Sarita ni DIONISIO S. BULONG
(Immuna a naipablaak iti Pebrero 8, 1965 a bilang ti Bannawag.)
“NAGUDUAN ti ani. Inton bigat, dua nga ektaria manen ti magapasan. Ngem saan pay a napukaw ti namnamami nga umayka. Kanayon latta a malagipdaka iti paganian ket mairagpindaka iti katawami ta sika laeng ti kurang ti bunggoytayo. Kadagiti sardam a panagiirub ken panagpipilipig, iti tanupek ti al-o, addaka latta. No ngamin agbayokami, malagipmi ti alisto ken napigsa a gusodmo no mapaguradaka. Ken ti panangung-unget ni manang kadakami no palaluandaka a rabaken. Salsaludsoden ti tunggal maysa: kaanonto ngata ti sangpetmo?”
Naginat ket saggaysa a rinittuokna dagiti ramayna. No sisesegged koma ti silaw iti uneg ti trak, saan a di dillawen dagiti padana a pasahero ti langana a nakalagip. Agbatbatay latta ti isem kadagiti bibigna. Ken pasaray agtanamitim. Ta ngamin, itan ta asidegen ti pagdissaaganna, aglalabbeten dagiti agkakasam-it nga ayug nga iti laeng barukongna ti pagtaudanda ken isu lat’ makaawat. Uray iti ungor laeng ti naglugananna, adda musika.
Kasursuronna idi ti nagsurat kenkuana. Agkaapaanda. Ngem ita, iti pannakadakamat ti “ni manang,” wen, ni Manang Maring a nangted iti imnas ken biag dagiti binatog ni Lita, kapkapnekanna itan nga iliw. Matandaananna la unay ti kinuna ni Manang Maring idi kanikatlo a tawen. “Maikawanto unay dagiti sinilong a pagbambanniitam, Andy, no panawam…”
Kinuna met dagiti kapatadanna, nangruna ni sutil a Lita nga adien ni Manang Maring: “Sus, ni Andong. Saanto ngatan nga agtarindanum ken agkursing. Baknangto ngatan no sumangpet.” Ngem no adda pangguraanna unay idi ken ni Lita, isu ti panangpateltel latta daytoy kenkuana no sutilenna. Ken ti nakasursuron ken nakaaw-aweng nga Andong nga awag daytoy kenkuana. Lakien ngamin ni Lita. Ngem no dina la idi kabain ni Manang Maring, binalesna la ketdi ni Lita. No ania la unay a bileg ti adda kadagiti isem ni Manang Maring. Ket pamrayanna latta idin ti agaludoy nga agawid.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
Agarup naipigsana ti nangpara iti lugan iti mabatoganna ti pagdissaaganna. Nalukag dagiti matmaturog a pasahero. Adda nagdayamudom. Adda nagkatawa a kasla nakaawat kenkuana. Ginuyodna ti maletana iti sirok ti nagtugawanna. Binitbitna ket immulogen.
Sinabat ti sang-aw-talon apaman a nagdisso dagiti dapanna iti ruburob a kalsada. Nalamiis koma ta agbetbettak pay laeng ti lawag a pakailasinan iti agbibitin nga angep iti aglawlaw, ngem saan nga intulok dagiti uratna nga umuli ti lamiis iti bagina. Iti takiag, iti gayadan ti kilikilina a binegkes ti nalabaga a banlonna, ipasimudaag dagiti piskelna ti dakkel a nagbaliwanna iti tallo a kalgaw a kaawanna iti purokda. Sangapulo ket limana idi pumanaw.
Ginaw-is dagiti mata ni Andong ti naulimek pay laeng a kamarin ti kiskisan iti asidegna sakbay a tinalawatawanna ti purok idiay amianan. Nalabit, matmaturog pay la da Mang Taciong ken Piring. Naladawda ngata a simmardeng a nagbayo ta dupudop ngamin ti irik iti kiskisan no kastoy a manarimaan ti ani. Ngem iti daydiay purok iti amianan a murmurayan dagiti niog, ammona a nakasalogen dagiti agtutubo iti paggapasan. Aglutlutodan bayat ti panaginudo dagiti duduogan kadagiti naaronan a taep ken arutang iti arubayan. Dagitoy ti mangted iti makabiag nga ayamuom iti barioda a Simbaluca iti bigbigat. Mannalonda amin. Awan ti makuna a narangrang-ay, awan met ti masao a kapanglawan.
