Sarita ni ARSENIO T. RAMEL JR.
Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Abril 10, 1950 a bilang.
SAAN a makatalna ni Juanito iti uneg ti balayda. Agpagnapagna ket no naminsan, idanogna ti maysa nga imana iti dakulapna ket pasaray met agsasao. Makulkolan ngamin unay ti nakemna. No dadduma, isagaysayna dagiti ramayna iti buokna, wenno saan, isipatna ti dakulapna iti mugingna. Kasla saanna a mapagsusurot ti pampanunotna ket agwingwingiwing ken no dadduma pay, agtugaw sa tapayaenna ti rupana a kasla agpanunot iti nauneg.
“Kaska la agmauyongen,” kinuna ni Iliong a kasinsinna a nakaidda iti papag daytoy ken nabayagen a mangbuybuya kenkuana. “No adda la sabali a makakita kenka, di ipagarupdan nga agballaka? Agsardengka ketdin. No siak ti sika, mapanko awisen, a, ta mapankam agpasiar wenno uray agsarsaritakam’ la iti sirok ti dakkel a mangga idiay asideg ti ginaramian. Oy, nalabit adu ti babbalasang ken babbaro idiay ita, ania? Naraniag ti bulan. Sayang!” Ket ginuyodna ti ulesna sa nagkumoten.
Intuloy laeng ni Juanito ti nagpagnapagna. Inlukatna ti tawa iti batog ti papag a pagid-iddaanna ta salimuoten. Agkaabay ti papagda ken ni Iliong ket idi nailukat ti tawa, simrek ti makaawis a lawag ti bulan ket nasilnaganna ni Iliong.
“Makaawis nga agpayso,” kinuna ni Iliong ket bimmaringkuas. Kinupinna ti ulesna sa nagpelles. “Mapanko dagasen ni Pacing ta mapankam’ agpasiar idiay ‘yan ti mangga a dakkel idiay ginaramian.” Dinardarasnan ti immulog. “Didakam’ la matulad ken Pacing a saan nga agsubsubang,” innayonna pay idi addan iti arsadanan ti agdan.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
“Ay, wen, Leoning, biagko,” insennaay ni Juanito. “Apay a maaramid kadata ti kastoy? Naulpit ni gasat! Gapu kenkuana, agtutuokak. Ken gapu pay ngata iti sabali a babai?”
Nabayagen nga agayan-ayatda ken Leoning ket daytoy pay laeng ti panagsubangda. Rinikna unay dagitoy agayan-ayat daytoy a panagsubangda nupay asidegen ti panagkallaysada ta nalpasen a nagtutulag da Baket Ustang ken Lakay Tacio a nagannak ken ni Leoning, ken da Baket Sela ken Lakay Milo a nagannak ken ni Juanito.
Dua a panglakayen da Lakay Milo ken Lakay Tacio iti purokda. No maipapan iti panagbiag, saan nga ammo no asino kadagitoy dua ti narangrang-ay ta agpadpadada met a naragsak ta nakaasawada iti nasingpet, nagaget, ken mannakaawat a babbai. Addaanda met nga agpadpada iti annak.
Pagtamdan dagiti tattao ti kababalin dagitoy dua a lallakay. Nabingay ti pamanunotan dagiti agnaed iti dayta nga away maipapan kadagitoy dua. Adu ti agkuna a nasarsaririt ni Lakay Milo, ngem adu met ti agkuna a ni Lakay Tacio ti nasirsirib. Masansan nga adu ti mapan agdamag kadagitoy dua a lallakay no ania ti nasayaat nga aramidenda no adda parikutda wenno adda kayatda a malawlawagan. Ket masansan met a no adda saan a kapkapnekan wenno pagduaduaan ti asino man kadakuada, pagsaritaanda a dua.
Nasayaat unay ti panaggayyem dagitoy dua a lallakay ken kasta met dagiti asawada ket di ngarud nakakaskasdaaw nga idi nagpudno dagiti annakda maipapan iti kasasaadda, nagsasaritaandan ti panagkallaysada.
