Sarita ni FIRMO A. ESTOCAPIO

Immuna a naipablaak iti Agosto 18, 1969 a bilang ti Bannawag.

OKTUBRE. Mangrugin nga agati dagiti alog. Alusiisinen dagiti ikan. Saanda a makaidna iti bara ti danum iti inaldaw.

”Di met la agtudon!” kinuna ni Dalag. Nasisirap iti init iti igagatebna. Nagkulibagtong sa immampir iti dakkel a pinuon ti pagay ta medio masiniten ti bakrangna. Inlagidna ti bagina iti lumlumoten a mula. Nagkarasakas dagiti nagangon a bulong iti ngatuenna. Ket nalukag dagiti dadduma nga ikan ta impagarupda nga adda dumteng a kabusor. Naglemmengda.

Iti sabali a suli ti kinelleng, alimbasagen met ni Ayungin. ”Nagpudoten!” insanamtekna. Agparpariir iti pawpawna. Nupay adda liblibeg ti danum, masirayan ti nakabukilad a langit.

Pasiar a pasiar ni Dalag. Pasaray sumikbab kadagiti babassit a nabiag. Nasarakanna ni Ayungin. “Hoy! Ania dayta?” Ti nadalus nga abong daytoy ti kayatna a sawen. “Maatianantayon, gayyem!”

Sarita

ABABA A SARITA: Nakem

Nagdanag ni Ayungin. “Gasanggasaten!” insungbatna. ”Ne, nagdakkel ti tianmon!”

”Dandanin, gayyem.”

”Di mataydanto?”

”Magsikalikad iti bagbagina, saan kadi?”

”Sayang! Sapay no di agkurkurang iti ikan ditoy lubong!” nagwingiwing ni Ayungin.

ITI DAYTA nga aldaw, bambantayan ni Dalag dagiti kakasla iit ti niog nga annakna idi agin-inut nga agsipnget ti langit. Pimmuskol dagiti ulep. Naggilap nga agpababa ti nalabaga a banag a sinaruno ti gurruod. ”Sapay koma, Apo, ta tuduemon,” indawatna. Sa inasitganna dagiti tumarayutoy nga annakna a dagus met a simmalipengpeng kenkuana.

Agsasarunon ti kimat. Limmamiis. Saanen nga agtalna dagiti bulong ken dawa ti pagay a palpal-idan ti makapasalibukag a pul-oy. Idi kuan, pimmigsa ti bayakabak a kinagiddan ti sagawisiw ti angin.

”Dayta man!” naragsakan ni Dalag. Napanunotna a mabalinnanton ti sumalog kalpasan ti tudo. Addanton agus iti ar-ar a kumamang iti dadakkel a kanal a sumilpo iti agkiwerkiwer a waig, Sadiay, nasayaatton ti panagbiagna.

Nabayag ti tudo ket sa laeng nagsardeng iti tengnga ti rabii. Nagganakgak dagiti tukak. Naragsak dagiti ikan. Naglipias dagiti kinelleng ket nagayus dagiti sawang.

”Daytoyen ti maudi a gundaway,” kinuna ni Dalag. Pinsarna ti umadayo. Dina ammo a naabbenganen ti pagnaanna iti tanggar. ”Sumalogak!” impettengna. Pagam-ammuan, napanunotna dagiti annakna. Mabalin a kayatda met ti sumurot. Saan a nagriro. Kitkitaenda. Nanang! kasla kunkunada. A, dagiti annakko. ”Makasurotkay’ kadi kaniak?” sinaludsodna.

Awan ti simmungbat kadagiti annakna.

”Nasaysayaat no mabatikay' ditoy tangay bassit pay ti paganduryo, annakko,” intuloy ni Dalag. “Adayo ti papanak ket namnamaek a diyo kabaelan a sarangten dagiti rigat. Ti kunak, urayenyo laengen ti sumaruno a tudo sakayto pumanaw no kayatyo. Agawaanyo ketdi ti dumakkel.”

