? Apay, Lourdes? Uyawenyo ti kaawan adalko?

Dakayo ti awan adalna! Nagadalkayo, napintas dagiti aruatenyo, dinominggo a mapankayo ’diay simbaan, agingleskayo pay, adut’ gagayyemyo, mapankayo kadagiti pagtitiponan, ngem makitak ti naguneg kadakayo! Rinukerkayo! ’La, paneknekak no di pudno. Ammo payen no dikay sumursurot kadagiti gagayyemyo a lallaki iti motel. Dayta a kitkitayo. Kaskayo la pampam. Wen, kas ken ni Alicia! Kunam la no birhen, ngem masansan a suroten ti lalaki ket dua nga agpatnag dita kaarruba.

Aglisika man dita!

Naunget a timek ni Lourdes iti sikiganna. Linisianna tapno saplidan daytoy ti sirok ti katre. Idi malpasda, rimmuarda ket nanabtuog ti rikep. Nagballikid ti nagidda iti katre: ’Nia dayta? Matmaturog ti tao, diyo ammo ayat’ agin-inayad? Letse!

Timmallikud. Nasdaaw iti kinalag-an ti maletana, ket idi makitana ni Tia Rosing iti kosina, indissona ti awitna sa immasideg iti baket.

Agawidakon, tia.

Awan timek ti baket  a mangpumpunas iti lamisaan.

Agawidakon, tia, inulitna.

Apay, ’niat’ nakabasbasolanmin, barok? kas man nariribukan pay ti baket a nangsango kenkuana. Iti isasangona kenkuana ita, kasla saan a mamati ni Pedro iti nakasaysayaat a timek ti manang ni nanangna.

Awan, tia, immisem, iti apagapaman. Awan sa ti gasatko ditoy.

Komustanto laengen, a, ken ni nanangmo, imbatona ti rigis iti suli.

Idanonkonto, tia.

Timmallikud. Sinublina ti maletana. Nangaton ti init iti ruar. Umad-adun dagiti lugan; kumaribuso metten dagiti tattao. Idiay Rosario, kasta unay ngatan ti gilap dagiti bulong dagiti kaimito ken mangga kadagiti katurturodan, napanunotna. Linabsanna dagiti naarimbangaw nga ubbing. Napurar iti lawag ti bigat ket nagkidem a nakarikna iti nasapa nga angin.—O