Naisagana ngarud amin a masapsapul ket napalaus ti ragsak dagitoy dua a kaamaan.
KALLEPPAS ti ani idi. Panawen ti panagirik. Madama nga agpapairik ni Lakay Milo iti tiliadora a napan iti away. Kalleppas met unay ni Lakay Tacio a nagpairik ta isu ti immuna, ket madaman nga agpabpabunag. Nawadwad met bassit ti apitda.
Adu nga ubbing ti nagay-ayam iti nabuntuon a garami nga impugso ti tiliadora iti asideg ti dakkel ken narangpaya a mangga ta iti asideg daytoy a kayo ti nagikabilan dagiti agnaed iti dayta nga away kadagiti sipok dagiti pagpagayda.
Timmulong ni Juanito a nagisako iti irik. Nakauyos ket naiparang dagiti nabibisked a takiagna.
“Nagaget dayta barom, pari,” kinuna ni Lakay Tacio a napan iti asideg ni Lakay Milo nga agdadait kadagiti sako a napno iti irik.
“Nagaggaget pay ti balasangmo, a, pari,” insungbat met ni Lakay Milo ket timmaliaw iti ‘yan ni Leoning nga agsagsagad iti irik a naregreg iti daga. “Nagasat ti lalaki a makatumpongto kenkuana,” insilpona pay.
“Oy, pari, nagasgasatto pay ti babai a makatumpong iti barom. Iti panagkunak, mabiag dayta nga ubing ti asawana uray no ti la bagina ti pangrugianna. Uray no awan a pulos kas pagarigan, ti adda kenkuana, dayta la kinasaririt ken kinagagetna ti pagpuonanna.”
Limmabbasit pay ti lapayag ni Juanito a nakangngeg iti insawang ni Lakay Tacio. Ngem uray no kasta, mabalin a sawen a timmangken met ngata bassit ti gurongna.
“Palaluan manen ni Pari Tacio. Ni Leoning ti dardarepdep dagiti amin a babbaro ditoy a bario. Ket no kas pagarigan ta…” Ngem saan a natuloy ni Lakay Milo ta nagunian ni Baket Sela.
“Milo, adu man la a masarsaritam ditan, a. Dimo man ammo ti agsardengen. Ne, Komari Ustang, kitaem dagiti lallakayta ket sabali man ti sarsaritaendan,” insilpona pay.
“Gagangay dagita a lallakay no makapagtumpongda. Abakda pay ti ubbing,” kinuna met ni Baket Ustang. “Ay, malem gayamen, Leoning. Agawidkan, anakko, ta mapanka agluto. Agkuyogkay’ iti adim.”
“Wen, nanang,” kinuna met ni Leoning ket inkargana ti naurnongna nga irik iti labba nga adda ti asideg ni Juanito. “Pangngaasim man, manong, ta buatannak…”
“Wen, ading,” kinuna met ni Juanito, ket dinagdagusna a binagkat ti labba sa inin-inayadna nga indisso iti ulo ti balasang. Nagsinnabat dagiti matada ket iti apagkanito la a panagpinnerrengda, impapasda nga impeksa ti kitkitoman ti barukongda. Nabayagen nga agpimpinnategda iti nalimed ngem awan man la ti nakaitured a nangipamatmat wenno nangyesngaw iti pudno a rikriknaen ti tumunggal maysa kadakuada.
RABII. Naraniag ti bulan ket kasla naawis ni Juanito nga agpasiar. Nagpelles sa nagturong iti balay da Leoning. Idi laeng a mapan agpasiar iti balay da Leoning ta sigud a saan a managpalabas iti oras kadagiti sabali a balbalay wenno kadagiti naruay a pagpalpalabasan dagiti kapatadanna a babbaro iti kanitoda. Umapal ngamin ken ni Iliong a kanayon a mapan agpasiar iti balay da Pacing.