Naawatanda ti kayatna a sawen. Wen, ubbingda pay. Naganus pay ti bagi ken panunotda. Nupay nasakit ti nakemda, pinalubosanda ti inada.

Iti ballasiw ti tambak, mangmangngeg ni Dalag ti napegges nga agus a mangkurkurkor iti igid ti ar-ar. Nagkulaidag. Pinadasna nga imbuelo ti limmagto. ”Ops!” Naginat gapu iti panakaitupana iti dakkel a bato idi agdisso.

Nagaludoy a nagpababa. Ah, dissuor! Tiningitingna ti kangatona. Kabaelak, kinunana. Awan ti mabalinna a panglikawan. Madamdama pay, addan iti baba. Timmangad. Namituen! Iti kataltalonan, mangmangngegna ti ariwawa dagiti kuriat ken tukak. Aglulumba met dagiti ikan a kumamang iti kanal a ’yanna. ”Kayat dagitoy ti agbiag,” kinunana.

Kalpasan ti dua a dissuor, nakigtot idi masaripatpatanna ti salyang iti sanguananna. Nagdanag. Naginayad idi makaasideg. Nakitana ti tao a mangbambantay iti salyang. Nabengbeng ti sarikedked iti aglawlaw. No lumayaw, saanna a malasat.

“Mangamongen!” kinunana. “Sumrekak!” Limmagto ket nakita ti agbambantay.

”Nagdakkelen!” kinuna ti tao.

Pagam-ammuan, narikna ni Dalag ti pannakabagkat ti ’yanna a kulongan.

Umanangsab ti tao a simmagpat iti tambak. Nayursong ti salyang. Nagtupak dagiti lames iti daga. Gapu iti ragsak ti tao, intuangna ti salyang ket nagtaray a napan nangala iti alatna iti pagbambantayanna. Ngem idi agsubli, awanen dagiti nabun-as nga ikan. Kinudkod ti tao ti ulona. "Buisit!” kinunana.

Nakarkaro ita ti ragsak ni Dalag. Nakaadayon. Adu ti kinakuyogna a naglibas. Dina impagarup a maysa kadakuada ni Ayungin.

”Hey!” kinunana. ”Papanam?”

”Dayta koma met ti saludsodek.”

”Agkuyogta ngaruden!” Nagkatawa ni Dalag. ”Nasayaat no adda kasarsarita.”

”Agtarusta kadi idiay waig?”

"Kitaento.”

Intuloyda ti simmalog agingga iti agsapa. Nakadanonda iti nauneg a paset ti ar-ar. Naginanada. Nagustuanda dita gapu ta nawadwad ti kanenda nga aggapu iti taltalon.

NASUROKEN a dua a lawasda. No manon nga agsilaw ti dandani makasalaw ken no mano metten nga agpispisga ti gistay makapana kadakuada. Sa dagiti banias!

Naminsan, adda nakamaskara ti bimmatok iti ’yanda. Nagarigenggen dagiti dua. Nagmalanga ti nakapana. ’Sino ti unaek? kasla kunkunana. Pinagsinnublatna ida a miningmingan. Natikaw. Iti apagdarikmat, nagsinada ket nabati ti tao a mangpamanunot iti napasamak.

”Baro a biag,” kinuna ni Dalag iti gayyemna.

Napudot iti kamalmanna. No paspasawen ti agsarita, awan ti angin. Ulep? Saggaysa ken nangato. Ngem karabiyanna, saan a nagparang ti bulan, ni maysa a bituen. Nalidem ti lubong. Napariir ti angin.

Nagkimat. Sa naggurruod. Ah, agtudo, nakuna ni Dalag.

