Salaysay ni RICARDO MA. NOLASCO

“Kasapulantayo ti ganggannaet a balikas tapno agbiagtayo iti agdama a panawen. Ngem kasapulantayo ti nakayanakantayo a lengguahe tapno agbiagtayo agingga’t inggana.”

ADDA islogan a nagbalin a popular idi dekada 70 maipanggep iti panagkanaig ti lengguahe ken ti panagayat iti pagilian. Daytoy nga islogan isu ti “isang bansa, isang wika” wenno “maysa a pagilian, maysa a lengguahe.”

Napintas a denggen daytoy nga islogan, ngem inwarasna ti napeggad a panangipapan. Daytoy a panangipapan, isu ti kinasayaat ti kaadda ti maymaysa a lengguahe idinto a dakes ti kaadda ti adu a lengguahe.

Mabalin a nadlawyo ti dinakamatko a “kaadda ti adu a lengguahe.” Wen, ta adu ti lengguahe iti pagiliantayo a maigidiat iti isursuro kadatayo ti eskuela ken ti media a maymaysa ti lengguahe iti Filipinas, a ti kaaduanna ket dialekto (dialect) laeng. Dagiti kunkunatayo a dialekto a kas koma iti Ilokano, Sebwano, Hiligaynon, Bikol, Pangasinan, Kapampangan, Samar-Leyte, Tausug, Maguindanaw, Manuvu, Subanen, ken Ivatan, maibilangda a naan-anay a lengguahe. Ti kangrunaan a pagibatayan iti panangdasig no dialekto wenno lengguahe ti maysa a pagsasao isu ti “mutual a panagkikinnaawatan” wenno “mutual intelligibility.” Ti maysa nga Ilokano ken ti maysa a Sebwano, no agpatangda iti bukodda a lengguahe, saanda nga agkinnaawatan. No kasta, makunatayo nga agsasaoda iti agsabali a lengguahe. Iti sabali a bangir, ti maysa a dialekto ket arigna anak ti maysa a lengguahe. Kas pagarigan, addaan ti Tagalog iti nadumaduma a dialekto a kas iti Tagalog-Bulakan, Tagalog-Quezon, Tagalog-Marinduque, ken sabsabali pay. Agkikinnaawatan dagiti agpapatang babaen kadagiti dialekto a Tagalog isu a makunatayo nga agsasaoda iti isu met laeng a lengguahe.

Maibatay iti daytoy a depinision ti lengguahe ken dialekto, kuna dagiti linguista nga adda 160-170 a lengguahe iti Filipinas—maikasangapulo a kaaduan iti sangalubongan.

Kayatko met a lawlawagan a maigidiat iti pammati ti dadduma, dakkel ti pagsayaatanna ti kaadda ti adu a lengguahe iti Filipinas. Malaksid a naparaburantayo iti adu a lengguahe, addaantayo pay iti nailian a lengguahe—ti Filipino— a namagsisinggalut kadagiti umili iti pagiliantayo, iti pakabuklanna. Malaksid iti kaadda ti nailian a lengguahe, addaantayo pay iti lengguahe a pang-internasional—ti Ingles—a mangisinggalut kadatayo iti sangalubongan. Ti panagtitinnulong dagitoy a lengguahe—lokal ken ganggannaet—iti biagtayo a Filipino ket isu ti mangipaneknek no kasano ti kinabaknangtayo iti lengguahe ken kultura, maysa a banag a rumbeng a pakaragsakan ken ipagpannakkeltayo.

Kaano a nangrugi ti kapanunotan a ti nasayaat ti kaadda ti maymaysa a lengguahe ken dakes met ti kaadda ti adu a lengguahe?

Iti panagkunak, nangrugi iti kapanunotan nga agbatay ti irarang-ay ti Filipinas iti no kasano a matuladtayo ti namay-an dagiti industrialisado a pagilian. Agbatay daytoy a wagas iti kapanunotan a ti maysa a nasion, masapul nga addaan iti maymaysa a lengguahe.

Daytoy ketdi a kapanunotan, maysa laeng nga ilusion a saan a suportaran ti pakasaritaan ti pagilian ken ti agdama a kasasaad ti pagilian. Amang nga ad-adu dagiti lengguahe iti lubong ngem dagiti pagilian. Mano ti lengguahe iti sibubukel a lubong? Mapan a 6,000 agingga iti 7,000. Mano met dagiti pagilian? Sumurok-kumurang a 200 laeng. Ania ti kayat a sawen daytoy? Iti laksid ti panangibilbilin ti maysa a pagilian iti kaadda ti nailian a lengguahena, adda pay dagiti dadduma a lengguahe a maus-usar iti dayta a pagilian. Uray pay ti Estados Unidos, buklen dagiti komunidad a saan laeng nga Ingles ti pagsasaoda.