Nalabsanna ti dakkel a mangga. Adu dagiti ubing nga agay-ayam iti nabuntuon a garami. Adda met ti bunggoy dagiti babbaro ken babbalasang nga agsasarita iti sirok ti narukbos a mangga. Nalasinna da Iliong ken Pancing iti daytoy nga ummong. Ammona nga awan ni Leoning sadiay ta saan nga agpaspasiar daytoy iti rabii.
Iti maysa a bangir ti linong ti narangpaya a mangga, adda met dagiti lallakay ta ditoy ti paguurnonganda a pagsasaritaan. Nalasinna met da Lakay Milo nga amana ken Lakay Tacio nga ama ni Leoning. Daytoy ngamin a mangga ti kasla puseg ti purokda. Kasla daytoy a disso ti naituyang a pagtitiponan dagiti tattao, nangruna no kastoy a naslag ti bulan. Linabsanna amin ida ket nagtarus iti balay da Leoning.
Nagdaydayawen ket sinabat ni Baket Ustang.
“Ne, ita man pay, barok,” inyangawna. “Umulika, ala, barok ta agtugawka. Ania kadi ti gagaram?” insilpona idi nakatugawen ti baro.
“E… e… e… e…” Nagtilmon ni Juanito iti dadakkel ta awan met ti malagipna nga isungbat. Binaliwanna manen nga inggay-at ti agsao. “A… a… a…” Kasla naltotan ta adda nagsullat iti aangsanna. Kasla namagaan a namimpinsan ti karabukobna. Nalawag met ti panagsasaona ket saanna nga ammo no apay a kasla mabalud ti dilana. Kasla kinirog a lagdaw ti labbasiten ti rupana ngem awan pay la ti mapanunotna a sawen no di E, E, E ken A, A, A.
Ngem mannakaawat met ni Baket Ustang. Idi nakitana ti kasasaad ti baro, napaneknekanna ti gapuna. Sigud nga adda maripripiripna maipapan iti rikriknaen ti baro ta saan met a makalisi kadagiti matana, kas maysa nga ina, dagiti nalimed a panangtaltaliaw daytoy iti anakna a balasang. Iti kasta, inayabanna ni Leoning.
“Ala, kasarsaritam man ni manongmo, anakko, ta ituloyko ‘tay ar-aramidek idiay kosina,” impambar ti baket.
“Ay, ni Manong Juanito gayam,” kinuna ni Leoning apaman a nakadanon iti ‘yanda. “Naimbag a rabiim, manong.”
“Naimbag a rabiiyo met, ading,” insungbat ni Juanito. Sus, nalipatak pay ketdin ti nagdaydayawen itay immuliak, nakunana pay iti bagina.
Nagtugaw ni Leoning iti sibay ni Juanito. “Apay, ania kadi ti gagarayo, manong?” sinaludsod ti balasang.
“I… I… I… immayak met la pumasiar, a, ading,” ti dandani saan nga agsusurot a sungbat ni Juanito. Apay ngata a kastoy ti panagsaok? sinaludsodna manen iti bagina.
“Malamminkayo kadi, manong? Apay a kasla agpigpigergerkayo? Addan sa gurigoryo ket immaykay’ pay la pimmasiar,” inrabak ti balasang.
Nabainan ni Juanito ket limmabbasit manen ti rupana. Nakapungtot. Kinaluksawna unay ti bagina agsipud iti panagtabbed ti dilana nga agsao ket saanna a maigawid ti bagina a kasla aglamlamiis. Pinaturedna ti nakemna. Awan ti mamaay ti panagpasiarko no kastoy laeng, kinunana pay iti bagina. Ngem kaskasdi laeng nga awan ti mapanunotna a sawen. Nabayag nga awan ti nagtimek kadakuada. Agpadpadada met nga awan ti mapanunotda a pagsaritaan. Makaumanay laengen dagiti matada nga agsarsarita. Pagam-ammuan, adda nagsig-am iti dalan nga agturong iti balay.
“Ni ngata tatang daydiayen,’’ kinuna ti balasang.