Di nagbayag, nagbayakabak. Ket iti sumagmamano pay a minuto, agayus manen dagiti kanal, ar-ar ken waig. Manabsuok ti buyat ti danum ti dissuor a ’yanda. Naglabutab ti danum, aglalaok a rugit, pitak ken daga. Nagalikuno. Ket saanda a nadaeran. Naisurotda iti agus. Naglipias ti libtong.

Naguni dagiti kuriat ken tukak iti ngatuenda a pinagayan. Nagsagawisiw ti napigsa nga angin. Dineppesna dagiti ledda iti igid ti ar-ar.

”Umakartan sa ditoy?” insingasing ni Dalag ken ni Ayungin. ”Kasla makitkitakon a maatianan daytoy a libtong iti masungad nga aldaw. Agarup daytoyen ti tartaraudi ti tudo iti daytoy a tawen. Kalgawto manen! Nupay kasta, saanak met ketdi nga...”

”Wen, wen, ammok,” kinuna ni Ayungin. ”Adda pagibturmo. Dayta ti pangatiwam kaniak.”

Immisem ni Dalag. ”Inta dita,” impatuldona ti bumarasabas a waig. ”Nalawlawa, naun-uneg ken nalitlitnaw.”

”Sige,” kinuna ni Ayungin.

Nakaam-ames ti panagdaliasatda. Aganikki, agsul-oy ken agasugda tunggal maidungparda kadagiti pila ken bato. Tinaliawda dagiti dissuor a maadi-adi ti kangatoda. Nabannogdan. Nganngani saandan a makakunail.

Nagsapulda iti napintas a puestoda. Nakipulapolda kadagii bunog, bursian, gurami, ken ar-aro.

ITI MAYSA a rabii, napasungadanda ti tallo nga agsilsilaw. Nakaibarikesda iti alat ken buneng. Nakaiggemda iti tallakab. Nalag-an ti panagdisso dagiti sakada iti danum. Nagtibbayo da Dalag ken Ayungin. Nagkararagda. Tapno matengngelna ti panagkuyegyegna, inkidem ni Dalag ti nagkararag.

Nasdaaw idi agmulagat. Duduadan ken Ayungin. ”Napananda?”

”Nayalatdan, a!”

”’Nia metten,” insennaayna. ”Agyamanta ta sibibiagta.”

Sinawarda dagiti ban-aw iti nagpatnag. Awan ti nagustuanda ta bin-ig a pila ken linang ti nasarakanda. Nagdanagda. Bigaten! Nalawagen ti anaraar iti naladaw a parbangon. Madamdama pay, adunton a mannalon ti agpasurong ken agpababa iti waig. Ti ngamin waig ti pannakakalsada dagiti pasagad.

Maysa a nakasakay iti nuang ti nakasiput kadakuada. Sipaparagsit a dimsaag iti nuangna a mangguyguyod iti pasagad a naglaon iti arado ken sagad. Nagin-inayad a timmapog. Nanglislis ta mabasa ti sapinna. Ah, diaske, dina malislis ti saka ti pantalonna.

”Sapay no di adda sidakon,” kinunana. Nagwingiwing. Awanen dagiti dua. Ket saanna a nasiputan ti nagturonganda. ”Sal-at!”

”Makitam dagiti tao,” kinuna ni Dalag idi addadan iti linong dagiti luluan. ”Ti la maniguro ti ammoda. No usarenda koma ti utekda!”

KALGAW. Kasta unay ti gaget dagiti mannalon a mangbukual kadagiti sangkabassit a talonda. Daydi alog a nauneg ti danumna, addan saggaysa a rengngatna. Ngem nabasa ken napigket ti unegna.

Dagiti ngata lamesna? Nakalibasda ngata? Uppat a bulanen manipud idi naudi a tudo. Agarup kasla tangan ti sakada itan. Nagpanunot ni Dalag. Agkulkullayaw iti pannakalagipna kadagiti annakna.