Mainaig iti idea nga “isang bansa, isang wika” wenno “maysa a pagilian, maysa a lengguahe” ket isu ti kapanunotan a ti natural a kondision para iti gagangay a tao iti sibubukel a lubong ket maymaysa laeng ti ammona a lengguahe. Biddut daytoy. Kaaduanna a dagiti tattao iti lubong ken iti Filipinas, saan laeng a maymaysa a lengguahe ti ammoda. Maigapu daytoy iti kaadda dagiti tattao nga agindeg iti asideg ti maysa a komunidad a sabali ti lengguaheda. Daytoy ti mangiduron kadakuada a nangsursuro iti lengguahe dagiti kaarrubada. Ni Jesucristo ti kasayaatan nga ehemplo ti panagbalin a multilingual wenno adut’ ammona a lengguahe. Ammona ti Aramaic, ti Ebreo, ti Griego, ken Romano. Ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo, ammona ti agsao iti Ilokano, Kapampangan, Binisaya, Tagalog, Ingles, ken Espaniol.

Kastoy ti panangilawlawag daydi Dios ti aluadna a Brother Andrew Gonzales iti kinaadu ti ammo ni Filipino a lengguahe:

“Pudno unay nga adu ti ammo ni Filipino a lengguahe. Agusar iti nakayanakanna a pagsasao no kasta nga agsasaoda a sangapamilia wenno nasinged nga agkakabagian; agusar iti lingua franca wenno iti lengguahe a maawatan ti nadumaduma a komunidad a kas koma iti Tagalog no adda iti Kamanilaan no kasta a makipatang kadagiti nadumaduma a tribu, agusar iti Ingles no makinegosasion iti negosio, no adda iti tay-ak ti industria, no adda iti pagaldan, wenno makinegosasion kadagiti agindeg iti sabsabali a pagilian.

Isu a dagiti lengguahe iti Filipinas, dakkel ti posibilidadna nga agtalinaed pay laeng iti masakbayan. Ta agingga a di mapanawan ni Filipino ti lugar a nakayanakanna, agtalinaedto latta ti lengguahena. Mapukawna laeng ti nakayanakanna a lengguahe no pukawenna ti nakayanakanna a kinatao gapu iti ipapanawna iti lugarna ken awatenna ti lengguahe iti lugar a pakaipalladawanna.”

Ngarud, agpapada amin dagitoy a pagarigan wenno a mangitudo nga iti laksid ti panangbigbig ti maysa a pagilian iti maymaysa a lengguahe ken maymaysa a wagayway, ti maysa a pagilian ket buklen ti adu a kultura ken adu a lengguahe. No buklen ti nadumaduma a lengguahe ken kultura ti maysa nga industrialisado a pagilian, tinto la ketdin a pagilian a kas iti Filipinas nga adda pay iti tropiko a lugar?

Mabalin a di ammo ti adu a Filipino a ti kaadda ti adu a lengguahe ti pagilianda ti maysa pay a pagilasinan iti kinasalun-at ti aglawlaw wenno ti nakaparsuaanna. Maysa ti pagiliantayo kadagiti pagilian a nakapagtalinaed iti kinabaknang ti nakaparsuaanna, saan a kas kadagiti dadduma a pagilian nga iti laksid ti kinabaknangda, nadadael met ti nakaparsuaanda. Kas kuna dagiti agsuksukisok, adda dakkel a pakainaigan ti kaadda ti kaadu ti lengguahe iti maysa a lugar iti kinabaknang met ti nakaparsuaanna. Kayat a sawen daytoy a kadagiti lugar nga adu ti lengguahena, dagita met a lugar ti nabaknang ti nakaparsuaanna. Ngarud, no kasano ti aneptayo a mangsalsaluad iti nakaparsuaantayo, kasta koma met ti kinaaneptayo a mangsaluad kadagiti lengguahetayo.