“Malagipko,” kinuna met ti baro, “adda gayam nasken a papanak a masapa no bigat.” Ket nagpakadan iti balasang.
Kasdi lattan ti nagbanagan daydi a panagpasiar ni Juanito. Binabalawna unay ti bagina ta awan man la ti nalagipna a pagsaritaanda iti balasang, ket inkarina a sanayenna ti bagina tapno inton maminsan a mapan agpasiar, saanton a maawanan iti isarita. Isu a katkatawaan unay ni Iliong ta nadanonan daytoy nga agsarsarita a maymaysana iti naminsan a malem.
RINABII idin a mapmapan agpasiar ni Juanito iti balay da Leoning. Ket nangin-inut metten a napukaw ti panagtabbed ti dilana no adda iti sanguanan ni Leoning wenno dagiti nagannak iti balasang. Adu metten dagiti pagsarsaritaanda, ket nangin-inut a limmangto dagiti ar-arapaapda. Nadanon ti panawen a dagitoy a panagsarsaritada ti nagbalin a karagsakan a kanitoda a dua. Isu a paspasungadan la dagitoy dua a puso ti idadateng manen ti oras a panagpasiar ti baro iti balay ti balasang tapno agsarsaritada. Ta nagkayamkam daydi ayat a tinartaraken ni Juanito iti uneg ti barukongna ket inikkan ni Leoning ti baro iti naan-anay ken naisangsangayan a ragsak. Nabayag metten a kinalikaguman ni Juanito nga ipeksa ti pempempenenna iti lansad ti barukongna, ngem tineppelanna ti bagina amangan no maklaat ti balasang ket isunto ti panggapuan daytoy a gumura.
Nagur-uray ni Leoning iti oras a panagpasiar ni Juanito. Ta rimmusingen ti bukel ni ayat a nabayagen a kitkitomanna iti lansad ti barukongna ngem agsipud ta maysa ngarud a babai, inurayna ti panangyesngaw ti baro kadagiti nasam-it a balikas nga ammona a makaparagsakto kenkuana.
“Naisangsangayan ti kinaraniag ti bulan ita, Leoning,” kinuna ni Juanito iti balasang iti naminsan a sardam. “Napalalo met ti salimuotna ditoy uneg ti balay. Intan agpalamiis idiay sirok ti dakkel a mangga. Nalabit nga adu ti tao idiay ita. Adda ngata pay sadiay da Iliong ken ni gayyemmo a Pacing.”
“Wen nga agpayso, manong,” insungbat met ni Leoning. “Agurayka ta agpakadaak ken ni nanang, adda metten ni tatang idiay ta adda kano pagsasaritaanda a lallakay.”
Nagpakada ni Leoning iti inana.
“Aluadam ‘ta adim, a, barok,” impakamakam ni Baket Ustang.
Idi umul-ulogdan, naigalis ni Leoning iti akimbaba unay a pangal ti agdan gapu iti saanna a pannakaisina kadagiti matana iti ngayed ken pintas ti bulan a kasla maysa a napintas a lugan nga aglaylayag iti tangatang. Sinarapa met a dagus ni Juanito nga addan iti arsadanan. Ket idi addan ti balasang iti saklulo dagiti napigsa ken nabibisked a takiagna, ket nariknana ti makabartek a pudot ken lamuyot ti maysa a babai a maidenna iti lasla agbaybayo a barukongna, napukawna aminen nga alikaka. Linemmesen ti aglaplapusanan a napudno ken nadalus a panagayatna, ket saannan a nagawidan ti bagina a nangagek iti balasang.
“Biagko, biagko!” kinunana. “Ay-ayatenka, wen, ay-ayatenka iti napudno ken nadalus nga ayat. Nadarisay, nasin-aw. Denggennak, biagko!”
Nagsangit ti balasang, ngem saan met a naggulagol wenno naglusulos kadagiti takiag ni Juanito. Inlemmengna ketdi ti rupana iti nabayog a barukong ti baro.