Saanna nga ammo a ti laengen ban-aw a ’yanda ti nalawa bassit. Saan nga agbayag, agrigatdanto metten. Mabilbilangen dagiti ban-aw manipud iti ubbog. Namagaanen ti sigud a pagay-ayusan ti danum iti babaenda. Ket nariknada ti kinadagaang dayta a malem.

”Gayyem,” kinunana ken ni Ayungin. ”Nakubongtan san. Ania ti aramidenta ngay?”

Napanganga ni Ayungin. ”Urayenta, a, ni patay ditoy,” kasla awan iti isipna a kinunana. ”Ikarkarigatanta ti agbiag agingga a maibus ti taraonta. Barbareng no maabotannata manen ti nepnep.”

Immisem ni Dalag. ”Saanta a mauray ti kunkunam a nepnep, gayyem. Rugrugi laeng ti kuaresma.”

No kasano ti kabessag ni Ayungin iti napalabas, nakarkaro manen ita. Nagbukilad sa nagkidem. Idi agmulagat, nakitana ti natangig a langa ni Dalag.

”Maawatak ket mabutengka a sumaranget iti kabusor,” kinuna ni Dalag. ”Usarem ti utekmo. Inikkannaka ni Apo Dios iti karbengam nga agpanunot.”

"Kaykayatko met ketdi ti makidangadang, a, ngem ti matay iti bisin,” insungbat ni Ayungin.

Nagkatawa ni Dalag.

Kadagiti masungad nga aldaw, naragsakda. Agmalmalem daytan nga agkisawkisawda no malpasda a mangan. Awan met ti trabahoda a kas kadagiti mannalon a maritritur nga agmalem. Iti malem, agdennada a mangbuya iti ilelennek ti init. Kalpasanna, agsarsaritada a mangsay-op iti nasalemsem nga angin.

Iti ngatuenda, naibalud dagiti ulep iti raya ti init. Naklaseklase ti kaaatiddogda a kasla mangipalpalnaad iti panagduduma ti biag iti lubong.

Nariing dagiti aggayyem iti maysa a parbangon idi mangngegda ti basak dagiti tukak iti aglawlawda. Ababaw unayen ti ban-aw. Dandanin rummuar dagiti pigarda. Ti laengen sangkabassit a ’yanda ti nabati. Nakaluklukneng ti pitak a nanglawlaw kadakuada.

”Apay a kasta ti panangkitkitam kaniak,” sinaludsod ni Ayungin.

”No panawanka ditoy, diak pagduaduaan a matayka.”

“Ket ania?”

Nagpaggaak ni Dalag. “Sakbay a pidutennata ti nagasat a mangngammel,” kinunana, “ipakitata no asino ti nabilbileg wenno napigpigsa kadata. Ipakitam a maysaka a mannakigubat, gayyem. Aggayyemta, wen, ngem masapul a maysa kadata ti mabati. Ania, mayatka?”

“No isut’ kunam,” mapilpilit ni Ayungin a simmungbat. Ammona a maabak. Dakdakkel nga amang ti gayyemna. Sa napigpigsa.

Nagdangadangda. Madamdama, tumtumpawen ti bangkay ni Ayungin iti kasla buteg a danum a nagrangetanda.

Nagpanunot ni Dalag. Masapul nga agbiag tapno maipatungpalna ti nakayanakanna a lubong. Ah, kumaliak sakbay nga agbannawag, kinunana. Ngem panawanna kadi ti bangkay a naiwalang?

Idi maibusna ni Ayungin, rinugianna nga ilumlom ti bagina. Nagkulaidag. Natangken. Limmagto iti sabali a lugar. Ah, pipia, saanen a madlaw iti ’yanna.

Mangmangngegna dagiti karadakad dagiti bato a madalapus dagiti padapan ti pasagad. Nakigtot idi nagsardeng ti danapeg. Maysa a timek ti nagkuna: ”Addan sa ikan ditoy! Nalibeg. Agurayka... Naimas nga alseman iti pias no kua.”

