Salaysay ni FRANCISCO C. CASIL
ADUN dagiti bambanag a mapukpukawen wenno namimpinsanen a nagpukaw, masida man wenno ramramit, nga iti laengen sagumbi ni lagip ti pakasarakan. Mabalin a kastoy gapu iti panagbalbaliw ti panawen ken bunga dagiti teknolohia a natakuatan babaen dagiti baro nga imbension a maar-aramat ita.
Nupay kasta, adda latta dagiti negatibo a bambanag nga impaayda, ket naisakripisio dagiti nakairuaman a makmakan ken ar-aramaten.
Kas pagarigan ti bilbildong (am-ammo pay kas tabtaba, bakbakasi, barbaradio). Lubuag ti daga daytoy a maidarnap iti pinagayan no tiempo ti panagapit. Pagaayatmi a sidsidaen daytoy idi ubbingkami idiay Narvacan, Ilocos Sur a tinubuanmi. Natayengteng a berde, nalamuyot, ken nalaka laeng nga isagana. Ikilnat laeng daytoy iti naipaburek a danum, sa ipis-itan ti tallo bukel a kamatis, ken budian iti bugguong nga ipon, nasudin nga ikammet iti agal-alingasaw nga innapuy.
Kasta met ti ar-aro. Naruay daytoy a lames-tamnay kadagiti alog, waig, ken baresbes. Umarngi daytoy iti tilapia. Naraprapis laeng ti sukogna, ngem amang a naramraman ti ar-aro nga idasar iti dulang (pandek a lamisaan nga aglupisak ti mangan). Agbibiag dagiti ar-aro kadagiti lumot ken ruruot ti kadandanuman, idinto ta komersial a feeds ti maipakpakan kadagiti tilapia iti pupokan.
TURISMO: Intayon Idiay Ayuyang Garden iti Pila, Siudad ti Laoag!
Ngem manmanon ti ar-aro iti kataltalonan ta napaksiatdan manipud idi nayam-ammo dagiti pestisidio nga ipaspasuyot dagiti mannalon kadagiti kapagayan ken dadduma pay a mula.
Ti kabisukolan (native apple snail), nagin-inut met a nagawan kadagiti kataltalonan ta pinaksiat ti golden kuhol a nayam-ammo iti Filipinas idi 1980s manipud iti Sud America. Maris-rosas ti itlog ti golden kuhol (kolor-gatas ti itlog ti native a bisukol) a kumpet kadagiti bulong-pagay, tambak wenno uray pader. Nagbalin ngarud a pangta ti golden kuhol. Maibilangen a peste daytoy ti kapagayan ta narawet nga agibus iti karraep a pagay. No di masigud a mapaksiat, ipunget dagitoy a bisukol ti pinuon ti ubing pay a pagay.
Nupay saan a kas kaimas ti native a bisukol, naimbag met ti golden kuhol a magettaan, maadobo, wenno madiguan a mabaraniwan (lemon grass). No adu ti taraken a manok, pato, pabo, wenno ganso, nasayaat nga ipakan ti golden kuhol tapno nadardarasda a dumakkel ken agitlog ket mailako a pagganaran.
Rakem (finger sickle wenno hand sickle), kunatayo met iti maar-aramat idi a pangukkon kadagiti dawa babaen ti ima. Saan a maaw-awan ti rakem no itugotnak daydi lilangko kada Sabado a makiani kadagiti nalawa a kataltalonan. Agmalmalem dayta a panagrakemrakem kadagiti dawa ti ibuan (bearded) a barayti ti pagay. Ket naragsakkan no makabulnoska iti maysa a bettek a yawidmo iti malem.
Malagip nga awan pay dagiti hybrid a barayti ti pagay agingga idi nayam-ammo ti miracle rice idi panawen ni Presidente Ferdinand E. Marcos Sr. Sukisok daytoy dagiti sientista ti International Rice Research Institute (IRRI) idiay Los Baños, Laguna. Pandek daytoy a pagay ken amang nga ad-adu ti maapit iti maysa nga ektaria no idilig iti maani iti nakarantiway nga ibuan. Ngem naim-imas, naramraman, ken nabangbanglo ti mayapuy ti ibbuan, pakairamanan dagiti nagkauna a barayti nga azucena, binutete, ballatinaw (nangisit a diket), ken lampadan.