“Apay, biagko? Nakabasolak kadi iti panangipudnok kenka iti ayatko? Nakabasolak kadi iti panangagekko kenka?”
“Saan,” insainnek ti balasang. “Ngem kunak la a diakon mauray dagita nasam-it unay a balikas.” Ket nagsangit manen ti balasang iti napalaus a ragsakna.
“Leoning, biagko,” kinuna manen ti baro.
Nagsardeng ti balasang a nagsangit ket inturongna dagiti silulua a matana ken ni Juanito. Inagkan manen ti baro.
Kastoy ti kasasaad dagiti dua idi nadanon da Iliong ken Pacing a mapan koma mangayab kadakuada tapno agpasiarda.
“Aha!” kinuna ni Iliong a kanayon la a naangaw ken narabak. “Ammokon!” Ngem dagus a nasinga ta kinuddot ni Pacing.
Ita, nalpasen a nagtutulag da Lakay Tacio ken Baket Ustang a nagannak ti balasang, ken da Lakay Milo ken Baket Sela a nagannak ti baro. Naammuan metten dagiti kapurokanda ti panagkallaysa da Juanito ken Leoning apaman a mairingpas ti panagirik. Pinadpadaanan ngarud ti bumario daytoy a pasamak. Dakkel ngamin a banag ti pannakarambak ti kallaysa iti maysa nga away nangruna no maseknan ti kas kada Lakay Milo ken Lakay Tacio a mabigbig a kas karang-ayan iti purok ti nagannak dagiti agkallaysa. Naisagana ngarud amin a masapsapul.
Ngem iti maysa a malem, nagawid ni Leoning nga agsangsangit. Nakitana ngamin nga adda kinakuyog ni Juanito a sabali a babai iti bigat ken silalailo pay ti panagsarsarita dagitoy dua. Saan met a nakita ni Juanito ta saan a nagpadlaw ti balasang.
Nagsabat da Juanito ken Leoning idi sumarungkar koma ti baro ta adda ipadamagna iti balasang. Mapan met koma ni Leoning iti balay da Pacing ta imbaon ni Baket Ustang a mapan bumulod iti labba.
“Leoning, adda nasken nga ibagak kenka. Naimbag a damag,” impasabat ni Juanito.
“Pse, saannak a kasasao! Awanan iti bain!” kinuna ti balasang a sigugubsang.
“Ne, apay, biagko?” ti napnuan siddaaw a saludsod ti baro. “Ania kadi ti inaramidko?”
“Ne, agindidiammo,” napnuan gura a sungbat ti balasang. “Mangliliput!”
Kas natarumamis nga igam a nangduyok iti barukong ti baro dagitoy a balikas. Apay ngata? kinunana iti nakemna. Awan met ti ammona a nakaigapuan ti kasta nga inaramid ti kaayan-ayatna.
“Manipud ita, saannakon a kasasao. Ibilangmon a naukasen amin dagiti karinkarita.”
Nagdanag ni Juanito ngem awanen ti maaramidna.
“Sawem koma, biagko, no ania dayta tapno makapagpalawagak no dumngegka pay,” impakaasi ni Juanito.
“Saan a masapul ti palawag ta awan ti palawagen. Maawatak aminen.” Ket pinanawan ti balasang ti baro a napalalo ti duaduana. Nagdumogen, piman, nga immadayo.
“Diak kayaten ti makiasawa iti daydiay a lalaki,” kinuna ni Leoning idi simmangpet idiay balayda.
“Apay, anakko?” sinaludsod ni Baket Ustang.
“Eh, ket nagsubangda manen, a,” insampitaw ni Lakay Tacio.
“Diak kayaten, a. Diak kayat lattan!” ket naganug-ogen ti balasang.
“Ala, ket no dimo kayaten, mapanko ngarud ibabawi ti nagsasaritaanmi kada Pari Milo,” kinuna manen ti lakay ket pinidutna ti kallugongna a tabungaw. Kiniremanna ti asawana sa immulog.