”Dakesen,” nayesngaw ni Dalag kalpasan ti apagapaman a pannakailabegna. Nakitanak la ketdi. Talaga a mangngammel daytoy. Umunegak pay.

”Bato!” naupay. Inangayna amin a pigsana sa impennekna nga inyablat ti ipus ken pigarna. Nakaanges iti nalukay. Sumurok-kumurang a dua kadapan ti kaunegna. Tinipedna ti angesna tapno di madlaw ti panagbarekbek ti danum.

Kimmutkot pay. Pinalawana bassit ti abut tapno saan a mailetan. Madamdama pay, agsusublaten dagiti timek a mangngegna. Nagmalem. Kinurimesda ti ban-aw. Ngem awan ti naalada.

Manipud iti dayta nga aldaw, naulimeken dagiti lumabas. Namagan ti ban-aw. Dagiti laengen arimpadek dagiti ayup ti magluklukag iti naimas a turog ni Dalag. Pati uni dagiti tukak a dumawdawat iti tudo, buriboranda pay no maminsan. Yaw-awanda ti isipna no agpampanunot.

KALPASAN ti sumagmamao a bulan, nagbirrin ti daga iti ngatuenna agingga iti agarup kagudua ti pulgada manipud iti ’yanna. Tinangadna dagiti sarut a paggapuan dagiti babassit a lawag. Dadakkel a rengngat!

Nabayagak gayamen ditoy. Diak payen napupuotan ti panaglabas dagiti aldaw. No kasta, asideg man ti nepnepen. Nagarapaap. Dagitoyto a rengngat ti umuna a pagbabaan ti danum nga umay mangipakdaar iti iruruarko tapno innakto iti naikari a lubongko. Sadiay, ipakitakto ti kabaelan dagiti ikan— nga agbiag uray awan ti danum.

Naputed ti panagpampanunotna idi adda nakitana a tukak a situtugaw iti rengngat. Kayatna a sikbaben a pamedped koma ngem anian ta di met makaalis. Kellaat a timmadem ti bisinna. Nabayagen a di nangnangan. ”Suertem ta dika magaw-at,” kinunana. ”Agkitatanto laengen dita ruar!”

Nakangngeg iti napigsa a kanalbuong. Kasla mapisang ti langit. Napasarunuan pay ti kanalbuong. Ah, agtudon! Pinarparmatana ti panagikis-ikis ti atiddog nga apuy iti tangatang. Nanglangeb ti tangatang. Kalpasanna, naidisso ti tarakitik. Idi kuan, nagbalin a kasla tinukel ti mais ti kadadakkel ti agtinnag a tudo. “Kristal!” Nangngegna ti timek ti maysa nga ubing. “Nagpuskol!”

“Napuskol. Yaman pay, Apo!” Naragsakan. Adda nagayus a pitak iti agkupkupit a rengngat. Nababasa ti agongna. Nagdiwig. “Ay, Apo! Saanak a matay iti sakit ngem matayak iti bangsit!” inngarietna.

Naggulagol tapno mabaweg ti daga iti lawlawna. Ngem nagdanag idi malagipna dagiti agur-uray kenkuana. Riniknana ti nasikep a daga. “Ah, kabaelak!” kinunana.

Napunnon ti ban-aw. Di mabayag, simmardeng ti tudo. Rinugianna ti agikur-ay iti nalukneng a daga. Ah, narikut daytoy a trabaho! nakunana. Nupay kasta, napanunotna nga isunto ti karagsakan a parsua tangay kalpasan ti panagtutuokna, nagun-odna met laeng ti maysa a gunggona nga awan pumadpad. Nagbiag iti baet ti adu a rigat. Kasla kitkitaennan ti bagina iti ban-aw a buybuyaen dagiti makalabas. Pagsiddaawandanto ti kaaddana dita.

“Nakakaskasdaaw nga ikan!” kunadanto.

Immisem sa intuloyna ti iruruarna iti daga.—O