Dagiti balikas iti maysa a lengguahe, ken uray pay ti gramatikana, ket arigna listaan dagiti banag a mapagsasaritaan iti maysa a kultura, maysa a pangitudo no ania dayta a kultura, tapno maawatanna ti lubong ken agbiag iti bukodna a nakaparsuaan. Dagiti lengguahe a masarakan iti Filipinas ken kadagiti kapadana a pagilian iti tropiko ket mainaig kadagiti nakayanakan nga ammo maipanggep iti nakaparsuaan. Dakkel ti maitulong iti siensia dagitoy nga impormasion a nailaga kadagiti nakayanakan a pagsasao. Ti kinapudnona, ti ammotayo iti siensia dagiti lumaud, agbatay laeng iti punto de bista wenno iti kapanunotan dagiti Europeo maipanggep iti lubong. Awan pay iti kikit no panunoten ti madanonna no maadal dagiti lokal nga ammotayo. Iti sabali a pannao, saan a bukbukodan ti siensia ti lumaud ti ammo maipanggep iti pannakasalaknib ti nakaparsuaan wenno ti aglawlaw.

Ti maysa a masansan a madakdakamat a pagarigan maipanggep iti nayanakan nga ammo ket isu ti Hanunuo, maysa a grupo iti Mindoro a buklen ti sumurok-kumurang a 12,000 a katutubo nga addaan iti bukod a literatura ken bukod a wagas ti panagsurat. Kastoy ti kinapateg ti ammo dagiti Hanunuo maipanggep iti aglawlawda, kas nadakamat iti libro a Vanishing Voices: The Extinction of the World’s Languages a sinurat da David ken Romaine Nettle:

“Adda ammo dagiti Hanunuo a nasurok a 450 a kita ti ayup ken 1,500 a kita ti mula. Artapan ti panangkategoriada kadagiti mula iti lugarda ti kategoria ti siensia iti lumaud iti agarup 400. Nasurok a sangaribu a kita ti mula ti al-alaenda kadagiti kabakiran para iti bukodda a pakasapulan; daytoy met ti gapuna a naanepda a mangsalsaluad iti aglawlawda. Agarup adda 430 a kita ti mula ti tartaripatuenda iti gardenda. Mapaglalasin met dagiti mannalon a Hanunuo ti sangapulo a kangrunaan a kita ti daga ken tallopulo a klase manipud kadagitoy. No maipanggep iti kinatangken ti daga, adda met uppat a nadumaduma a balikas a pangilawlawagda kadagitoy, siam a balikas wenno maris a panamagdadasigda kadagiti nadumaduma a tipo ti daga, lima a langa ti topograpia ti daga, ken tallo a nadumaduma a wagas a pangilawlawagda iti panaginduyas ti daga. Napateg la ketdi dagitoy nga impormasion para iti asino man nga agduyos a mangawat ken mangsalaknib iti aglawlaw wenno iti nakaparsuaan…”

Ngarud, daytoy a pagarigan, ipakitana laeng ti sientipiko nga ammo a saan a dokumentado a masarakan kadagiti nakayanakan a pagsasao.

No napateg iti siensia dagiti lokal a lengguahe, nalawag ngarud a di met matawaran ti kinapateg dagitoy iti edukasion, aglalo iti panangrugi pay laeng nga ipapangal ti ubing iti pagadalan, a kas ik-ikkan ita ti gobierno iti importansia. Daytoy nga importansia a kunkunak ket saan laeng a maipanggep iti panangparang-ay iti kurikulum no di pay ket iti isyu ti lengguahe nga usaren iti panangisuro. Ammotayo nga iti laksid ti kaadu dagiti lengguahe iti Filipinas, dudua laeng ti lengguahe a naibilin a mausar. Mausar ti Ingles iti English, Math, ken Science, Filipino met kadagiti dadduma pay nga asignatura. Nupay kasta, adun dagiti pammaneknek a mangipakita a mas praktikal nga usaren ti mangisursuro ti nakayanakan a pagsasao wenno lokal a lengguahe iti panangipaawatna iti leksion. Apay nga ar-aramiden ti titser daytoy? Tapno masiguradona a maawatan dagiti estudiante no ania ti linaon ti asignaturada. Napaliiw a daytoy a mapaspasamak, nasaknap a maar-aramid nangruna kadagiti umuna a tukad iti pagadalan ken uray pay iti hayskul ken iti kolehio. Ti kinapudnona, adu dagiti agkunkuna a nupay “bilingual” wenno dudua a lengguahe ti maibilbilin a mausar a lengguahe a pagisuro, iti aktual a panagisuro, “multilingual” wenno ad-adu ngem dua a lengguahe ti maus-usar.