Nagdanag ni Leoning. Nagsardeng nga agan-anug-og ket nagtaray iti ‘yan ti inana a madama nga aglutluto.
“Nanang, pagsardengenyo ni tatang, pagsublienyo,” insangitna.
“Apay, anakko? Imbagam itay a saanmon a kayat ni Juanito,” insungbat met ti baket. Saan a nakatagari ni Leoning. Kasla naltotan pay. “No saanmo a kayaten, di naimbag no mawaswasen ti nagtutulaganmi a babbaket ken lallakay ‘tangay saan met gayam a kumanunong dagiti maseknan? Maysa pay a pagimbaganna no mawaswas, makasapul met ni Juanito iti sabali a pakikallaysaanna ket makasapulka met iti sabali a kaayan-ayatmo.”
“Saan, nanang, saan. Kayatko ni Juanito. Kunkunak la daytay, a, ta nagapakam’ ngamin.”
“O… oooooo… lakay, agsublika!” impukkaw ti baket.
“Diak pay met la napan, baket. Pakpakanek pay la ni Burik ta ipallotmi ken Pari Milo inton Domingo,” kinuna met ti lakay nga adda pay la iti paraangan a nangibaudanna iti manokna a kawitan.
SAAN pay ngata unay a nakaadayo ni Iliong idi insardeng ni Juanito ti nagpagnapagna.
Apay nga addaak ditoy? Apay a diak mapan idiay balay da Leoning tapno palutpotek no ania ti nangguraanna kaniak? Awan met ti ammok a dakes nga inaramidko. Wenno adda sayangguseng a parnuay dagiti managdakdakes a tattao? Wen, agturongak idiay balayda, kinunana iti bagina.
Namles sa immulog.
Alimbasagen met ni Leoning iti dayta a kanito. Apay ngata? kunkunana met. Apay a simmiplot kaniak ti napalaus unay nga imon? Apay a diak inimtuod a naimbag no asino ti kinakuyogna a babai? Bimmangon sa immulog.
“Sadino ti papanam, anakko?” sinaludsod ni Baket Ustang.
“Napudot unay dita uneg ti siledko, nanang. Salimuotennak unay,” insungbat ti balasang. “Agpalamiisak laeng ditoy paraangan.”
Nagtugaw ni Leoning iti rabaw ti alsong nga adda iti paraangan iti asideg ti agdan. Napasnek unay ti panagpampanunotna ket saanna a napadaanan ti isasangpet ni Juanito.
Nagtakder ti baro iti likudan ti balasang ket nabayag a binuybuyana ti ingungotenna ngem saanna nga impadlaw ti kaaddana.
“Juanito,” insennaay ni Leoning.
“Wen, biagko? Ania kadi?” insungbat ni Juanito.
Nakigtot ti balasang ket timmakder. Inarakup a dagus ni Juanito ket inagkanna.
“Biagko,” inyarasaas ti baro.
“Juanito,” kinuna ni Leoning.
“Biagko, apay a kinaguranak la unay itay malem? Umayko koma ipadamag kenka a simmangpet ti kasinsinko a balasang tapno umay met makipagragsak iti panaglantip dagiti pusota.”
Nawaknitan a namimpinsan ti dagensen a nangbuttuon iti barukong ti balasang. Nagsangit iti nalaus a ragsakna ket inlingednan ti rupana iti nabayog a barukong ti kaayan-ayatna.
“Lipatentan,” insainnek ni Leoning. “Simmiplot la kaniak ti nalaus nga ilem itay nakitaka a nakikuyog iti sabali a balasang. Basolko.”
“Saanmo a basol, biagko,” kinuna ni Juanito kabayatan ti panangag-agekna ken ni Leoning.
Kastoy manen ti kasasaadda idi nakaasideg da Iliong ken Pacing a mapan koma sumarungkar ken ni Leoning tapno damagenda no ania ti gapu ti nagsubanganda ken Juanito.
“Aha!” kinuna manen ni nasutil ken naangaw unay nga Iliong. “Ammokon!”—O