Nalagipna ti kahita iti maletana. Wen, umisemto la ketdi ni Manang Maring a kas iti yiisemna idi no awagan daytoy iti Andy! Makitananto manen ti bangbangir a kallid a sukogen ti panagbukar dagiti kapipintasan pay laeng a bibig a nakitana. “Agyamanak, Andy,” kunanto la ketdi ni Manang Maring bayat ti panangipadasna iti sinankulibangbang nga alpilier iti makapnek a barukongna. Kunanto met ngata ni Lita, “Ni Andong met. Di la ket nangilak-amen. Pateltelakto la ngatan.” Ket nalagipna manen ti surat.
Naungpotna ti tramo ti pasayak nga inaladan dagiti tanubong. Idi pitluenna ti umaskaw, addan iti las-ud ti nangtaraken kenkuana a daga.
Addaytan dagiti dawa a nagipus iti salemsem ti napalabas a rabii. Ken dagiti rengngatan a sinilong a naglulumbaan dagiti butuanan nga ima a nagtagikumpay ken nagsekkadan dagiti barbonan ken muldotan a gurong. Dagiti kakasla balay a mandala a pagiinnallatiwan dagiti billit-tuleng ken umarikiak a tukling a dagus a nagulimek idi sumungad. Addaytan dagiti asimbuyok kadagiti arubayan ken bang-i nga inimas ti agongna. Ket iti itataliawna iti daya a sumirsiripanen ti init, nakitana ti bangbangir a kallid ni Manang Maring.
“Andong-ka itay? Ay, wen, sika nga agpayso!”
Nakigtot. Adda masabatna ket nagsardeng iti tengnga ti dalan. Ni gayam Tata Osi nga ama ni Manang Maring.
“Wen, tata. Komusta?” inyisem ni Andong.
“Ay, kitaem laeng, a. Barokan.” Adayo ti sungbat ti lakay ket kinudkodna ti teltelna. Ammo ni Andong a dagiti piskelna ti sirsirigen daytoy.
“Komusta, tata?” inulitna.
“Naimbag laeng. Barokan. Naadaw a namimpinsan ti ladawam ken ni amam idi kas kenka iti tawen,” inyisem latta ni Tata Osi a mangudkudkod.
“Da Lita, tata? Ni Manang Maring?” kasla nasiluan ti dila ni Andong.
“Naimbagda met. Aggapgapasdan. Barokan, Andong…”
Nagngilangil idi makapaglinnikuddan iti lakay. Barokan!
NAKITANA ti panangunnat ti maysa iti siketna. Kinalbit daytoy ti kaabayna. Agingga iti nakatengngaag aminen dagiti aggapgapas. Isun ti kitkitaenda. Immisem. Inwagisna ti petpetpetanna a kumpay idinto nga innagananna a saggaysa dagiti danonenna. Ni Badong ‘diay nagbado iti nalabaga. Ni Erning daydiay nakadiaket iti maong. Nalasinna latta met ni Lita. Isu la ketdi daydiay nakapantalon ken nagdiaket iti maong. Ket ti nakabestido iti berde iti abayna, isu ni Manang Maring. Paypayapayandan. Ket kasla nagpayak metten dagiti sakana iti tambak.
“Pudno a dimo pay met la nalipatan ti aggapas, Andong?” sinaludsod ni Manang Maring.
Immisem. Kasla nakitana manen ti init iti bigbigat nupay ti pinuon ti pagay ti kitkitaenna. Tinaliawna ni Manang Maring ngem dina maperreng.
“Kailala ‘ta kudilmon, a, Andong, ay, Andy,” kinuna met ni Lita.
Andy? Naitakaw ni Andong a pinasikigan ni Lita. Andy? Kaano pay ngata ti pannakasursurona a mangibalikas iti dayta?
