Salaysay ni JIM P. DOMINGO
Kadagiti amin a lugar iti Amianan, ti Gran Montañosa ken ti Tanap ti Cagayan ti addaan iti kabayagan a panagtutudo. Nadakdakamat a kadagiti napalabas a siglo, kanayon latta nga agtudtudo uray panawen ti kalgaw. Gapu ta kanayon a nadam-eg ti daga, nalangto ngarud a kanayon dagiti muyong, nasamek dagiti kabakiran, naraber dagiti pagaraban ken nalapsat latta dagiti maitukit a bukel.
Kasungani daytoy ti Kailokuan ta addaan daytoy iti atiddog a kalgaw ken ababa a nepnep. No dumteng ti kuaresma, magango pay dagiti mulmula ken maabbatan dagiti waig ken dagiti bubon a pagsakduan.
Inayon pay ditoy ti nailet wenno akikid a patad a paset ti rehion manipud iti Ilocos Norte agingga iti La Union. Kadagiti patad a paset ti Ilokos ti nakabangonan dagiti ili a linipit ti Baybay Tsina ken Bantay Cordillera. Dinegdegan pay ti nakurapay a daga a marigatan a mangpadakkel kadagiti itukit a mula.
Ngem di pulos nangted iti pannakapaay dagitoy a situasion kadagiti Ilokano. Dagitoy ketdi ti nangtubay kadagiti nasayaat a kababalin ni Ilokano tapno masarangetna dagiti pannubok nga ipaay ti di managparabur a nakaparsuaan. Masapul nga aginut tapno adda manen kautenna iti masungad nga aldaw. Masapul a managpartuat ken napasnek nga agtrabaho tapno agnam-ay.
Dagitoy pay a pasamak ti nangted iti adal kadagiti Ilokano tapno agtitinnulong ken agkaykaysada. Iti baet iti kinakirang ken panaginut, adda met latta isaranayda no adda makasapul ken adda batakenda.
Ti pay kinakirang ti rekursos naturales iti aglawlawda ti nangiduron kadagiti Ilokano a nangpanaw iti lugar a nariinganda tapno makigasanggasatda kadagiti lugar a pangnamnamaanda iti “narabraber a pagaraban.”
Panagdappat iti Tanap
Sakbay a nagdappat dagiti Ilokano iti Hawaii, Zambales, Mindanao, Mindoro ken dadduma pay a lugar, nadappatandan ti Tanap ti Cagayan. Gapu iti kinaasideg ti Kailokuan iti Tanap ken gapu iti kinamanagsukisok dagiti Ilokano, adu kadakuada ti nagdappat iti rehion uray pay idi sakbay a sumangpet dagiti Kastila. Malaksid iti kinaasidegna, iti pay Ilokos ti kakaisuna a pagnaan tapno madanon ti Tanap kadagidi a panawen.
Iti panaglayag ni Juan Salcedo iti Amianan a Luzon idi 1572 ti umuna a nairekord a panangbisita dagiti Kastila iti Tanap. Iti idadagas ni Salcedo iti Vigan, adu nga Ilokano ti simmurot kenkuana a nagpa-Cagayan. Paneknekan dagiti daan a kasuratan a simmanglad ni Salcedo iti Pamplona, Abulug, Aparri ken Buguey ken pinadasda a sinurong ti akimbaba a paset ti Karayan Cagayan.
Ditoy a nakita ti grupo ti naidumduma a kinalawa ti Tanap ket kinuna ni Salcedo a dida kabaelan a sakupen ti Tanap isu a nagsublida iti Manila babaen ti rota iti Cape Engaño iti daya sa nagpaabagatanda iti Tayabas (Quezon itan). Impadpadamag met dagiti simmurot nga Ilokano ti kinabaknang ken kinalawa ti Tanap kadagiti kalugaranda.
Napnapan pay dagiti Ilokano iti Tanap idi 1660 tapno agukkonda kadagiti kumappon iti yaalsa ni Andres Malong iti Binalatongan, Pangasinan. Adu nga umili iti Tanap ti nakipagkaykaysa kadagiti Ilokano nga immay nangawis kadakuada.
Kimmappon manen kadagiti Ilokano dagiti taga-Tanap iti yaalsa ni Juan de la Cruz Palaris iti Binalonan, Pangasinan. Idi agrebelde ni Diego Silang laban kadagiti Kastila, siniguradona met a tulongan ti Tanap. Adu manen ti nakipagkaykaysa ken ni Silang nga Ibanag a naggapu pay iti Piat, Tuguegarao, ken Cabagan.
Dagiti Kastila ti kangrunaan a nangawis kadagiti Ilokano nga agdappat iti Tanap. Idi nairubuat a mapadur-as ti industria ti tabako idi panawen ti Tobacco Monopoly, naaddaanda iti parikut iti kinakiddit ti trabahador.
Ti kinagaget ken kinaandur ni Ilokano ti namagtung-ed iti Gobierno Espaniol tapno mangipaulog ti linteg a mangipalubos iti panagdappat dagiti Ilokano iti Tanap. Gapu ta nalawlawa ti daga a masukay iti Tanap ken basbassit pay ti maapit iti Kailokuan a dinegdegan ti dumakdakkel a populasion, dakkel ti namnama dagiti adda iti turay nga umannugot dagiti Ilokano.
