Salaysay ni CARLOS J. ANDAM
ADU ti di makaammo a maysa kadagiti kadawyan a ruot ti maipadpadto a maysa kadagiti kangrunaan a sidaen a nateng iti masakbayan. Daytoy a ruot ti aw-awagan dagti sientista iti Amaranthus spp. Agtubtubo daytoy kadagiti minaisan ken kadagiti bangkag iti pagilian. Agbiagda pay kadagiti bakante a daga, iti igid ti kalkalsada ken waig.
Maysa kadagiti klase ti amaranthus nga am-ammo ti adu a mannalon ti nasiit ken kasla spinach a ruot nga aw-awagan dagiti botaniko nga Amaranthus spinosus wenno kuantong kadagiti Ilokano. Sabali laeng ti Amaranthus viridis wenno kalunay. Iti ketdi Cagayan, kalunay lattan ti mayaw-awag iti daytoy (nasiit man wenno saan).
Adu a klase daytoy ruot a managan iti amaranthus. Di pay natakuatan a nalaing ti potensial daytoy a mula ngem kunkuna dagiti eksperto a mabalin a daytoy ti sungbat dagiti parikut a pakaseknan ti pannakapasayaat ti nutrision ken ti kalidad ti biag dagiti agindeg kadagiti nakurapay a pagilian a kas kuna ti maysa a magasin iti siensia idi pay 1971.
Maysa nga eksperto iti nateng iti Filipinas, ni Dr. Eufemio T. Rasco, ti nagkuna nga agkaiwara daytoy a ruot, apagbiit laeng ti panagbiagda, ken kadawyan a maar-aramat ti bulongna a taraon. Nasurok a 50 a klase daytoy a mula a masarakan iti tropiko ken ladagiti nalamiis a paset ti lubong. Ti laeng bulongna ti kadawyan a maar-aramat a taraon ngem adda metten mangar-aramat iti bukelna.
Dinakamat ni Rasco a ti Amaranthus ganeticus wenno Chinese spinach ti kasayaatan a klase ti amaranthus. Nangatngato ti imetna a sustansia ngem iti kadawyan nga spinach, ti Spinacia oleracea.
Kadagiti pagilian a kas iti Estados Unidos ken India a pakaimulmulaan ti amaranth, adda dagitay klase a mabalin a para bukel ken para nateng laeng wenno para iti agpada a para bukel ken nateng. Ngem kaaduanna kadagiti mula iti pamilia ti amaranth ti mapatpatanor gapu kadagiti bulong a nabaknang iti bitamina ken mineral a kas calcium, iron, malaksid nga addaan pay iti folic acid, carbohydrates, ken dietary fibers.
Nalaka nga agbiag ti amaranth iti bangkag kangrunaanna no mangrugi ti tudtudo. Iti pagilian nga am-ammo dagiti mannalon ti amaranth a kas kuantong ken kalunay, manateng ti uggotna a para sida. Gagangay a maparut lattan dagiti tallo a lawas a nagtubo a bukel ti kalunay ken kuantong. Wenno saan, manateng ti kuantong no di pay nagsabong (maala dagiti uggotna ken maikkat dagiti siitna). Mailaok iti buridibod, dinengdeng wenno dadduma pay a pannakaisagana ti taraon a kas iti bilonak ken balangeg. Naimas ti nakilnat a bulongna sa maisawsaw iti bugguong a nalokan iti suka wenno kalamansi. –O
(Maysa a mabigbig nga agricultural scientist, nagpaay ni Dr. Carlos J. Andam a bise presidente ti Marinduque State College. Patneng nga Ilokano ni CJA a nayanak iti Bulagao, Tuao, Cagayan.)