“Isu a nagawidak ta umayko pangisiten,” impaangaw ti sungbatna.
APAGTANGEP pay la ti sipnget itay rinugian ni Andong ti nagrubuat. No namin-ano a kinitana ti ladawanna iti sarming bayat ti panangurayna iti yaadalem ti sardam.
Iti di nagbayag, agsagsagawisiwen iti kasipngetan.
Naraniag ti salas ti balay a papananna. Kasla padpadaananda. Ngem saan a nagdaydayawen a dagus. Idi miraenna ti ngato, nakitana ti agmaymaysa nga anniniwan iti di magaw-at ti nalawag a paset ti beranda. Iti met kadaklan, mangmangngegna ti dua a timek. Lalaki ken babai.
Nagapo. Nagkuti ti adda iti beranda. Nagna a sumabat. Nagtalinaed met a sitatangad iti sakaanan ti agdan. Rumanagutok ti barukongna.
“Andy?” Timek ni Lita. Ni gayam Lita a talaga. Nakabestido.
“Wen, siak.”
“A, agurayka ta innak alaen ti silaw amangan no maikabsiwka dita agdan.”
Atipaen koma ni Andong. Ngem addan ni Lita iti kadaklan.
Naitukeng idi makasagpat. Adda nataer a baro a kasangsango ni Manang Maring iti kadaklan. Kasla dida nadlaw ti idadatengna ta nakapaspasnek ti panagsarsaritada. Ken agin-innisemda.
“’Maykad’toy,” inyawis ni Lita iti bassit a lamisaan.
Nariing ti rikna ni Andong. Arinsugnaden dagiti dapanna a simmurot ken ni Lita. Ngem awan ti maaramidna no di sumurot. Nakair-iruten ti panangpetpetna iti kahita.
“’Sino daydiay?” impaarasaas ti timek ni Andong. Pinerrengna ni Lita tapno kapkapnekanna ti maisungbat kenkunana.
“Taga-Palagao. Nobio ni manang. Apay, dimo kad’ pay ammo?”
“Ti?”
“Agkasardanto no malpas ti ani.”
Kayatna ti agliday iti nangngegna. Kayatna nga ipalladaw ti kahita iti kasipngetan. Ngem agkedked met ti pusona. Awan met ti mapanunotna a sawen. Ken dina maperreng ita ni Lita.
“Kaanot’ panagsublim idiay Manila?” pagam-ammuan la ta sinaludsod ni Lita.
“Diak pay ammo.” Pinerrengna iti nabayag ni Lita. Nadlawna a limmabbasit daytoy sakbay a nagdumog. “Apay kadi?”
“Awan,” inyangad ni Lita ti ulona. “Siguro, adda kuan, isu nga… ania?” Limmanay dagiti matana.
“’Sino ti nagbilin a suratannak?” dinamag ni Andong. Nakakaskasdaaw, kinunana manen iti mugingna. Kasla dina patien dagiti mapaspasamak.
Pagam-ammuan, nagparasipis dagiti palatang iti arubayan ket nagsala ti apuy ti pagsaingan a pagsangsanguanda. Ngem sakbay a naiddep, nakitana ti kusilap-a-saan ni Lita. Immay manen ti sayamusom a nalang-abna itay iti paggapasan ket nagallonda itan iti barukongna. Inaprosanna ti bukot ti dakulap ni Lita. Ngem naiwalin a silalanay a sinaruno dagiti kuko iti takiagna.
Nakakaskasdaaw, wen. Saanen a maiperreng ni Lita dagiti matana idi makur-itan manen ti pagsaingan. Kasla di latta met nadlaw ida dagiti adda iti kadaklan.
“Lita,” kinuna ni Andong a bulon ti itatakderna. Inyawatna ti kahita. “Agpaay kenka daytoy.” Inawat ni Lita ti kahita. Nagsao dagiti matada. Nangin-inut a nagbukar dagiti bibig ni Lita ket nasukog ti maysa nga isem, kaiimnasan ken kasasam-itan pay laeng nga isem ken ni Andong ita. Ken isem a nangrimbawen iti isem ni Manang Maring.—O