Iti met Nueva Vizcaya, namati ti Padre Juan Villaverde a dakkel ti maitulong dagiti Ilokano iti baro nga ili a binangonna. Pinundarna ti ili ti Ibung (Villaverde itan) para kadagiti Igorot idi 1851 ket masapulna ti mangisuro kadakuada iti kababaruanan a panagtalon ken dagiti wagas iti panagnaed iti patad. Manipud iti 1653 agingga iti 1876, nagsasaruno a simmangpet dagiti Ilokano iti probinsia. Ni met Mariano Lumicao ti nangawis kadagiti Ilokano nga agnaed iti Lumabang (Solano itan)
Iti Camalaniugan, maysa nga opisial ti ili ti nangawis iti adu a taga-Magsingal, Ilocos Sur tapno agdappatda iti ikub ti ili. Nagnaed dagitoy iti Barrio Dugo, sigud a kabakiran, ket pinagbalinda a napintas a pagmulmulaan.
Dinakamat ni Vicente Nepumoceno, maysa nga historiador a Cagayano, a gapu iti kinagaget ken kinainut dagiti Ilokano, rimmang-ayda ket adu ti nagbalin a nabakbaknag ngem dagiti sigud a lumugar. Adu pay kadakuada ti timmapog iti politika ken nagballigi a lider ti ili.
Manipud idin, immadu ti nagsangpet nga Ilokano— nga agtultuloy pay laeng kadagitoy a panawen.
Impluensia Dagiti Ilokano
Iti yaadu dagiti Ilokano, nagbalin nga Iluko ti lingua franca wenno kangrunaan a pagsasao iti Tanap. Iluko ti kangrunaan a maar-aramat iti pagtagilakuan ken uray pay iti radio ken dadduma a warnakan.
Nupay ipappapilit dagiti Ibanag a naggapu ti sao a Cagayan a nakaipaganan ti probinsia iti mula a tagay, wenno katagayan, dakdakkel pay laeng ti pammati ti adu a historiador a naadaw daytoy iti sao nga Ilokano a “karayan.” Dinakdakamat ni Padre Pedro Salgado, maysa a historiador a Dominikano, kadagiti sinursuratna, nga Ilokano ti giya dagiti Kastila iti ipapanda iti Tanap. Karayan ti awag dagiti giya iti Tanap a kayatna sawen a lugar nga ayan ti dakkel a karayan.
Adu pay ti agkunkuna a napanaganan ti Cagayan iti Cagayan gapu kadagiti Negrito wenno pugot nga immuna a nagindeg iti Tanap. Agay ti kayat dagitoy a natibo ti mayawag kadakuada a kayatna a sawen iti pagsasaoda ket “gayyem.” Iti lugar nga ayan ti gagayyem ti kayat a sawen ti Kaagayan iti Ilokano.
Kadagidi nagkauna a panawen, nakumotan wenno nakagayan ti Tanap ti kabakiran ket daytoy pay ti maysa a teoria a naggapuan ti sao a Cagayan a nakapanaganan ti probinsia. Ngem uray no pudno wenno saan dagitoy, nagtaud pay laeng iti sao nga Ilokano a mangipaneknek iti impluensia ti puli ni Ilokano iti pannakapanagan ti Tanap.
Basbassit ngarud ti posibilidad a naggapu ti sao a Cagayan iti tagay. Malaksid iti daytoy, iti agdama, awan pay laeng ti makaitudo iti langa ti mula wenno kayo a tagay.
Mabasbasa a sakbay ken uray pay idi addan dagiti Kastila, adun ti nakaisigudan nga industria iti Tanap malaksid iti panagtalon ken panagkalap. Nagar-aramid dagiti natibo iti lalat a sinelas, basi ken layaw (lambanog wenno binarayang) ken nagab-abelda pay manipud kadagiti kapas nga imulmulada.
Idi simmangpet dagiti Ilokano, kimmapsut dagitoy nga industria ket gimmatgatang laengen dagiti lumugar kadagiti partuat iti Kailokuan. Iti payen Tanap ti naggatgatangan dagiti Igorot iti daya a Montañosa kadagiti masapulda nga aggapu iti Ilokos gapu iti kinapeggad ken kinangato dagiti rangkis no sumalogda nga agpalaud manipud iti Cordillera.
Dagiti pay Ilokano ti napatudon a timmulong iti pannakaaramid kadagiti kangrunaan a kalsada iti Tanap. Adu kadagiti natibo ti di immannugot kadagiti paglintegan dagiti Kastila ket naglibasda wenno pinanawanda ti patad ken nagkamangda iti kabambantayan. Aw-awagan dagiti Kastila dagiti aglibas a natibo iti remontado.
Ti pay nasayaat a kababalin ni Ilokano ti maysa a rason a nayakar ti Diosesis ti Nueva Segovia iti Vigan manipud iti Lal-lo. Adda dagiti rekord a mangipaneknek nga adda dagitay gundaway a di agkakaawatan dagiti Kastila ken dagiti natibo.
Iti panagdappat dagiti Ilokano iti sabsabali a lugar, intugotda dagiti nakaisigudanda a tradision agraman dagiti kanta, sala ken arte. Dida nalipatan ti kinainut, kinagaget, kinaandur ken panagbuteng iti Dios. Kas kadagiti appoda, dida inkusay ti panangipategda iti talna, panagsisinnaranay ken panagkaykaysa. Ta ti dida panangiwaksi kadagiti nariinganda a galad ti maysa a katan-okan a panangtaliaw ken panagyaman iti lugar a naggapuanda. –O