Insayangkat ti administrasion daydi Presidente Marcos ti Masagana 99 iti sidong ti Department of Agriculture and Natural Resources (DANR; di pay napagsina ti DA ken DENR). Nalabon idi ti apit isu a napadasan met ti Filipinas ti nageksport iti bagas kadagiti kaparanget a pagilian ti Asia. Ngem ita, nakas-ang man ta agang-angkattayon iti bagas kadagiti pagilian a dagiti sientistada, nagadal iti IRRI ket impakatda kadagiti pagilianda ti nasursuroda a teknolohia iti Filipinas.
Sarusar met ti agamang wenno kamalig a pakaidulinan dagiti binettek. Pasdek a nagatep iti pan-aw, awan kuarto ken tawana ken maymaysa ti ridaw a sumrekan ken rummuaran. Nagsaka daytoy iti sagat. Aglawa iti tallo a metro kuadrado.
No naibusen ti bagas, mangsingayka iti binettek, sa baywen iti panaltagan (pagbaywan a nakubong iti nagalem a taep, pitak, ken bato, wenno nakungkongan a kayo) tapno mawara dagiti nasingaysingay. Kalpasanna, baywen iti alsong (mortar) babaen ti al-o (pestle) tapno mapagbagas. Itan, kiskisan (rice mill) ti nangsukat iti alsong ken al-o. Garong (nakubong a lawanit) met ti nangsandi iti sarusar.
Ti karamba, pagyanan ti mainum ken sareb. Nalamiis ken sumam-it ti danum a naikarga iti daytoy, nasakdo iti bubon a damili. Libre daytoy a tubbog ti Nakaparsuaan. Itan, mabayadanen ken maawaganen iti mineral water.
Manmano, wenno awanen, ti kakastoy a makita iti kabalbalayan. No adda man, pakalaglagipan lattan.
Arado a naaramid iti sagat met ti maus-usar idi iti taltalon. Itan, demotor a “kuliglig” wenno traktor. Napamoderno metten ti dadduma a makinaria, kas iti transplanter, reaper, ken combined harvester-thresher tapno mapadaras ti panagtalon. Naisayangkat ti pannakausar dagitoy a ramit babaen ti Republic Act 8435 wenno Agriculture and Fisheries Modernization Act of 1997 (AFMA) a pinirmaan ni Presidente Fidel V. Ramos idi Disiembre 22, 1997, tapno mapaadu ti apit ken mapasayaat ti kalidad ti panagbiag dagiti mannalon ken mangngalap.
MAINAIG kadagitoy a pakaseknan, kas Sekretario ti Department of Agriculture (DA), igangganetget met ni Presidente Ferdinand “Bong Bong” Marcos Jr. ti pannakataginayon ti umdas a taraon para ti sumurok a 110 a milion a Filipino, banag a prioridad ti economic agenda ti administrasionna. Kas iti daydi amana a nangibati ti legasia, ipampamaysana nga asikasuen ti pannakaisimpa dagiti sistema mainaig iti agrikultura manipud panagmula kadagiti barayti a hybrid agingga a maapit ken mailako dagitoy.
Pudno, narikut ti sangsanguen ti DA ita a pakairamanan ti agtultuloy a panagngato ti presio ti magatgatang a maysa a makaigapu ket ti nangato a magastos iti panagtalon (bin-i, abono, pestisidio, gasolina ken panangdan ti agkuliglig, agsekka, agraep, kdp). Ken sumangkangruna, ti nakaro a korupsion—agkarkaradap dagiti gamatna iti pagdalanan dagiti transaksion. Dakkel a perhuisio ti itden kadagiti umili.
Nupay kasta, inkari met ketdi ni Presidente Bong Bong a naikapet ti dardarepdepna iti nadur-as, naandur, ken natalged a pagilian, a mabangon ti maysa a moderno a sosiedad nga awanen ti agbisin wenno mataktakadan, ken agbiag a napaut ken nasalun-at dagiti Filipino uray addanto laengen iti lagip dagiti nakairuaman iti napalabas. --O
(Ti autor ti editor-in-chief ti aglinawas a periodiko nga Amianan Tribune, agdama a direktor ti nagtipon a GUMIL La Union-San Fernando City, ken retirado a chief administrative officer ken hepe ti Personnel Administration and General Services Division ti Department of Agriculture, Region 1. Agnaed ken ti pamiliana iti Bauang, La Union.)
(Ladawan ti bilbildong iti header: Jun Fagaragan)