No panunoten, saan a nakakaskasdaaw daytoy. Apay? Gapu ta ipakita ti kapadasan a magun-od laeng ti dekalidad nga edukasion no ti adalan wenno estudiante ket mangrugi nga agsurat ken agbasa babaen ti nakayanakanna a lengguahe—ti lengguahe a maus-usar iti pagtaenganda ken iti komunidad a paggargarawanna. Papardasen ti nakayanakan a lengguahe ti ubing ti laing daytoy nga agsurat ken agbasa ken patibkerenna ti pundasion iti agtultuloy a panagsursurona. Babaen ti panagaramat kadagiti pagarigan nga asideg iti kapadasan ken kultura ti ubing, makabukel ti estudiante iti idea ken maaramatna daytoy a mangbukel kadagiti sabsabali pay nga idea. Addan dagiti panagsukisok a naiwayat a mangipaneknek nga ad-adda a mapapardas ti laing ti estudiante a makaawat iti leksionna ken iti laingna nga agamiris no mausar dagiti lokal a lengguahe iti elementaria. Agpapaay ti lokal a lengguahe a kas rangtay a mangpapardas iti laing ti ubing a mamagbalin iti banag a nalawag para kenkuana ken tapno naparpardas pay ti pannakasursurona kadagiti lengguahe a Filipino ken Ingles ken kadagiti baro nga ammo a matakuatanna babaen kadagitoy a lengguahe.

Saanen a nasken pay nga ibagatayo ti kinapudno a ti maysa a lengguahe no di us-usaren, matay wenno agpukaw daytoy. No mapasamak daytoy, nakaad-adu a napapateg a natibo a pangawag wenno termino maipanggep iti kultura ken iti siensia ti agpukaw. Daytoy ti gapuna a nasken nga agtultuloy ti panangadal, panangsukisok, panangsaluad ken panangisurotayo iti daytoy iti pagadalan. Pagarigan ti balikas a “gesangan” a ti kaasitgan a kayatna a sawen iti Ingles ket “coral reef.” Adu kadatayo ti nakaammo laeng iti daytoy a banag iti pagadalan. Iti biangko, naammuak kadagiti Dumaget iti Quezon nga addaanda iti kasta a balikas para iti dayta a banag nga isu ti gesangan. Kinitak ti diksionario ni Panganiban ket nakitak ti puon a balikas daytoy, ti gasang. Idi makapanak iti Kabisayaan, kunada a kasdiay met ti balikas nga us-usarenda a pangawag iti kabatuan iti baybay a pagum-umokan dagiti lames ken dadduma pay a nabiag iti taaw. Ti kayatko a paruaren, ania laengen ti pagbanagan ti balikas a gasangan wenno gesangan no agtultuloy latta ti panangus-usartayo iti coral reef? Kas kuna da Nettle ken Romaine, ti ipapatay ti maysa a lengguahe, kissayanna ti “suma total wenno pakabuklan ti ammotayo iti lubong” gapu ta “pukawenna dagiti timek a mangiladawan iti kinabaknang daytoy.” Ad-adda a sumnek iti kararua ti kuna ti maysa a katutubo. Kas kunana, kasapulantayo ti ganggannaet a balikas tapno agbiagtayo iti agdama a panawen. Ngem kasapulantayo ti bukodtayo lengguahe, ti nakayanakantayo a lengguahe tapno agbiagtayo agingga’t inggana.

Kas nakunakon, ti islogan nga “isang bansa, isang wika” wenno “maysa a pagilian, maysa a lengguahe” ket biddut nga islogan. Adda dagiti nangisingasing a masukatan daytoy iti “isang bansa, dalawang wika.” Ngem kayatko nga isingasing – no adda pannakabalinna—nga adda ad-adda nga umno ken maitutop nga islogan para iti Filipinas. Isu daytoy: “isang bansa, maraming wika” wenno “maysa a pagilian, adu a lengguahe.” --O

TI AUTOR: Nagpaay a pangulo ti Komisyon sa Wikang Filipino, addaan iti doktorado iti pilosopia manipud iti Unibersidad ti Filipinas, Diliman, Quezon City. Nasurat ti orihinal a bersion daytoy iti Filipino iti paulona a “Kung Bakit Isang Malaking Pakinabang sa Pilipinas ang Pagkakaroon Nito ng Maraming Wika” ken imbasa ti autor iti panaglukat ti Buwan ng Wikang Pambansa 2006 (Agosto 1-31 2006).

(Immuna a naipablaak iti Agosto 28, 2006 a bilang ti Bannawag.)